Ս. Գրիգոր Նարեկացի

Զ.
       Ի՞նչ է նպատակն եւ էութիւնը նրա Ողբերգութեան մատեանի, որ է «ի խնդրոյ հայցմանց հարց միանձանց եւ բազմաց անապատականաց ասացեալ »։ - Ինքը հեղինակը անփոփոխ կրկնուող վերնագիրներով, որ դնում է ամեն մի «բանի » համար, շատ լաւ բացատրում է այդ, «վերստին յաւելուած կրկին հեծութեան նորին հսկողի առ նոյն աղերս մաղթանաց բանի ի խորոց սրտից խօսք ընդ Աստուծոյ »։ Սրտի խորքում կուտակուած է մեղքը. Աստուած մի անաչառ դատաւոր է, բայց եւ ներող ու գթած հայր. Հսկողի խօսքն Աստուծու հետ հեծութիւն ու զղջում է աղօթախառն. իսկ նպատակն է փրկութիւնը։ Այս է կազմում Ողբերգութեան էութիւնը, միութիւնը։ Եւ այս՝ ժամանակի քրիստոնէական միստիցիզմն է, որ ցայտուն արտայայտութիւն է գտել Նարեկացու մէջ։
       Նրա երկի մանրամասնութիւնների մէջ մենք տեսնում ենք ընդհանրապէս հին քրիստոնեայի եւ մասնաւորապէս մենակեացի եղերերգական վիճակն իր ամբողջ պատկերով եւ աշխարհայեցողութեամբ։ Տիեզերքը չունի նրա համար այն մեծութիւնը, ինչ որ հիմա մեզ համար։ Դա կազմում էր մի երեք յարկանի մեծ շէնք՝ եօթնտակ երկինք, երկիր եւ եօթնտակ դժոխք կամ սանդամետք անդնոց, - Աստուծու, հրեշտակների ու արդարների բնակարանը, մարդկանց ժամանակաւոր կացարանը եւ սատանաների տանջարանը։ Այստեղ, ինչպէս մի ընդարձակ բեմի վրայ, ինչպէս գեղեցիկ արտայայտում է մի ֆրանսացի բանասէր, աշխարհի սկզբից ի վեր կատարւում էր մի մեծ գործողութիւն, որի վախճանն առաջուց յայտնի էր, որ լինելու էր վերջին դատաստանը։
       Մարդն Աստուծու արարածների մէջ ամենից սիրելին է, նոյնիսկ սատանայից շատ աւելի բարձր։ Ամեն բան ամենակարող Աստուածը ստեղծել է միայն մարդու համար, նոյն իսկ հրեշտակներն ու սատանաները, եւ նրա հոգացողութեան միակ առարկան մարդն է։ Աստուած սակայն անմիջապէս չի խառնւում մարդկանց գործերին. որովհետեւ ստեղծելով մարդուն՝ տուել է նրան ինքնիշխանութիւն, ազատ կամք, կա՛մ գործել բարին եւ փրկուել, գնալ երանութեան դրախտը, վերին Երուսաղէմ, կամ թէ չար գործել եւ գնալ դժոխք, յաւիտենական տանջանքի տեղը։ Թէպէտ եւ մարդն իր գործերով անարժան է, բայց Աստուած բարերար է, միշտ խնամում է նրան, նա յայտնի է իր առ մարդն ունեցած բարերարութիւններով, կամենում է որ մարդը փրկուի, եւ նոյն իսկ Աստուծու որդին մարդացել է դրա համար։ Եւ մարդըկարող է փրկուել, որովհետեւ ոչ մի մեղք չկայ որ անկեղծ ապաշխարութեամբ չքաւուի։
       Տիեզերքի, մահուան ու այն աշխարհի առեղծուածն ուրեմն , որ նոր քնարերգութեան ամենավսեմ նիւթն է կազմում, որոշ էր հին քրիստոնեայի համար, եւ նա չպիտի այդ գաղտնիքի անյայտութեան առաջ իր ներքին յուզումներն ունենար, եւ թւում է թէ չպիտի զարգանար զօրեղ քնարերգութիւն։ Սակայն այդպէս էր միայն սոսկական մարդու համար, որ հանգիստ ապրում էր, որովհետեւ ամեն բան հոգացուած էր նրա փրկութեան համար։ Բաւական էր, որ նա մեռնելուց առաջ խոստովանուէր եւ հաղորդուէր։ Իսկ խոհուն եւ զօրեղ ոգիները հենց այդ աշխարհայեցողութեան մէջ գտնում էին հոգեկան տանջանքների աղբիւր։ Սոսկական մարդու մահը՝ նրանց համար անմահութիւն չէր, այլ մեռնելութիւն, մի չար մահ, որովհետեւ նա չգիտէ, թէ ինչ է մահը։ Դա մինչեւ անգամ անասունի մահ է։
       Իբր զանզգայ պաճարս անասնոց
       Մեռանիմք եւ ոչ զարհուրիմք,
       Կորնչիմք եւ ոչ հիանամք,
       Թաղեցեալ լինիմք, եւ ոչ խոնարհիմք,
       Տարագրիմք եւ ոչ տագնապիմք,
       Եղծանիմք եւ ոչ զղջանամք,
       Մաշիմք եւ ոչ մտառեմք,
       Պակասիմք եւ ոչ պատրաստիմք,
       Գնամք եւ ոչ զգուշանամք,
       Գերիմք եւ ոչ եւս զգամք։
       Բան. ԾԵ . եր. 140
       Մարդու վախճանը չպիտի լինի միայն արդարանալ, այլ եւ ձեռք բերել բարձրագոյն բարիքը, այն է՝ անբաժանելի միանալով Աստուածութեան հետ, որ ամենայն կատարելութեան լուսատիպն է, ստանալ մի աստուածային անդորրութիւն։ Այս է ահա իսկական փրկութիւնը, որին ձգտում էին զօրեղ ոգիները եւ որ խորը ցնցում է մեր բանաստեղծի ամբողջ էութիւնը, եւ նա ուրիշ հազարաւորների հետ անձնատուր է լինում ճգնութեան եւ միստիցիզմի։
       Իսկ ես ոչ կարդամ,
       Այլ նախ հաւատամ մեծութեան Նորին,
       Ոչ եթէ վասն պարգեւաց Նորա՝
       Մատուցեալ յողոք դեգերիմ,
       Այլ իբր զկենդանութիւն իսկապէս
       Եւ զշնչոյ տարեւառութիւն հաւաստի,
       Առանց որոյ ոչ է շարժողութիւն կամ ընթացութիւն,
       Զի ոչ այնքան յուսոյ հանգուցիւ,
       Որքան սիրոյն կապանօք բերիմ,
       Ոչ ի տուրսն, այլ ի տուողն յաւէտ կարօտիմ,
       Ոչ փառքն են ինձ անձկալի,
       Այլ փառաւորեալն է համբուրելի,
       Ոչ կենացն փափագանօք,
       Այլ կենարարին յիշատակաւն միշտ ճենճերիմ,
       Ոչ վայելեցին տարփանօք հեծեմ,
       Այլ հաներձողին տենչանօք
       Յերիկամանց աստի կականիմ,
       Ոչ զհանգիստն խնդրեմ
       Այլ զհանգուցչին զերեսս աղաչեմ
       Ոչ հարսնարանին խնճոյիւ»,
       Այլ փեսային անձկութեամբ մաշիմ…
       Աներկմիտ յուսով հաւատամ
       Ի կարողին ձեռն ապաստանեալ՝
       Ոչ քաւութեան միայն հասանել,
       Այլ զնոյն ինքն տեսանել՝
       Յողորմութիւն եւ ի գթութիւն
       Եւ յերկնիցն ժառանգութիւն,
       Թէպէտ եւ յոյժ եմ տարագրելի։
       Բան ԺԲ. եր . 27 հտ.
      
       Զօրեղն ինքնութեամբ զիս Հօր ընծայեալ,
       Անդէն առ նմին, նովիմբ միշտ ի Քեզ՝
       Շնչոյս ողջունիւ կապեալ ընդ շնորհիդ՝
       Ի Քեզ միանալ անբաժանելի։
       Բան. ԻԴ. եր. 57
      
       Ի Քեզ, Տէր անկայց
       Միացեալ իսպառ անբաժանելի։
       Բան ՁԵ . եր. 226
      
       Եղիցի ողորմութիւն Ստեղծողիդ ընդիս,
       Եւ շունչ ոգւոյս իմ ընդ Քեզ
       Անբաժանօրէն կապաւ միացեալ ի մի։
       Բան Ղ . եր. 235
       Քրիստոնէական միստիցիզմը թէ տեսականօրէն եւ թէ գործնապէս կատարեալ արտայայտութիւն է գտել մեր բանաստեղծի մէջ։ Մարդու, անձնաւորութիւնը, միանալով Աստուծու հետ, բոլորովին չի կորցնում իր առանձնութիւնը եւ չի ոչնչացնում լուծուելով Աստուածութեան մէջ, այլ նրա հետ եւ Նրան հաւասար ունենում եւ անճառելի լոյսի մէջ՝ անվախճան «փառք վայելչութեան», «անդորրութիւն կենաց հանգստեան » մարդն Աստուծու մէջ եւ Աստուած ինքը մարդու մէջ։
       Նոր հաստատեսցի գոյութիւն բնութեանըս
       Մարմնեղէն յարկի անդամոցս,
       Յորում հանգուցեալ անլքանելի՝
       Բնակեսցես բազմեալ ախորժ տենչանօք՝
       Միութեամբ հոգւոյս իմ ընդ Քեզ։
       Բան ՀԸ . եր. 209
       Այս փրկութիւնը լինում է միայն Աստուծու շնորհքով, որ Նա իբրեւ ձրի տուրք բաշխում է մարդկանց , բայց ոչ ամենքին, «Դարձիր, Տէր, դարձիր քաղցրութեամբ ի խնամս գթութեան ձրի եւ ամենառատ պարգեւօք սիրոյ՝ մխիթարեալ յաւէտ զարմեալքըս համաշաւիղ տագնապաւ տապոյ տոչորման անբժշկականի» (Բան ԽԸ եր. 123)։ Բայց մարդն ինքն էլ պիտի աշխատի այդ շնորհքին արժանանալ , դրա համար նա պիտի ունենայ ամենից առաջ հաւատ, յոյս եւ մանաւանդ սէր, առանց դրանց՝ ուժգնաբար զղջումը, ինչպէս եւ մեղանչե լը, միապէս կորստեան եւ մատնում։ Հաւատով կարելի է ամենայն բան անել, եւ հաւատով է միայն որ ապաշխարողը կանգնած է զգում իրեն. յոյսը տանում է դէպի տուրքը, փառքը, կեանքը, վայելչութիւնն ու հանգիստը, մի խօսքով՝ արդարացումը. իսկ սէրն է միայն որ փրկութիւն է բերում, որովհետեւ սէրն առ Աստուած կարօտում է իրեն Աստուծուն տեսնելու եւ նրա հետ միանալու։ Մի անգամ որ միստիկն ունի փրկութեան համար անհրաժեշտ հաւատը, յոյսն ու սէրը, այնուհետեւ մնում է նրան գործադրել փրկութեան միակ միջոցը. նա պէտք է ամբողջովին նուիրուի Աստուծուն, ուրանայ իր անձը՝ միայն Աստուծով եւ Աստուծու մէջ ապրելու համար։ Նա պէտք է խորասուզուի իր հոգու մէջ, որ Աստուծու պատկերն է. շարունակ գիտի, քրքրի ու վերլուծի այն, որ միեւնոյն է թէ «հոգու աչքը յառած կեանքի գլխին », շարունակ Աստուծուն դիտի։ Նա պէտք է շարունակ աշխատի ազատուել ու կտրուել զգալի աշխարհից, մարմնի կարիքներից ու կրքերից, մաքրուել արտաքին բաներից։ Իսկ դրա համար էլ պէտք է միշտ թուլացնի, ճնշի մարմինը, ինքն իրեն նուաստացնի, մեղադրի, աղօթի եւ Աստուծու ողորմութիւնն ու գթութիւնը հայցի, մինչեւ որ վերջիվերջոյ կարողանայ միանալ Աստուծուն եւ կատարեալ անդորրութեամբ երջանկանալ դառնալով աստուածանման։
       Բայց հնարաւո՞ր է արդեօք ուրանալ մարմինն ու աշխարհը։ Այս անհնարութիւնն ահա՛ կազմում է ներքին յուզումների եւ մի զօրեղ քնարերգութեան աղբիւր։