Հայկական սովորութիւններ

Առաւօտը թագաւորը գնում է հարսի մօտ այն տունը, ուր նորան երեկեան օրը ընդունել են եւ այն տեղից իբրեւ մի գիւղացի, հանդիսականներով շրջապատուած, նուագածութեամբ գնում են եկեղեցի պսակուելու։
       Եկեղեցի գնալու ժամանակ հարսը գնում է թագաւորի յետեւից եւ թաշկինակի մի ծայրը բռնած, որի միւս ծայրը կապած է թագաւորի գօտկից, որպէսզի երկուսի արանքով, նախքան պսակը, ոչ ոք չանցնի, որ շատ չարագուշակ նշան է։ Պսակուելուց յետոյ նոքա գնում են արդէն իրար կողքի եւ առանց թաշկինակի։
       Պսակուելու ժամանակ տղան ծածուկ աշխատում է հանել աղջկայ մատից մատանին եւ աղջիկն էլ աշխատում է չտալ։
       Եկեղեցուց դուրս գալով ում տան մօտով որ անցնի հարսանիքը, ամէն ոք թէ բարեկամ, թէ օտար, հարսի գլխին ձգում են զանազան կտոր (չիթ, թաշկինակ եւ այլն), իսկ ազափներին ոչինչ չեն տալիս, ինչպէս անում են այդ այլ տեղերում, բայց պսակ գնալու ժամանակ։
       Եկեղեցուց մինչեւ թագաւորի տունը զուռնայի նուագածութեամբ դանդաղաքայլ ընթանում է հանդէսը եւ պարում են հարսները, աղջիկներ եւ տղայք։ Թագաւորի տան առաջ պատրաստած է լինում սեղան զանազան ուտելիքներով ազափների համար։ Պարելով ընդառաջ եւ դուրս գալի թագաւորի մայրը, հայրը եւ վերջինիս երեսը, զուարճութեան համար, ալիւր են քսում, թաղիքի կտոր են դնում գլխին. քթոց են անցկացնում վիզը։ Սէմից անցնելու ժամանակ հարսի գլխին թուր են բռնում։
       «Կանչը», որ նշանակում է յիշատակել զանազան նուիրաբերութիւններ հանդիսականների կողմից, մշեցոց մէջ լինում է երեկոյեան ընթրիքին, իսկ Բասենում լինում է պսակից վերադարձի ժամանակ, թագաւորի տան առաջ, ուր նորապսակները պարտաւորուած կանգնում են մինչեւ կանչի վերջը։
       Նորապսակները տուն ներս մտնելուց յետոյ աւելը տալիս են հարսի ձեռքը, որ տան յատակը փոքր ինչ աւելում է զանազան կողմերի վերայ։ Քահանան «ծագմանն» երգելիս թագաւորն եւ քաւորը իրար կողքի եւ նորանց յետեւից հարսը երեք անգամ պտտւում են թոնդրի շուրջը, ու իսկոյն շերեփը եւ աղը տալիս են հարսի ձեռքը, որ շերեփով խառնի թոնդրի միջի դրած կերակուրը եւ աղ ձգի նորա մէջ։ Ապա հարսին տանում են վարագոյրի յետեւ։
       Դարալագեազի Խաչիկ գիւղում, հարսը, պսակուելուց յետոյ՝ կրկին վերադառնալով թագաւորի հետ հօրանց տուն, առաւօտը թագաւորի հետ միասին, շրջապատուած ազափներով եւ այլ հրաւիրականներով, զուռնայի ուղեկցութեամբ, պտտւում է գիւղի մէջ, ուր բաղերում քիւրսիների վերայ պատրաստուած է լինում ուտելիք, խմելիք (գինի, արաղ, միրգ, ձուաձեղ։) Ուտում խմում են ամէնքը, իսկ հարսն ստանում է խալաթ (նուէր). վերջը գնում է թագաւորի տունը, բայց ներս մտնել չէ ուզում առանց ոտնափոխէքի։ Սկեսրայրը ականջից բռնած մօտեցնում է նորա ձի, կով կամ երինջ կամ այլ անասուն իբրեւ նուէր, ոտնափոխէք, մակարներն իսկոյն նշանում են անասունը, այսինքն ականջի ծայրը կտրում են, եւ «հուշտ» անելով խրտնացնում փախցնում են վախկոտ անասունին եւ իւրեանք ծիծաղում են։
       Ապա սրահի կտուրից չոր մրգեղէն են ցանում հարսի գլխին եւ մանր երեխայք մեծ աղմկով եւ իրար հրելով ժողովում են։ Շեմում ոտաց տակ կոտորում են կաւէ աման եւ մակարները կանչում են «կոտրեց։» Հարսը գնում է իւր տեղը, բայց մնում է կանգնած եւ չէ կամենում նստել, մինչեւ որ սկեսուրից խալաթ ստանայ։
       Հին ժամանակ սովորութիւն կար, որ մետաքսէ թելերով պատած եղեգնեայ փոքրիկ խաչ տնկում էին խնձորի կամ նռան մէջ եւ գնում էին նորապսակ թագաւորի գդակի ծայրում, որ փոխարինում էր թագը։ Այժմ վերացել է։
       Ղազախի Ուզանթալա գիւղում պսակակատարութիւնից յետոյ, հարսը եթէ նա գնալու է մի այլ գիւղ՝ հանդիսականներով հանդերձ նորից վերադառնում է հօր տունը, ուր պատրաստութիւն տեսնելուց յետոյ նորան ձի են նստեցնում, ու եղբօր կամ մօր ազգականի հետ, թագաւորի եւ նորայինների հետ ձիերով ընկնում են ճանապարհ։ Այստեղ էլ ազափները ձիարշաւ են անում, բայց քիչ, ըստ որում ուժերը պահում են իւրեանց գիւղը մտնելու համար։
       Բայց եթէ հարսը մնալու է այն գիւղում, այդ ժամանակ պսակը կատարելուց յետոյ հանդէսը շրջւում է արդէն դէպի փեսայի տունը։ Դանդաղաքայլ գնացքին ուղեկցում են զուռնան, գիւղի երեխայքը, որոնք բղաւելով, ուրախանալով գնում են։ Փեսի տան սրահին հասած՝ հանդէսը փոքր կանգ է առնում, ընդառաջ են դուրս գալի փեսայի մայրը, քոյրը, հարսը եւ միւս կին ազգականները, մին մին մօտենում թագաւորին եւ հարսին եւ համբուրում են նորանց եւ պսակը շնորհաւորում։ Շատ զուարճալի է այդ տեղ, որ երբեմն ծերունի փեսահայրը սկսում է պար գալ, ճարպիկ շարժումներ անել, քաշքշել իւր կնոջը, որ նա էլ օրօր գայ, ուժով բռնում է կնոջը որ այնքան բազմութեան մէջ համբուրի, խախկ ու խայտառակ անի։ Հանդէսը առաւել զուարճալի անելու համար թագաւորի մակարները ալիւր են ցանում, քթոց են ծածկում թագաւորահօր գլխին, բայց նա առանց մազաչափ նեղանալու շարունակում է պարել, ուրախանալ։
       Սրահումը հարսի գլխին ցանում են չամիչ եւ այլ չոր մրգեղէն, որ մանր տղայք իրար հրելով ժողովում ուտում են։ Շեմը անցնելիս խաչեղբայրը թուրը բռնում է թագաւորի գըլխին եւ թագաւորը կոտրում է իւր ոտաց տակ դրած կաւէ ամանը եւ անցնում է։ Ապա հարսին տանում են կանանց բաժին։
       Վաղարշապատի գիւղերում սկեսուրը տան հարսի շեմում գլխին, դնում է մի կտոր հաց, իսկ տան ներսը՝ աւելը տալիս են հարսի ձեռքը։
       Հին Նախիջեւանում, Հին Ջուղայում, Ագուլիսում, Վաղարշապատի եւ Բասենի գիւղերում հարսին հօր տանից դուրս բերելու եւ եկեղեցի տանելու խառը րոպէին հարսնեղբայրը աշխատում է համբուրել թագաւորի կողմից եկած հարսներին եւ այդ համբոյրը կոչւում է խնամապաչ։
       Հին Նախիջեւանում պսակից հանդէսը վերադառնում է ուղղակի թագաւորի տունը, ուր դիմաւորում է համբուրում են հարսին, թագաւորին եւ խաչեղբօրը, պարում են երբեմն պարում են եւ թագաւորահայրը, որի երեսին այստեղ եւս ցանում են ալիւր, գլուխը անցնում են մաղ, հարսին տալիս են խալաթ եւ հրաւիրում են ներս։
       Դաւալու գիւղում, Խոր Վիրապի մոտ, հարսին եկեղեցուց բերում են փեսայի տունը, նորա առաջ պարում են, դուրս են բերում չոր մրգեղէն ափսէի մէջ, վրան խաչաձեւ դրած հացի երկու լաւաշ եւ սոցա վերայ տնկած խաչաձեւ մեղրամոմեր։
       Պարելուց յետոյ միրգը տանում են խուռն հանդիսականների վերայ եւ լաւաշները դնում են հարսի գլխին եւ ներս տանելուց ու իւր տեղը կանգնեցնելուց յետոյ վերցնում են։ Շեմում թագաւորի ոտաց տակ կաւէ պղուղ են դնում ոտով կոտրելու համար։
       Ագուիսում պսակակատարութիւնից յետոյ նախ գնում են աղջկայ տունը, ճաշում են եւ ապա փեսայի տուն գնալու ժամանակ նորապսակների բարեկամները փողոցում սեղան են սարքում եւ հանդիսականներին հիւրասիրում են։ Թագաւորի ծառան (եթէ կայ) խալիչա է փռում նորապսակների ոտաց տակ եւ նոքա, վրայից անցնելով- փող են նուիրում ծառային։ Թագաւորի տան բազում աթոռների վերայ նստում են հարսն ու փեսան եւ ընդունում են իւրեանց բարեկամների շնորհաւորութիւնը եւ նուէրները (շալ թաշկինակ, մետաքսէ կտոր եւ այլն) որ մատուցանում են պարելով ձեռքում բռնած։ Ապա հարսին տանում են կանանաց սենեակը։
       Երեկոյեան գալիս է հարսնեղբայրը, բերելով կերակուր հարսի համար, որ այդ օրը եւ հետեւեալ օրը կերակուրն ստանում է իւր հօր տնից։
       Երեւանում եւ Վաղարշապատի գիւղերում պսակի ժամանակ, եկեղեցու մէջ, հարս ու փեսան աշխատում են իրարից խլել մատանին եւ մինը միւսի ոտը սեղմել, ըստորում, նորանց կարծիքով, ով ում մատանին հանեց եւ ոտը սեղմեց, նա էլ կեանքի մէջ կիշխի միւսի վերայ։ Այս սովորութիւնը կայ եւ Դարալագեազի բնիկ հայ գիւղերում (Խաչիկ, Կնիշիկ, Արփա, Աղաւնաձոր եւ այլն)։
       Թաաւորի տնից դուրս են բերում ձուաձեղ, հալուա գինի, որոնց համը տեսնում են թագաւորը եւ քաւորը։ Հէնց այդ ժամանակ էլ խալաթ են նուիրում հարսին։ Թագաւորի մայրը եւ ազգական կանայք պարելով բարեւում են նորապսակներին, համբուրում են հարսին եւ թագաւորամայրը իւր նորապսակ որդու բերանը դնում է մի կտոր շաքար։
       Շեմով անցնելիս քաւորը թուրը բռնում է գլուխների վերայ եւ թագաւորի ոտների տակ փշրելու համար դնում է կաւէ ափսէ։ Քահանան շուրջառը ծածկած՝ իրարից ջոկում է հարսի եւ փեսայի ձեռքերը եւ հարսին տանում կանգնեցնում են կանանաց բաժնում փափուկ բարձի վերայ։ Այդ րոպէից քաւորը յանձնում է թուրը թագաւորին, որ պահում է իւր մոտ մինչեւ հարսանեաց վերջը։
       Ճեսայի բարեկամ կանայք հարսին խալաթ են տալի, որ նա համաձայնի նստել։ Խալաթը ժողովում է հարսի համար հարսանիքը, մի պառաւ կին հարսի ազգականներից, որ նորան ուղեկցում է եւ մնում է նորա մոտ մինչեւ հարսանիքի վերջը։ Բերում են հարսի բերած բաժինքը եւ կանանաց մէջ մի առ մի զննելով ասում են «խնամի շէն կենայ». կանայք պարում են, ուրախանում են եւ երեկոյեան ցրւում։
       Դարալագեազի գաղթական հայերի մէջ, երբ հարսանեաց հանդէսը պսակից վերադառնում է թագաւորի տունը, հարսի գլխին ցանում են չոր միրգ։ Բարեկամները սովորաբար ընդառաջ դուրս գալով բարեւում են իսկ ազափները ծիծաղելու եւ զուարճութեան համար երգում են հետեւեալ երգը՝ դիմելով թագաւորի մորը։
       Թագաւորի մէր, դուս արի,
       Կես քէ ինչեր եմ բերել,
       Ինչեր մինչեր եմ բերել,
       Քէ դաստա գիւլ եմ բերել։
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Տե՛ս քէ ինչեր եմ բերել
       Ինչեր մինչեր եմ բերել,
       Կարմիր խնձոր եմ բերել։
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Կես քէ ինչեր եմ բերել,
       Ինչեր մինչեր եմ բերել
       Քէ աչքի լուս եմ բերել։
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Կե՛ս քէ ինչեր եմ բերել,
       Ինչեր մինչեր եմ բերել,
       Քէ ոժ (ոյժ) թաղաթ (նոյնը) եմ բերել.
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Կե՛ս քէ ինչեր եմ բերել,
       Ինչեր մինչեր եմ բերել,
       Քէ ծամ փետող եմ բերել։
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Կե՛ս քէ ինչեր եմ բերել,
       Ինչեր մինչեր եմ բերել,
       Քէ աչք խանող եմ բերել։
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Կե՛ս քէ ինչեր եմ բերել,
       Ինչեր մինչեր եմ բերել,
       Բերան ծռող եմ բերել։
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Տե՛ս քէ ինչեր եմ բերել,
       Ինչեր մինչեր եմ բերել,
       Շերեփդ խլող եմ բերել։
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Տե՛ս քէ ինչեր եմ բերել,
       Ինչեր մինչեր եմ բերել,
       Ժուճաղդ քանդող եմ բերել։
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Կե՛ս քէ ինչեր եմ բերել,
       Ինչեր մինչեր եմ բերել.
       Գլուխդ թագող եմ բերել։
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Կե՛ս քի ինչեր եմ բերել,
       Ինչեր մինչեր եմ բերել,
       Քէ տնէ դուս խանող եմ բերել։
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Կե՛ս քէ ինչեր եմ բերել,
       Քէ գեօլի ղազ եմ բերել։
       Լեզուն կէս գազ եմ բերել։
       Թագւորի մէր, դուս արի,
       Կե՛ս քէ ինչեր եմ բերել,
       Թոնդրին կոխող եմ բերել
       Ակէն խանող եմ բերել։
       Տանը մօտեցած՝ զուռնաչին ստանում է իւր խալաթը։ Ստանում է խալաթ նոյնպէս եւ հարսնեղբայրը։ Նորապսակները ներս են մտնում տուն եւ տեսնում են, որ թագաւորի թախտին նստած է մի երեխայ, իսկ հարսի տեղում նստած է մի աղջիկ *) որոնք քաւորից մի քանի կոպէկ ստանալով հեռանում են տեղներից։ Սակայն հարսը մնում է կանգնած իւր տեղը, չէ կամենում նստել. գալիս է սկեսրայրը, խոստանում է նուիրել նորան՝ օրինակ մի կով եւ ապա թէ հարսը համաձայնում է նստել։
       Երբ ամենքին էլ տեղաւորւում են եւ թագաւորը իւր քաւորով եւ ազափներով նստում է իւր թախտը, այդ ժամանակ սկսւում է ծաղը։ Թագաւորի բարեկամները իւրեանց տներից բերում են թագաւորի համար նուէր, այն է երկու երեք գաթայ, մրգեղէն, եփած հաւ, եւ այլն եւ վրան վառած մեղրամոմեր։ Այդ նուէրը կոչւում է ծաղ։
       Հէնց որ իւրաքանչիւր անգամ ծաղը դրսից բերւում է ներս, թագաւորի երկու կողքին նստած երկու ազափներից մինը բացականչում է. «Վեաւ որ էկաւ, բարով էկաւ։ Թագւորի ճըճկընե՛ր. »
       - «Համմէ». իսկոյն պատասխանում է նորան միւս կողքի ազափը։ Ապա շարունակում է առաջինը, յիշելով ծաղ բերողի անունը.
       «Ներսօն յիշայ, թագւորին բարի,
       «Ասված իւրը տայ հազար բարի,
       «Ոտն ոչխար, տկով գինի,
       «Ասված թագւորին օխտը որդի,
       «Օխտը որդու սեղան նստի,
       «Կիւտանը դաշտը պանի,
       «Չար կամը դուռը պատռուի,
       «Հա՜յ տունը շէն՝ հա՜յ տունը շէն։»
       Նոյն Դարալագեազի Ազատակ գիւղում նոյն խօսքերը կրկնում են հետեւեալ կերպով.
       Մարկոսն ուզեց թագաւորին բարի,
       Ասված տայ ընդարը հազար բարի,
       Օխտը որդու սեղան նստի,
       Կիւտանը դաշտը բանի,
       Թար կամը դուռը պատռի,
       Կատուն մըռընչայ,
       Մուկը փըռընչայ,
       Օխտը տարուայ փուշը կընանչայ,
       Հա՜յ տունը շէն, տունը շէ՜ն։
       Ամեն մի ծաղ ներս մտնելիս բոլոր վերոյիշեալ խօսքերը նորից կրկնում են եւ ազափները ծաղերը վերցնում պահում են յետոյ վայելելու. այդ բոլոր ծաղերը միասին կոչւում են թագաւորի խազնա։
       Երեկոյեան լինում է մեծ հրաւէր։ Գիւղի իւրաքանչիւր տան մեծը հրաւիրւում է ընթրիքի եւ այդ երեկոյ, ընթրիքից անմիջապէս առաջ, լինում է կանչ, այն է որ իւրաքանչիւր հրաւիրուած իւր կարողութեան չափ մի գումարով նպաստում է թագաւորահօրը։ Մի մեծ սինի դնում են քահանայի եւ պատուաւոր հիւրերի առաջ, կանգնում է ճարպիկ դաւուլչին, ու ամեն մի նուիրած փող ձեռքում պտտցնելով օդի մէջ՝ յիշատակում է ասողի անունը եւ դնում է սինու մէջ։ Առաջին նուիրաբերութիւնը անում է քաւորը։
       Կանչը վերջանալուց յետոյ սկսւում է ընթրիքը, որից յետոյ պարողները՝ արք եւ կանայք կազմում են մեծ շղթայ եւ մինչի ժամի 3-4 առաւօտեան պարում են 12 տեսակ պար, որոնց եղանակները նախ ծանր են եւ ապա աստիճանաբար արագանում են։ Պարերի տեսակները սոքա են։ 1. Ծանր գեօնդ. 2. Ծունկ կոտրուկ, 3. Մայմօ. 4. Երեք ոտ. 5. Մաշկէ. 6. Շէրօրօր. 7. Եարգեօզալ. 8. Սէթայ. 9. Թալափի. 10. Սիւզմա. 11. Եալլի. 12. Թռուկ։ Այս պապերի մանրամասն նկարագրութիւնը կարելի է կարդալ «Ճանապարհորդական նկատողութիւնք՝» աշխատութեան մէջ Քաջբերունոյ։
       Հին Ջուղայում կամ Հին Նախիջեւանում հարսանիքի վերջին երեկոյին լինում է կանչը։ Այս տեղ էլ առաջինը նուիրում է քաւորը։ Կանչը կատարում է ազափներից մինը-ճարպիկը-որ իւրաքանչիւր նուէր յիշելիս դիմում է թագաւորի մակարներին (ազափներին) այս խօսքերով.
       - Թագաւորի մակարնե՛ր։
       - Ամէն, ամէն. պատասխանում են մակարները միասին։
       - Աստուած ձեզ բարի ամէն. Աստուած սաղ պահի քաւոր տղէն, Աստուած նորա որդուն (կամ եղբօրը եւ այլն) փոխ անի, որ յիշեց մեր թագաւորին 10 մանէթ, շէն կենայ, շէն կենայ։
       - Շէն կենայ, շէն կենայ. պատասխանում են մակարները։
       Այսպէս էլ շարունակւում է իւրաքանչիւր նուիրողի համար։ Ապա վերջում յայտնում է ընդհանուր գումարը, որից եւ ստանում է իւր վարձը ներկայ քահանայի ձեռքից, իսկ գումարը յանձնւում է թագաւորահօրը։
       Ղազախի Ուզունթալա գիւղում նոյնպէս լինում է վերջին գիշերը նուիրաբերութիւն, որ այն տեղ կոչւում է յիշելիք։ Մի ճարպիկ եւ լեզուանի մարդ, գլխաւորապէս դաւուլչին (թմբկահար), կանգնում է տան մէջ տեղ, հանդիսականների առաջ եւ զանազան աւելցուկներով գովում՝ գովաբանում է նուիրողներին՝ ձեռքում խաղացնելով նուէրը։ Շատ տասնեակ տարիներ առաջ, շատերը գիւղացիներից այդ յիշելիքի երեկոյին փողի փոխարէն յիշեցնում էին կով, խոզ, ձի, փեթակ մեղու եւ այլն։
       Սովորաբար ճարպիկ յիշողը դիմում է թագաւորի մակարներին։
       - Այ թքաւորի մակարնի. կանչում է նա.
       - Համմէ համմէ՜. ժատասխանում են նոքա։
       - Աստուած ձեզ պարի ամէն, շէն կենայ Ղուգեասանց Քիքին (Գրիգորը). Աստուած նրան հաստատ պահի, մեր գիւղից, մեր իշխաններից անպակաս անի, նրա մինը հարիր տեառնայ՝ հարիրը՝ հզար. Աստված նրա սուփրան քցած պահի, թիւնգին դրած, էս ուրախութինը մի օր էլ Աստուած նրան արժանացնի, ըսօրէց էլ նրա որթու կարմիրը կապենք, որ յիշըցրել ա մեր թագաւորին մի լաւ կով՝ ֆորթը տակին, շէն կենայ, շէն կենայ։
       - Շէն կենայ, շէն կենայ. կրկնում են մակարները։
       Գիւղի չարաճըճի պատանիները, որ իբրեւ հանդիսատես ներկայ են լինում, սկսում են կովի նման բառաչել, ձիու նման խրխնջալ, խոզի նման կղկղալ, մեղուի նման բզզալ, նայած՝ թէ ի՞նչ է յիշեցրած։ Սակայն այժմ յիշեցնում են միայն դրամ եւ դորանով փակուել է տղայոց չարութեան ասպարէզը.
       Դարալագեազի գաղթական հայերի մէջ, կանչի գիշերը, երբ հրաւիրուած ժողովուրդը անձնատուր է լինում պարի եւ ուրախութեան կամ մասամբ արդէն ցրուած են լինում, թագաւորը, ազափները եւ այլ մերձաւոր ընկերները հաւաքւում են առանձին սենեակ կամ տուն եւ ուտում են հարսի հօրանց տնից ուղարկած ուտելիքները։ Այս ընթրիքը ասւում է «ակռժաժայ։»
       Դաւալու գիւղում թագաւորի «որսից» յետոյ է լինում «ակռաժաժայ»։ Այդ տեղ զոքանչը փեսայի համար ուղարկում է մի քանի գաթայ, եփած հաւ, մի աման հալուա, մէջ տեղը դրած արծաթ մանէթ, աւելի կամ պակաս ըստ կարողութեան իբրեւ նուէր փեսային։ Զուռնան ուղեկցում է այդ ուտելիքը մինչեւ փեսայի տունը։
       Բասենում եւ Շիրակում ասւում է «առկաժաժուն» եւ լինում է այն երեկոյին, երբ «որսից» կամ նորանց բարբառով «հաւթռունքից» մնացած հաւերը ուտում են ազափները եւ այլ մօտիկ բարեկամները։ Այս ընթրիքի ժամանակ թագաւորը չէ կամենում ուտել, չէ կամենում ատամները շարժել, մինչեւ որ հարսնեղբայրը փող է նուիրում նորան։
       Ագուլիս «առկաժաժի» փոխարէն երկուշաբթի օրը լինում խնամակալ ։ Ազափբաշին զուռնայի հետ գնում է հարսնահոր մոտ եւ հրաւիրում է հարսի ծնողաց եւ բարեկամներին փեսայի մոտ։ Փեսայի տանը սորանց ընդունելու ժամանակ փոխադարձ տալիս են միմեանց կարմիր ձու։
       Հին Ջուղայում կանչի ընթրիքի հետեւեալ առաւօտ, երկուշաբթի օրը, թագաւորի տան բագում, գորգի վերայ քաւորը գնում է խաչաձեւ թուրը եւ պատեանը։ Մոտն էլ մի բաժակ գինի։ Թագաւորը երեք անգամ ծունր է իջեցնում թրի վերայ եւ բաժակ գինին խմում։ Ապա երկու ազափ բըռնում են թրի երկու ծայրը՝ սուր բերանը դէպի վեր։ Ազափբաշին տալիս է թագաւորին մի կենդանի հաւ, որ բերել էր նա հարսի հորանց տնից, թագաւորը հաւի ոտերը բռնած նորա վիզը այնպէս է զարկում թրի բերանին, որ հաւի գլուխն իսկոյն եւ եւեթ թռչում է։ Ազափներն էլ նոյն ձեւով մորթում են իւրեանց տնից բերած հաւերը եւ այս ասւում է «որս տալ»։
       Որսի հաւերը եփում են եւ այգիներում վայելում են այն ուտելեաց հետ միասին, որ ազափբաշին բերել էր հարսի հօրանցից։ Այդ երեկոյի նորահարսը պարում է։
       Այս տեղ, ժողովրդի սովորութեամբ ազափբաշին, բացի վերոյիշեալ պարտաւորութիւնները, որ մենք արդէն տեսանք, ունի եւ հետեւեալ պարտականութիւնները, ապահով պահել թագաւորի գլխարկն ու կօշիկները, որ հարսնատան չար տղայք աշխատում են գողանալ եւ փրկանքով դարձնել բ. հարսնատնում թագաւորի համար բերած «խոնչաները» պահել, որպէսզի տղայքը չգողանան ուտեն, գ. Հարսնահոր տնից որսի համար հաւ բռնել եւ գ. թագաւորի շորերը հագցնել։
       Այս պարտականութիւնները Վաղարշապատի գիւղերում գրուած են խաչեղբօր վրայ։
       Դաւալու գիւղում ազափները բերում են մի մի հաւ եւ առաջինը թագաւորն է ղարկում թրով հաւի վզին եւ գլուխը թռցնում, ապա ազափները։ Սա ասւում է «որս»։ Մործաց հաւերը կանխապէս թագաւորի տան երդիկից ցած են ձգում եւ ապա պատրաստում են ու ուտում։
       Դարալագեազի գաղթականների մէջ կանչի հետեւեալ առաւօտ, երկուշաբթի, թագաւորը, քաւորը եւ ազափները սազանդարներով կամ զուռնայով պտտւում են բարկամների տները եւ հաւեր ժողվում, որ ասւում է «ղուշ» եւ ծառերի հետ միասին կազմում են թագաւորի խազնան։
       Հրաւիրուածները իբրեւ վերջին ճաշ, վայելում են խաշ, այսինքն ոտ ու գլուխ։
       Խալմաստի գաղթականները հարսանիքի վերջը երբեմն պարում են եւ երգում հետեւեալը։
       Լուսնակը կըշտանց կէթայ,
       Խարսները խերանց կէթայ,
       Էշ կնիկը, գէշ կնիկը,
       Մածուն կուզեմ ըան կբերի,
       Ալըրմաղով ցան (աթարի փշրանք) կբերի։
       Դարալագեազի Ազատակ գիւղում, հարսանիքի վերջը երբեմն երգում են ստորեւ գրած երգը եւ հետը պարում են «ծունը կոտրուկ» պարի եղանակով։
       Խատի կէս կորեկ ունեմ ցանելու խամայ
       Տունը մէ ոսկի (վեցկի) տուէք վարելու խամայ
       Տունը մէ մանգեռ տուէք ցանելու խամայ,
       Տունը մէ մայզէօն (մանգաղ) տուէք քաղելու խամայ,
       Տունը մէ ջառջառ տուէք ծեծելու խամայ,
       Տունը մէ քեառէշք (որսելի) տուէք էրնելու (քամել) խամայ,
       Տունը մէ սարաթ տուէք մաղելու խամայ.
       Տունը մէ թիւրա (1/2 փթանոց չափ) տուէք խամայ
       Տունը մէ ճաղաչ տուէք աղալու խամայ.
       Տունը մէ թոնդիր տուէք թխելու խամայ.
       Տունը մէ կնիկ տուէք խանելու խամայ.
       Տունը մէ մարդ ժողուէք ուտելու խամայ։
       Ժողովուրդը ցրուելուց յետոյ՝ թագաւորը, ազափները եւ մօտ բարեկամները բանում են թագաւորի խազնան, վայելում վերջացնում են, ապա ազափները դատաստան են բանում լուռ ու համր թագաւորի անունից։ Ներկայ եղողներից ով քիչ փող է նուիրում ազափներին, վերջիններս իսկոյն ենթարկում են նորան զանազան պատժի, կալանաւորում են, կապում են այր եւ կնոջ միասին եւ այլն։
       Շիրակի, Կարսայ եւ Բասենի գիւղերում առաջինը թագաւորն է զարկում հաւի գլուխը եւ այդ հաւը պէտք է ուտեն պսակուած մարդիկ, իսկ միւս հաւերից մինը քահանայինն է, մինը քէհինը, մինը զուռնաչուն եւ մինը հարսին ու փեսային, մնացածն՝ ազափներին, որ յետոյ ուտում են։ Հաւերը ժողովում են ազափները եւ դրանց մորթելը կոչւում է «հաւթռունք։» Սորանով էլ վերջանում է հանսանիքը։
       Դարալագեազի գաղթականների մէջ թագաւորի խագնան կողոպտելուց յետոյ՝ հարսի մօտ ժողովում են կանայք, բերելով իւրեանց հետ զանազան կերակուրներ, որ նորանցնում անուանւում է քեասայ։ Ապա զուռնայով գնում բերում են հարսի ջհէզը, որ մի ազափի գլխի վերայ դրած պարելով բերում են։ Գալիս է թագաւորի հայրը, որի բացակայութեամբ չէ կարող բացուել ջհէզը եւ տալիս եւ մի ռուբլի եւ աւելի ըռըսումը (նուէր) ջհէզ պահող հարսնամօրը կամ հարսի քրոջը։
       Կանայք մի առ մի զննում են ջհէզը եւ յետոյ յանձնում փեսայի մօրը որը իւր կողմից նուիրում է այս կամ այն բարեկամին ջհէզից գուլպայ, ձիու նոխտա, ջրի բաժակ եւ այլն։
       Հարսնեղբայրը (խարսնաղբեր) որ մինչեւ այդ րոպէն լինում է նորահարսի, իւր քրոջ մոտ, ստանում է փեսայի հօրից իբրեւ նուէր մի կարբա կամ գլխարկ կամ այլ հագուստ։
       Խաշն ուտելուց յետոյ երեցփոխը կոտրում է ուրցը եւ իւր զարդերով մի մի ճիւղ բաժանում է պատուաւոր մարդկանց, իսկ մէջ տեղի գլխաւոր ճիւղը նուիրում է քաւորին եւ նորանից եկեղեցու օգտին ստանում է նուէր։ Քահանան բանում է նարօտը եւ խարջրկոթը (ուսկապները)։
       Ագուլիսում թագաւորին արգելում է շիմում բարեկամներից մի երեխայ եւ առանց նուէրի չէ թողնում որ մանր հարսի սենեակը նարօտը վերցնելու քահանայի ձեռքով։ Քաւորը թուրը հանած կանգնում է՝ քանի որ խահանան կատարում է կարգը, եկ ապա թրով կտրում է նարօտը եւ տալիս է թագաւորին բարձի տակ պահելու համար։
       Դարալագեազի Կորադիզ, Սէս եւ այլ գիւղերում, նարօտը անմիջապէս վերցնելուց յետոյ ազափները բանում են փեսայի հագուստի բոլոր կապերն ու կոճակները, նոյնպէս եւ արիւնոտ դանակը, որ նորանց բարբառով ասւում է խանգեօրձ, այն է հանգոյց։ Նոյնը անում են եւ հարսին նորա հարսնքհիւրերը։
       Հարսանիքը սորանով վերջանում է, բայց փեսան եօթ օր պաս է պահում, որ եօթն արու զաւակ ունենայ։
       Ժսակուելուց յետոյս երբ նորահարսը առաջին անգամ գնում է եկեղեցի, նորա դէմի պատկերի շուրջը վառում են շատ մոմեր։ Մեծ պասի միջենքին հարսի հայրը իւր աղջկայ համար բերում է թարազ, այսինքն զանազան մրգեղէն եւ ուտելիք։ Ծաղկազարդին իւր աղջկան հրաւիրում է իւր տուն եւ այդ կոչւում է դարձ, եւ պահում են նորան մինչեւ Համբարձում։