Տեղագիր Հայոց Մեծաց

158. Նահանգս այս որ յանուն հնոյ քաղաքին Աղուանից-Հայոց` կոչի ԳԱՆՁԱԿ եւ նորով անուամբն ԵՂԻՍԱԲԵԹՈՒՊՕԼԻՍ կոչի, կայ յելից Սեւանայ կամ Կէօք-չայի, եւ 'ի մտից Կուր գետոյ, 'ի հիւսիսոյ` Ձորոգետով կամ Պօռչալուաւ (121. 123) բաժանի 'ի Սօմխէթայ , եւ 'ի հարաւոյ 'ի Գարապաղ նահանգէ` Կուրակ կամ Գուրակ գետով, եւ լերամբք` յարեւելից հարաւոյ Սեւանայ: Հիւսիսային կողմն` սպառուած է Գուգարաց աշխարհի, արեւմտեանն երկիր լեռնային է մասն ԱՐՑԱԽ աշխարհի, արեւելեանն դաշտային երկիր առ Կուր գետով` մասն ՈՒՏԻ աշխարհի: Յարեւմտից 'ի լերանցն իջանեն գետք հզօրք եւ մանունք եւ ընթացեալ յարեւելս` խառնին 'ի Կուր, տրոհելով զերկիրն 'ի ձորահովիտս յոլովս, որոց 'ի վաղեմի դարս իշխէին ազատասուն պայազատք Սիւնեաց ազգի հայկազնոյ, եւ յետ բարձման Արշակունեաց հարստութեան` միջամուխ եղեն եւ Աղուանք վտարեալք յայնմ կողմանէն Կուրայ. սերունդք նոցա եւ Թաթարք եւ Պարսք տիրէին երկրին ցմերս դար, յորոյ սկիզբն Ռուսք հանին 'ի Պարսից զնահանգս, նուաճեալ զԳանձակ քաղաք` յորում նստէր խան մեծ իշխան, եւ կարգեցին զայն աթոռ կուսակալի. 'ի չորս գաւառս տրոհեալ զնահանգն, որ են Խազախ, Շամշատիլ, Այրում եւ Եղիսաբեթուպօլ. յորս բնակեն Հայք աւելի քան զ 20, 000 եւ Թաթարք հանդերձ այլովք իբրեւ 60, 000:

159. Ա. ԽԱԶԱԽ գաւառ 'ի հիւսիսի նահանգին կայ, յարեւմտից սահմանակից գոլով Պօռչալուայ (122) եւ Կէօքչայայ (143) եւ Աղստեւ գետով բաժանեալ 'ի Շամշատիլայ. 'ի միջին դարս Հայոց շէն էր յոյժ երկիրս շինութեամբ ամրոցաց յիշխանաց պայազատաց Բագրատունեաց եւ բարեկանոն վանորայից, եւ կոչէր ըստ զանազան կողմանցն ԿԱՅԷՆ, ՄԻԱՓՈՐ եւ ԱՂՍՏԵՒ, մերթ գաւառաց անուամբ եւ մերթ աշխարհաց, եւ մնան ցարդ անթիւ նշխարք շինուածոցն, է որ կանգուն եւ է որ աւեր. այսպիսի է Բերդն Կայենոյ յարեւմտակողմն, ուր Աշոտ Երկաթ ամրանայր երբեմն, զոր զօրք Չարմաղանայ յԺԳ դարու աւերեցին. եւ յարեւմտից հարաւոյ առ ստորոտովք Էշէկ-մթյտան լերանց եւ մերձ յԱղստեւ գետ Գետիկ վանք կամ Գոշայ վանք, զոր 'ի վերջ կոյս ԺԲ դարու կանգնեաց Մխիթար իմաստուն վարդապետ, յետ աւերման հնոյն Գետկայ որ յելից հարաւոյ նորա բացագոյն յայլում վիճակի. կանգուն կան եկեղեցիք նորա եւ մասն մենաստանին եւ գերեզման կանգնողին: Յելից սոցա ձգի Կէօք լեառն երկայնանիստ, որ է Գագ լեառն 'ի համանուն դաշտի, յորոյ գագաթան մատուռն շինեալ սրբոյն Մեսրովպայ` եդ 'ի նմա մասն 'ի նշխարաց Ս. Սարգսի. առ ստորոտովն կայ բերդն Գագայ անուանի 'ի Ժ - ԺԳ դարս: Ի սմին դաշտի ամբառնայ եւ Գաւարզին լեառն 1500՛ 'ի վեր, բրգաձեւ ապառաժ պորփիւր գորշագոյն, պատառեալ անձաւաձեւ գագաթամբ: Ի ստորեւ սորա կայր բերդ համանուն, թերեւս կոչեցեալն Քարհերձ` որում իշխէր Վահրամ իշխան յաւուրս արշաւանաց Թաթարաց: Մերձ 'ի սա են աւերակք Խազախ աւանի յորմէ ասեն զկոչումն գաւառիդ, եւ զայն ըստ ոմանց սակս թիկնաւէտ մարդկան կողմանն` ըստ սովորութեան Վրաց անուանեալ, եւ կամ վասն նախնի բնակութեան Ուռպելեանց Ճենաց, որպէս թէ Ճենաց Խազախս անուանիլ:

160. Գլխաւոր գեօղք կողմանցս են Կօթի, Մէլիք-քէնտ, Տիլի, Ճարխէլ առ Չարտակլը լերամբք, առ որով եւ Հաղարծին գեօղ եւ անուանի մենաստան նորին` պայծառացեալ յԺԲ դարու յառաջնորդութեան Խաչատրոյ վարդապետի` որ երգեացն զԽորհուրդ խորին երգ. եկեղեցին եւ մատրունք նորոգեալք կանգունք կան, եւ 'ի միում յայնցանէ են հանգստարանք թագաւորաց Գագկայ եւ Գորգեայ: Յելից Չարտակլը լերին յոստս այլոյ անտառախիտ լերին Չատըրկոչեցելոյ մերձ յԱչաջուր գեօղ` կայ հրաշակերտ մենաստանն Մակարայ վանք գեղադիտակ դրիւք, քարեղէն քանդակօք եւ պատկերօք դրուագեալ վեհագոյն ամենայն մերձակայ վանորայից, այլ ամայի վասն դժուարամատոյց տեղւոյն. եւ դամբանք խաչազարդք շուրջ զնովաւ: - Ի հիւսիսոյ արեւելից սորա եւ մերձ 'ի Գաւարզին 'ի վերայ արքունի ճանապարհին Տփխեաց կայ Ճօղազ կամ Բիբիս աւան յ՛2200՛ բարձու. 'ի մտից նորա Կունէն առ աւերակօք հնոյ քաղաքի կամ աւանի, եւ Կիրանց վանաց : Յելից սոցա ցԿուր գետ նշանաւոր գեօղք են Դաշ-Սէլահօղլու եւ Նոր Սէլահօղլու ռուսաշէն, Աք-Գօյունլու, Գարագոյունլու, Տաղ Քէսէմէն եւ Աղստեւ` առ գետովն, յորոյ անուն եւ գետս եւ գաւառս կոչէր 'ի հնումն: - Ի կողմանքս յայս եւ յայլ գաւառս նահանգիս բնակեն նորազանդ Ռուսք հերձեալք յեկեղեցւոյ նոցա` Մալեքան եւ Տոխոպօրէց կոչեցեալք:

161. Բ. ՇԱՄՇԱՏԻԼ գաւառ որ եւ ԱՄԻՐ ՇԱՄՇԱՏԻՆԼՈՒ, 'ի հարաւոյ Խազախայ կայ, ընդ մէջ Սեւանայ եւ Կուրայ, եւ ձգի ընդ հարաւ ցՃէկիր գետ, որով անջրպետի յԱյրումայ եւ 'ի Գանձակայ: Ի լերանց որ յարեւելից Սեւանայ հոսեն 'ի Կուր` 'ի գաւառի աստ` Հասանսու, Թաուս-սու, Մըրղուզ-սու, Զակեամ-սու եւ այլն. եւ Թարս հակառակ այլոցն հոսանաց ընդ հիւսիս իջեալ ` խառնի յԱղստեւ: Ի հնումն արեւմտեան կողմն գաւառիս մասն էր Արցախոյ` ԿՈՂԹ գաւառ նորին, թերեւս եւ ԲԵՐԴԱՁՈՐ կամ ԲԵՐՁՈՐ, իսկ արեւելեանն մասն Ուտիոյ` ԳԱՐԴՄԱՆ գաւառ. եւ 'ի բնակիչսն գտանին ցարդ Ուտիացիք կամ Աղուանք սեփական լեզուաւ, զոր եւ Ուտիք կոչեն, յորոց են եւս ոմանք յայնկոյս Կուրայ 'ի բնիկ Աղուանս: Ի միջին դարս որպէս եւ ցարդ` յայլ նոր վիճակս տրոհեալ` գաւառս, այսինքն են` ՄԻԱՓՈՐ, ՏԱՒՈՒՇ, եւ ԶԱԿԱՄ , միանգամայն ՍԵՒՈՐԴԵԱՑ ԱՇԽԱՐՀ կամ ՁՈՐ կոչեցեալ, յորս բնակեն Թաթարք եւ Հայք: - Ի միջի Աղստեւ եւ Հասան գետոց նշանաւոր գեօղք են Աղտան վերին 4 0 հայ տամբք, Քէրվանսէրայ 70 տամբք, Հասանքայք կամ Հասանսքի, եւ այլն. եւ 'ի հնոց տեղեաց աստ թուին լինել Հինն Գետիկ (159), եւ բերդն Տերունական ուր նստէին Կորիկեան թագաւորք, նոյնպէս եւ 'ի Նոր-Բերդ, եւ մերձ սմին Վարագայ Ս. Նշան մենաստան տակաւին կանգուն: - Ընդ մէջ Հասանայ եւ Մրղուզ ջրոյ որ յանուն լերինն բարձու (7), նշանաւոր տեղիք են Ձորն Տաւուշոյ, յորում եւ ցարդ կան Թօուս գալէ եւ Թուսք գեօղք, որոց մին Տաւուշ թուի` յորմէ էր մեծ վարդապետն Վանական յԺԳ դարու, եւ միւս Տուս ` յորմէ Յովհաննէս Տուեցի ժամանակակից նորին: Աշոտ Երկաթ սիրէր յոյժ զկողմանէս եւ բազում անգամ նստէր 'ի Տաւուշ, եւ աստ մարտեաւ ընդ աներոյ իւրում Սահակայ, եւ ապա ընդ Ցլիկն Ամրամայ: Մերձ 'ի Տաւուշ եւ 'ի Չորաթան գիւղ է Խորանաշատ վանք զոր շինեաց Վանականնվարդապետ, որում հուպ էր Երգեւանից բերդն. եւ ոչ հեռի թուի Մածնաբերդն, ամենեքին սոքա անուանիք 'ի ԺԱ-ԺԳ դարս, վասն բնակութեան Կորիկեանց պայազատացն Բագրատունեաց եւ նուաճմանն 'ի Թաթարաց: - Յելից Տաւուշոյ 'ի տելդա կամ յանկիւնաձեւ ջրապատ երկրի զոր գործեն գետքն Տաւուշ, Ինճէ եւ Կուր` բնակեն Ուտիացիք 'ի Կըռզէն գեղջ եւ 'ի սահմանսն:

162. Ընդ մէջ Մըրղուզ լերին եւ գետոյ եւ Ճէկիր գետոյ կայ ԶԱԿԱՄ երկիր, որոյ հիւսիսային արեւմտեան կողմն ՂԱՐԱՂՈՒ ԵՐԿԻՐ կոչի, ուր յաւուրս գերեվարութեան Շահաբասայ բնակեցան Գեղամեցիք. 'ի հնումն թուի ՍԱԳԱՄ կոչեցեալ վիճակիս եւ Գարդմանայ գաւառի Ուտիոյ մասն լեալ. աստ էին ձմերոցք թագաւորաց Հայոց 'ի ջերմահովիտս լեռնաձորոց մերձ 'ի դաշտն Աղուանից, այսինքն Կուր գետոյ , եւ առ եզերբ Զակամայ կայ ցարդ Խալխանալը գիւղ, որ թուի ունել զտեղի ԽԱՂԽԱՂ ձմեռնահանգիստն քաղաքի թագաւորացս մերոց Արշակունեաց, ուր Անակ Պարթեւ յանդիման եղեւ Խոսրովու մեծի. եւ 'ի հանդիպոյ դաշտին եհար մեծն Վարդան զՊարսս` 'ի գալ նոցա 'ի Դրանէն Ճորայ 'ի Հայս, առ ափամբք Լոփնաս կամ Լուբանաս գետոյ, որ թուի մի 'ի վտակաց Զակամայ, կամ ինքն իսկ:

163. Գ. ԱՅՐՈՒՄ գաւառ ունի զարեւմտեան հարաւային մասն նահանգին, զլեռնակողմն, յականց Զակամայ եւ 'ի Ճկեր գետոյ եւ 'ի վայր, եւ է ԲԵՐԴԱՁՈՐ գաւառ հնոյն Արցախայ, թերեւս մասամբ Կողթայ. 'ի միջին դարս կոչեցեալ ԾԱՐայ երկիր, եւ այժմ ԱՅՐՈՒՄ եւ ԽՈՉԽԱՐԱ կամ ՂՕՉՂԱՐԱ վիճակք. առաջին անունդ ստուգաբանի յոմանց Հայ-հոռոմ, կամ անուն է տոհմի Թաթարաց Այրումլու կոչեցեալ, իսկ երկրորդն թուի Խաչեքար յանուն լերին, յորմէ բղխէ գետ համանուն, եւ 'ի հարաւոյ նորա գետն Գանձակայ. իսկ 'ի հիւսիսոյ գետն Շէմքորայ, եւ 'ի նորա հիւսիսոյ` Ճէկիր գետ: Առ ակամբք Շէմքորայ, 'ի թիկանց Սոթից գաւառին Սիւնեաց (148) կայ Ծար աւան, զոր յիշէ Մագիստրոս: Ի սկիզբն ԺԴ դարու շինեցաւ 'ի սմա մենաստան հոյակապ, որ եւ ամայի կայ. եւ դարու յառաջ յաւանէ աստի Դաւիթ ոմն մոլորեցուցիչ համբաւեաց զանձն Քրիսըոս, եւ զբազումս խարդաւանեալ, հերքեցաւ 'ի գիտնոց վարդապետաց ժամանակին: - Ի հիւսիսոյ Ծարայ յոստս Բարձր Գուրգէն կոչեցեալ լերանց կան Շիպահանք որ են հանք պաղլեղի: - Ի հարաւոյ ելից սոցա 'ի սպառուածս կոյս լերանցն ձգելոց 'ի դաշտն Կուրայ` կան վանորայք ինչ եւ անապատք անուանիք 'ի Ե դարու քարոզութեամբ Ս. Մեսրովպայ եւ բնակութեամբ աշակերտաց նորին եւ պահելով 'ի նոսա նշխարաց սրբոց զոր յԵրուսաղեմէ բերին, եւ կոչին Խաչաբակ եւ Անապատ Թարգմանչաց եւ մենաստան. յանապատին կանգուն կայ հին եկեղեցի գեղեցիկ զանգակատամբ, եւ 'ի հարաւոյ նորա մատուռն եւ գերեզման նահատակի 'ի նմին, զոր Ծիրանաւորն կոչեն. նոյնպէս եւ 'ի մենաստանին որ առ Խաչաբակաւ` կայ անսիւն եկեղեցի գմբեթաւոր. որոց շինութիւն կամ հիմնարկութիւն ասի սկզբնաւորեալ 'ի սրբոյն Մեսրովպայ յերկրորդումն քարոզութեան իւրում զԳարդմանոյ ձորով, յորում զհեթանոսամիտ բնկիչսն իշխանաւ նոցին Խուրսաւ էած յուղղութիւն. յիշատակք նորա եւ աշակերտաց նորին գտանին եւ 'ի հարաւոյ կողմանցս 'ի Չլբերդ գաւառի (176 ): Մերձ սոցին ամբառնայ Հղլաբերդ ? լեառն:

164. Գեօղք 'ի կողմանքս նշանակին Պանանց, Կիրանց, Շատախ, Կէնկտէրէ, Պոճան, եւ այլն: Յելից սոցա ընդ մէջ Շէմքոր եւ Խոչխարա գետոց կան նշանաւոր տեղիք առ Կիւլամբար եւ Նիւկսար ? գիւղովք եւ Քիւլլիւլիւ լերամբ. եւ են, Հոռոմաշէն աւերակ անապատն Կուսանաց, եւ Դասնոյ անապատ, ուր Մխիթար Գոշ գրեաց զԳիրս Դատաստանացն, եւ Չարեք բերդ եւ Անապատ, բերդն նոյն թուի ընդ Մամռոտ բերդի զոր նորոգեաց մի 'ի Կանեւմանեանց յԺԷ (165) դարու եւ շինեաց մենաստան մեծ, որ եւ ցարդ շէն կայ: Իսկ յարեւմտից հարաւոյ սոցա` աւերակք Գետաբակ բերդի, անուանի յԺԳ դարու. - Տանձափարախ անապատ, անուանի 'ի Ժ դարէ. եւ ՓԱՌԻՍՈՍ աւեր քաղաքատեղի եւ վանք, երբեմն աթոռ իշխանաց Փոքր Սիւնեաց, յորմէ թուի եւ անուն ՓԱՌՆԷՍ գաւառի Արցախոյ :

165. Դ. ԵՂԻՍԱԲԵԹՈՒՊՕԼ գաւառ կայ յելից Այրումայ, յինքն փակելով զԿուր յիւրոց ելից. 'ի հնումն ԳԱՐԴՄԱՆ գաւառի Ուտիոյ վիճակէր, եւ է երկիր դաշտավայր, ջերմ եւ բարեբեր . անուանի վասն մեծի քաղաքին Գանձակայ, որ եւ մայրաքաղաք Աղուանից եղեւ 'ի միջին դարս. 'ի սմա խաղան 'ի Կուր գետքն Ճէկիր, Շէմքուր, Կէնճէ եւ Գուրակ կամ Կուրակ *ըստ մասին. եւ բաժանի 'ի վիճակս համանուանս գետոցն : Ի ՃԿԵՐ` որ 'ի հիւսիսոյ ամենեցուն կայ, նշանաւոր գեօղք են Եէրմաղլը, Չարտակլը, Պարում եւ Բարսում, որում մերձ ուխտն Մինասայ ճգնաւորի, եւ լեառն Գառնակեր կոչեցեալ, յորում Սարաշէն հանգրուանք բնակչաց գեղջն Գառնակերի. եւ քարահատք յեսանի : Մերձ նմին են եւ Ծաղկոց վանք եւ Անապատ: - Առ Շամքոր գետով կայ Այրում գեօղ 'ի հիւսիսոյ, եւ 'ի հարաւոյ նորա 'ի ձախմէ գետոյն Շէմքուր գեօղ, առ աւերակօք ՇԷՄՔՕՐ կամ ՇԱՄԽՈՐ քաղաքի, զոր 'ի Զ դարու շինեալ ասէ ոմն 'ի մերոց պատմչաց, եւ այլք աւանդեն 'ի Կանեւմանեան տոհմէ Հայոց շինեալ, որք թուին ինձ Մամգոնեանք (Մամ եւ Կոն ), եւ որոց դաստակերտք բազումք են 'ի կողմանս յայսոսիկ, թէպէտ եւ ոչ հինք. 'ի ԺԱ դարու Պարսք տիրացան քաղաքիս, եւ յետ անցից աւերեցաւ 'ի սկիզբն անցելոյ դարու. նշանաւոր 'ի շինուածս քաղաքին էր Սիւնն կամ Աշտարակ Շէմքորայ աղուսակերտ եւ գեղեցիկ 200՛ 'ի բարձրութիւն բերելով նմանութիւն զաշտարակին Անւոյ եւ զզոյգ մնիրայից Էրզիռումայ, որ 'ի սասանութենէ կործանեցաւ յամին 1840: Յաւերակս քաղաքին երեւին կամուրջք եւկարաւանատունք: Ի հարաւոյ Շէմքորայ շինեալ էր գաղթականաց Գերմանացւոց զԱննէնֆէլտ գեօղ յամին 1818, այլ առ հինի Թաթարաց եւ օդոցն անբարեխառնութեան` լքեալ մեկնեցան 'ի Հելէնէնտորֆ Գանձակայ (167):

166. Զարեւելեան խաղիւք Խոչխարայ մերձ 'ի Կուր ձգի այժմեան ԳԱՐԴՄԱՆ վիճակ, յանուն գաւառին մեծի, յորմէ երբեմն բոլոր իսկ Ուտիացիք եւ Աղուանք Գարդմանեցիք կոչէին, եւ թագաւորն Աղուանից` Տէր Գարդմանայ. առ գետեզերբն կայ ցարդ Գարդման կամ Քրթմանիկ աւան, որոյ բերդ շինեցաւ յԷ դարու, որպէս թուի մերձ ՄԻՀՐ աւանի, սակաւուք յառաջ շինելոյ. յամին 633 Ջեւանշիր Աղուանից իշխան հանգոյց յիւրաշէնն մեծի եկեղեցւոջ Գարդմանայ զմասն կենարար փայտին զընկալեալն 'ի Հերակլեայ կայսերէ. Բուղա ոստիկան յամին 854 ըմբռնեաց 'ի սմա զԿտրիճ զիշխան երկրին, եւ Աշոտ Երկաթ յինքն գրաւեաց զայն. ապա Պարսք, Վիրք եւ Թաթարք տիրացան. այժմ աւեր է տեղին եւ որ շուրջ զնովաւ. յեկեղեցւոջն մեծի ասին լինել գերեզմանք Կանեւմանեանց, եւ 'ի նոցանէ իսկ շինեալ ասեն եւ զԳարդման: Նշանաւորք 'ի վիճակիս ըստ մտից կուսէ են Կռնկավանք, Ամենափրկիչ վանք, Շահմիրամեանց-ձոր որ է Շամիրամայ-ձոր յիշատակեալ յԺԲ դարու յորում ժամանակի յիշի եւ Բերդ Շամիրամայ` 'ի նահանգիս յայսմ:

167. Բնիկ վիճակն Գանձակայ` որ ԿԷՆՃԷ կամ Գանջայ կոչի յայլազգեաց, յելից հարաւոյ այլոցն կայ, ըստ հարաւոյ գետոյն իւրոյ ցԿուրակ գետ. եւ է սա բնավայր ՇԱԿԱՇԷՆ գաւառի Ուտիոյ, որ այսպէս կոչեցաւ յանուն Շակք ազգի կամ Սակաց Սկիւթացւոց ասպատակելոց 'ի Հայս յԷ դարու յառաջ քաղ զՔրիստոս. եւ զանուն նոցա ցարդ համարի կրել Շէքի գաւառ յայնկոյս Կուրայ յարեւելս Գանձակայ (184): Քաղաքն ԳԱՆՁԱԿ որ ոչ յիշատակի առ նախնի մատենագիրս եւ 'ի բազմաց բազում կարծիս բերէ զհիմնադրէն, 'ի մերոյս Աղուանից պատմչէ ասի` յԱլթայ կամ 'ի Վլթայ ումեմնէ ոստկանէ շինեալ յամին 846 կամ 848, եւ լեալ մայրաքաղաք Աղուանից յետ Պարտաւայ. յելս Ժ դարու Փատլուն ամիրայ տիրեաց կողմանց Գանձակայ եւ յամին 1088 Պուզան ոմն հրամանաւ Մէլիքշահի. յամին 1140՛ մեծաւ սասանութեամբ երկրի կործանեցաւ քաղաքն, եւ կորոյս անձինս եւ գանձս բազում, այլ ընդ հուպ վերականգնեալ` աթոռ եղեւ ամիրայից կամ կուսակալաց Պարսից, եւ բարգաւաճէր յոյժ յԺԲ եւ յԺԳ դարս, յորում Թաթարք աւերեցին զայն. այլ դարձեալ շինեալ` միշտ անուանի եւ բարգաւաճ եկաց ցաւուրս Շահաբասայ, որ առ քինու Օսմանեանց ետ քակել զքաղաքն եւ շինել զՆորն Գանջայ, որ է Կէնճէ` 'ի ձախմէ գետոյն 'ի հարաւոյ հնոյն, որոյ մնան փլածք եւեթ, եւ մզկիթ մի կանգուն` որ յառաջն եկեղեցի էր, եւ 'ի նմա գերեզման երանելւոյ նահատակին Խոսրովայ պատանւոյ: Բազում իմաստնոց Պարսից եւ Հայոց խանձարուրք լեալ տեղիս, յորոց մի եւ վարդապետն Մխիթար Գոշ: Զայժմու քաղաքս շինողն յիւր անուն Ապպասապատ կոչեաց, այլ հին անուամբն լսի միշտ. Լեկզիք յաւար մատնեցին զքաղաքս յամին 1721, յետոյ Օսմանեանք նուաճեցին, գամ մի եւ Վիրք. այլ յելս անցելոյ դարուն Ճաւատ խան` մատնեաց զբերդն Ռուսաց, ապա եւ 'ի նոցանէ ճողոպրել կամեցեալ` յամին 1804 պաշարեցաւ 'ի նմին եւ սպանաւ. եւ Ռուսաց տիրացեալ յ՛ 3 դեկտեմբեր ամսոյ` յաւուր տօնի Ս. Եղիսաբեթի` 'ի նորին անուն եւ 'ի կայսրուհւոյն իւրեանց` կոչեցին ԵՂԻՍԱԲԵԹՈՒՊՕԼԻՍ, որով ճանաչի արդ համօրէն նահանգն. եւ աթոռ կուսակալի հաստատեցաւ 'ի նմա: Նշանաւորք 'ի Կանճայ շէնք ` են բերդն 'ի բարձու 300 ոտից, ապարանք կուսակալին որ է դղեակն Ճաւատայ, կամուրջք որ 'ի հինգ թաղս տրոհեն գետովն զքաղաքն, վաճառանոց մեծ, եւ ճեմելիք բարձրաբերձ սօսեաց. մզկիթն Շահաբասայ, մեծ եկեղեցին Հայոց շինեալ յամին 1833. եւ գործարանք մետաքսի 250իւ չափ: Բնակիչք 20, 000 որոց երրորդ մասն Հայ է: - Ի հարաւոյ Գանձակայ յաջմէ գետոյն իբր 2 եւ կէս ժամաւ հեռի կայ Հելլէնէնտորֆ (Հեղինեայ գիւղ ) աւան Գերմանական գաղթականի 65 0 ոգւոց, որք պարապին 'ի մշակութիւն: Մերձ յաւանն կան աւերակք հնոյ քաղաքի եւ հողաբլուրք դամբանաց մեծաշէնք, որոց ոչ ծանուցան շինողք եւ թաղեալք: - Յելից հարաւոյ Գանձակայ յեզր Կուրակայ կայ Գուրակ-չայ աւան, 'ի վերայ նորին ճանապարհի` Քուրշուլու-չայ, ուրանօր Կուրան գետ Ճեւանշիր գաւառի (179) խառնի ընդ Կուրակայ: