Թուղթ Գիւտայ եպիսկոպոսի առ սուրբն Վաչէ

       Թուղթ Գիւտայ եպիսկոպոսի առ սուրբն Վաչէ

       Գիւտ Արահեզացի կաթողիկոսի (461-478 թթ. ) Թուղթն ամբողջութեամբ պահպանուած է Ժ դարի վերջի հեղինակ Մովսէս Դասխուրանցու (ուշ ձեռագրերում եւ գրականութեան մէջ կոչուած նաեւ Կաղանկատուացի ) Պատմութիւն Աղուանից երկի մէջ (գլուխ Ա ժա)։ Թուղթը հաւանաբար ընդգրկուած է եղել Աղուանից կաթողիկոսարանի դիւանի փաստաթղթերի եւ այլ գրուածքների ընդօրինակութիւնը պարունակող այն ժողովածոյում, որը Ժ դարի կէսին (949 թ. ) տեսել ու ընթերցել է Անանիա Մոկացի Հայոց կաթողիկոսը (946-967 թթ. ): Անանիան անուանում է դա Պատմութիւն Աղուանից եւ վերաշարադրում որոշ հատուածներ, այդ թւում՝ բաւականին յստակ՝ Գիւտի թղթի մի մասը։ Մի քանի տասնամեակ անց այդ ժողովածոն դարձել է պատմագիր Դասխուրանցու համար անգնահատելի սկզբնաղբիւր իր պատկերացրած Աղուանքի (Հայոց Արեւելից կողմանք+Բուն Աղուանք) պատմութիւնն ամփոփելու մտայղացումն իրագործելիս։ Պատմութիւն Աղուանից- ից դուրս Գիւտի թղթի առաջին կէսը պահպանուած է նաեւ Հայոց կաթողիկոսարանի Գիրք թղթոցի մի տարբերակում (այսպէս կոչուած՝ էջմիածնական տարբերակ. ՄՄ ձեռ. թիւ 2966, 3062)։ 

       Գիւտի թուղթն իր բովանդակութեամբ ջատագովական է։ Հեղինակը որեւէ սիւժէ չի շարադրում, այլ միայն գովերգում է հասցէատիրոջը՝ Աղուանից (Բուն Աղուանքի) Վաչէ թագաւորին, քրիստոնէութեանն իր հաւատարմութեան համար։ Բնագիրը հնարաւորութիւն չի տալիս անգամ ճշտել՝ արդեօք Վաչէի ապստամբութեան ժամանա՞կ, թէ՞ դրանից շատ յետոյ է գրուած նամակը, թէպէտ վերնագրում եւ վերջին մասում Գիւտի «եպիսկոպոս» (փոխանակ՝ «կաթողիկոս») կոչուելն արժեւորելու դէպքում աւելի հաւանական է, որ թուղթը ստեղծուել է 461 թ. առաջ։ Վաչէի հերոսամարտի պատմութիւնը շարադրուած է Եղիշէի Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին երկում, առանց Աղուանից թագաւորի անուան յիշատակութեան։ Ըստ այդ շարադրանքի՝ Վարդանանց պատերազմի աւարտից մի քանի տարի անց (մօտաւորապէս 459 թ. ) կիսանկախ Աղուանից թագաւորն ապստամբում է ամէնուր բռնութեամբ մազդէականութիւն տարածող Սասանեան տէրութեան դէմ եւ հիւսիսկովկասեան ցեղերի օգնութեամբ երկու տարի դիմադրում Պերոզ արքայից արքայի զօրքերին. վերջինիս ճնշման տակ նա ի վերջոյ հրաժարւում է թագաւորութիւնից եւ առանձնանում հայրենի կալուածքում՝ պահպանելով քրիստոնէական հաւատը։ Եղիշէի երկի այս հատուածը գրեթէ բառացի արտագրուած է Պատմութիւն Աղուանից- ի մէջ՝ խնդրոյ առարկայ Թղթից առաջ (գլուխ Ա ժ)՝ Վասն Վաչէի՝ Աղուանից արքայի, թէ զիարդ ուրացաւ զհեթանոսական գործ մոլորութեան եւ հաւատաց յԱստուած կենդանի, եւ ետ պատերազմ ընդ Պարսս եւ միանձնացաւ յանապատի սուրբ վարուք վերտառութեամբ։ 

       Եղիշէի շարադրանքին Դասխուրանցին աւելացրել է միայն Աղուանից թագաւորի անունը՝ «Վաչէ»։ Աղբիւրագիտական քննութիւնից երեւում է, որ Արեւելից կողմանց պատմիչին ու նրա նախորդներին այդ անունը ծանօթ է ոչ միայն Գիւտի թղթից, այլեւ Վաչագանի վէպից։ Դա Ե դարի ամենավերջին կամ Զ դարի սկզբին գրուած մի պատմական երկ է՝ Կեանք եւ վարք եւ կարգադրութիւնք Աղուանից, որ ի Վաչագանայ արքայէ եդան, եւ գիւտ նշխարաց սրբոց վերականգնուող վերտառութեամբ, որը Ժ դարում արտագրուած է Մովսէս Դասխուրանցու կողմից (գլուխ Ա ժդ-իգ)։ Վաչագանի վէպը Վաչէին յիշատակում է Ե դարի 80-ական թթ. վերջին Աղուանից թագաւորութիւնը վերականգնած Վաչագան Բարեպաշտին նախորդած ինը արքաների ցանկում (հեղինակը նրանց վերագրում է Արշակունեաց ծագում՝ հակասելով Մովսէս Դասխուրանցուն, որի համար նրանք Առանշահիկներ են), ինչպէս նաեւ նշում, որ նրա եղբօր (հաւանաբար՝ աւագ)՝ Յազկերտի որդին էր իր գլխաւոր հերոսը։ Ի դէպ, հետեւելով Հայր Ներսէս Ակինեանին՝ ժամանակին սխալմամբ ենթադրել ենք, որ այդ հատուածները Ժ դարի արտագրողի յաւելումներ են։ Սակայն ներկայումս Վաչագանի վէպի աղբիւրագիտական եւ ձեռագրագիտական յատուկ վերլուծութիւնից յետոյ մենք չենք տեսնում որեւէ հիմք, որը հնարաւորութիւն տար կասկածի տակ դնել Վաչէ Բ արքայի անուան եւ Վաչագան Բ արքայի իշխանութեան հաւաստիութիւնը։ 

       Գիւտի թղթի սկզբում շարադրուած է Գրիգոր Լուսաւորչի եւ Տրդատ արքայի կողմից Աղուանից դարձի համառօտ պատմութիւնը Վաչէի նախորդներից մէկի՝ Ուռնայր թագաւորի ձեռքով (վերջինս երրորդն է Վաչագանի վէպում թուարկուած տասը արքաների ցանկում՝ Վաչագան Քաջից եւ Վաչէ Ա-ից յետոյ)։ Շարադրանքը ճշգրտօրէն համընկնում է պատմական այդ իրադարձութեան այն նկարագրութեանը, որը տրուած է Ագաթանգեղոսի պատմութեան նախնական եւ ամենից հաւաստի տարբերակում՝ Գրիգորի վարքում (մեզ հասած, ցաւօք, միայն յունարէն եւ արաբերէն թարգմանութեամբ)։ Կրկնւում է, օրինակ, այն մանրամասնութիւնը, որ Գրիգորը Աղուանից թագաւորի հետ (Վարքում՝ անանուն) Աղուանք ուղարկեց հռոմէացի ծագումով մի եպիսկոպոսի (Վարքը յայտնում է նրա անունը՝ «Թովմա՝ Սատաղ փոքր քաղաքից»)։ Սակայն միաժամանակ դժուար է պատմական համարել այն, որ Բուն Աղուանքը լուսաւորել է հէնց Ուռնայր թագաւորը։ Վերջինիս Փաւստոս Բուզանդը եւ Մովսէս Խորենացին յիշատակում են Հայոց Պապ արքայի հակառակորդների շարքում, Ձիրաւի ճակատամարտում (371 թ. ), այսինքն՝ Հայոց եւ Աղուանից դարձից վեց տասնամեակ անց։ Կարեւոր է նաեւ, որ Ուռնայրին Աղուանից լուսաւորիչ եւ սրբացուած չի ճանաչում Վաչագանի վէպը: Աւելին՝ Վէպի արքայացանկի ժամանակագ րութիւնը թոյլ է տալիս Հայոց եւ Աղուանից դարձի պահին աւելի հաւանական համարել Վաչագան Ա Քաջ Արշակունու (Գ դարի վերջ - Դ դարի սկիզբ) թագաւորած լինելը. Վէպը նրա յաջորդի՝ Վաչէ Ա Քաջի ժամանակին է վերագրում Շապուհ Բ արքայից արքայի հալածանքների սկիզբը (337 թ. )։ 

       Նշուած հակասութիւնը հարթելու նպատակով ժամանակին ենթադրել ենք, որ Ուռնայրին Աղուանից դարձի հետ կապելը եւ սրբացնելը կատարուել է Վաչագանի վէպի ստեղծումից (այսինքն՝ Զ դարից) ուշ, մի այնպիսի ժամանակ, երբ անհրաժեշտութիւն է զգացուել առարկայօրէն (արքայի անունով եւ այլն) ընդգծել Աղուանից լուսաւորութեան պատմութեան մէջ Հայոց Եկեղեցու որոշիչ դերը։ Ներսէս Ակինեանին հետեւելով ՝ մենք աւելի հաւանական ենք համարել դա Ը դարի սկզբին վերագրելը, երբ Եղիա Արճիշեցին ստիպուած էր լուրջ ջանքերի գնով Աղուանից կաթողիկոսութիւնը վերաենթարկել Հայոց կաթողիկոսարանին (սակայն ներկայումս պէտք է ճշգրտենք, որ դա կարող էր լինել Զ դարի վերջի յայտնի ճգնաժամից սկսուած իւրաքանչիւր տասնամեակում)։ 

       Նշուած հակասութիւնը որոշ չափով կասկածի տակ է դրել նաեւ սուրբ Վաչէին ուղղուած Թղթի ստեղծումը Ե դարով թուագրելը։ Սակայն, միւս կողմից, չի կարելի չնկատել, որ Թուղթը կամ գոնէ նրա վ երջին հատուածը՝ «Տէր ընդ քեզ. ամէն» բառերից յետոյ (Մկրտիչ Էմինի հրատարակութեան մէջ այդ հատուածը առանձին ենթագլուխ է դարձուած՝ իբրեւ երկրորդ Թուղթ), իր լեզուաոճական առանձնայատկութիւններով էապէս համապատասխանում է Ե դարի գրական միւս յուշարձանների նկարագրին (Թղթի նախորդող մասում որոշ վաղ յունաբանութիւններ են նկատւում)։ Սա էլ իր հերթին թոյլ է տալիս ենթադրել, որ Թղթի բնօրինակում Աղուանքի լուսաւորիչ թագաւորի անունը կա՛մ բացակայել է, կա՛մ եղել է ուրիշ (Վաչագան Քա՞ջ), եւ միայն հետագայում՝ արդէն ինչ-որ պատահականութեամբ հէնց Ուռնայրի սրբացումից յետոյ է նրա անունը մի ուսեալ գրչի ջանքերով յայտնուել Գիւտ եպիսկոպոսի Թղթում։ 

       Պատմութիւն Աղուանից -ի ձեռագրերի երկու խմբերի (a ձեռագիր եւ bclr ձեռագրեր՝ bl եւ cr ենթախմբերով) եւ էջմիածնական Գիրք թղթոցի ձեռագրերի համադիր օգտագործմամբ կազմուած Գիւտի թղթի քննական բնագիրը մեծ հաւանականութեամբ պատկերացում է տալիս նրա հինգերորդդարեան վիճակի մասին (իհարկէ, բացի Ուռնայրի անունից, բնագրում կարող են լինել նաեւ այլ հետագայ փոփոխութիւններ, որոնց մասին մենք հաստատապէս չգիտենք)։ Ստորեւ ներկայացուած բնագրի տողատակերում հաշուի չեն առնուած Պատմութիւն Աղուանից -ի երկու տասնեակից աւելի մնացեալ գրչագրերի տարընթերցումները, քանի որ դրանք հաստատապէս արտագրուել են վերը նշուած հինգ ձեռագրերից որեւէ մէկից եւ չեն կարող օգտակար համարուել հեղինակի ինքնագրի վերականգնման հարցում: Բնագրի տողատման եւ կետադրման հարցում էապէս օգտուել ենք Պատմութիւն Աղուանից-ի քննական հրատարակութեան հեղինակ Վարագ Առաքելեանի կատարած աշխատանքից։ 

       Ալեքսան Յակոբեան 
    

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ 

        1.  Հայր  Ն.  Ակինեան,  Մովսէս Դասխուրանցի (կոչուած Կաղանկատուացի) եւ իր Պատմութիւն Աղուանից, Վիեննա, 1970 
        2.  Խ.  Վ.  [Դադեան],  Նիւթեր ուսումնասիրութեան Աղուանից պատմութեան, «Արարատ», Վաղարշապատ, 1896 
       3. Եղիշէի Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին, Աշխատասիրութեամբ Ե. Տէր-Մինասեանի, Երեւան, 1957 
        4.  Կ.  Ղահրամանեան,  «Պատմութիւն  Աղուանից  աշխարհի»  երկի աղբիւրները, (թեկնածուական ատենախօսութիւն), Երեւան, 1974 
        5.  Աս.  Մնացականեան,  Աղուանից աշխարհի գրականութեան հարցերի շուրջը, Երեւան, 1966 
        6.  Մովսէս  Կաղանկատուացի,  Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Քննական բնագիրը եւ ներածութիւնը Վ. Առաքելեանի, Երեւան, 1983 
        7.  Ա.  Յ.  Յակոբեան,  Եղիա Արճիշեցի կաթողիկոսի նորայայտ թուղթը, «Պատմա-բանասիրական հանդէս», Երեւան, 1981, թիւ 4 
        8.  Ա.  Յակոբեան,  Մովսէս Կաղանկատուացու «Աղուանից պատմութեան» ձեռագրերը, «Բանբեր Մատենադարանի», թիւ 15, Երեւան, 1986 
        9.  Ա.  Յակոբեան,  Գտչավանքի շինարարական արձանագրութիւնը եւ հարաւային Արցախի եպիսկոպոսութեան սահմանները, «Հանդէս ամսօրեայ», Վիեննա, 1999 
       10.  Հ.  Ս.  Սվազեան,  Մովսէս  Կաղանկատուացու  « Աղուանից  պատմութեան»  աղբիւրները, «Պատմա-բանասիրական հանդէս», Երեւան, 1972, թիւ 2 
       11. А. А. Акопян, Албания-Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках, Ереван, 1987 
       12. The History of the Caucasian Albanians by Movses Dasxuranci. Translated by C. J. F. Dowsett, London, 1961 

       ՏԱՌԱՆԻՇԵՐ ԲԱՂԴԱՏՈՒԱԾ ՁԵՌԱԳՐԵՐԻ 

       a - ՄՄ ձեռ. թիւ 1531, ժամանակը՝ 1289 թ. 
       b - ՄՄ ձեռ. թիւ 1725, ժամանակը՝ 1675 թ. 
       c - ՄՄ ձեռ. թիւ 2561, ժամանակը՝ 1664 թ. 
       l - Ռուսաստանի Գիտութիւնների ակադեմիայի Արեւելագիտութեան ինստիտուտի Ս. -Պետերբուրգի բաժանմունքի գրադարանի հայերէն ձեռագրերի հաւաքածոյ, թիւ C 59, ժամանակը՝ 1678 թ. 
       r - Բրիտանական թանգարանի թիւ Or 5261, ժամանակը՝ ԺԷ դ. 
       z - ՄՄ ձեռ. թիւ 2966, ժամանակը՝ ԺԷ դ., ՄՄ ձեռ. թիւ 3062, ժամանակը՝ ԺԸ դ.