Վէրք Հայաստանի Ողբ Հայրենասիրի

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ

Կրեսոս թագաւորն Լիդացուոց, երբ Կիւրոս բոլոր աշխարքի տիրեց ու նրա երկիրն էլ առաւ, կռվումը ղոնշուն, սիրելի, բարեկամ, զօրապետ` նրան թողեց, ու էն անգին մարգարտի ու ջաւահրէ ամա­րաթ­ներում մեծացած Կրեսոսը, որ իրանից բախտաւոր աշխարքի երե­սին էլ մարդ չէ՛ր համարում, ընկած մէկ պարսիկ զօրականի առաջ, շունչը բերնին հասած` փախչում էր, որ իր գլուխն էլա պրծաց­նի, պարսիկը ետեւիցը հասաւ: Սուրը գլխին պսպղաց, աչքերը սեւա­ցաւ, դեռ գլուխը չտված` հէնց իմացաւ, թէ մահն, էն ա, հոգին առաւ: Հէնց ուզում էր, որ ի՛ր թուրը իր սիրտը կոխի, որ թշնամին իրան չսպանի, զօրականը որ թուրը չի՛ բարձրացրեց, թագաւորի միամօր որդին, որ հօր մահը չտեսաւ առաջին, քսան տարվայ փակ լեզուն իսկոյն կապը կտրեց, բաց էլաւ, ու քսան տարվայ լուռ սիրտը իր առաջին ձենը տվեց.

— Անօրէ՛ն, էդ ո՞ւմ ես սպանում, քաշի՛ր թուրդ ետ, չե՞ս տեսնում, որ առաջիդ Կրեսոս ա, աշխարքի տէ՞րն ա:

Զօրականի ձեռները թուլացան. թագաւորն իր գլուխն ազատեց, քսան տարեկան լալ (մունջ) որդին իր հօրը պրծացրեց:

Էսքան տարի ողորմելի թագաւորազն իր կեանքն անց էր կացրել, ո՛չ ծնողաց էնքան սէրը, էնքան գութն ու փափագը, որ նրա ձենը մի լսեն, մի սիրտըները հովանայ, ո՛չ էն փառքն ու մեծութիւնը, ո՛չ էն պա­տիւն ու իշխանութիւնը, ո՛չ էն գանձն ու հարստութիւնը, ո՛չ աշխար­քիս սէրն ու վայելչութիւնը, ո՛չ էնքան սիրելեաց ու բարեկա­մաց սէրն ու քաղցր զրիցը, ո՛չ ամպի ձենը, ո՛չ գետի ու թռչնոց էն անուշ եղանակը էնքան վախտ նրա սրտին է՛ն ներգործութիւնը չէին տվել, որ մէկ ծպտա էլա, ու իր հօր, իր ազիզ հօր մահը որ առաջին տեսաւ, սիրտն էլ իր խուփը ետ քցեց, պապանձած լեզուն էլ իր կապը կտրեց, փակ բերանը իր կսկիծը յայտնեց, կարօտ, վերջին թելն ընկած հէրը իր որդու ձենը լսեց, որ լսողի սիրտն էսօր էլ ա կրակ ընկնում, երբ մտածում ա, թէ որդիական սէրն էր, որ բնութեան դրած զնջիլը էսպէս ջարդեց ու փշրեց:

Ո՛չ քսան, երեսուն տարուց աւելի ա, իմ ազիզ հէ՛ր, իմ սիրելի ա՛զգ, որ սիրտս կրակ ա ընկել, էրվում, փոթոթվում ա. գիշեր-ցերեկ լացն ու սուգ իմ աչքիցս, ա՜խն ու ոխը՜ իմ բերնիցս չի՛ պակսում, ա՜յ իմ արիւնակից բարեկամք, որ մէկ միտքս ու մուրազս ձեզ պատմէի ու յետոյ հողը մտնէի: Ամէն օր գերեզմանս առաջիս տեսնում էի, ամէն սհաթ մահվան հրեղէն սուրը գլխիս պտտում էր, ամէն րոպէի ձեր սիրտն ու դարդը հոգիս էրում, մաշում էր. լսում էի ձեր քաղցր ձենը, տեսնում էի ձեր սիրուն երեսը, իմանում էի ձեր ազնիւ միտքն ու կամքը, վայելում էի ձեր ազիզ սէրն ու բարեկամութիւնը, մտածում էի ձեր կորցրած փառքն ու մեծութիւնը, մեր առաջին, է՛ն հիանալի թագաւորաց, իշխանաց գործքն ու կեանքը, մեր Հայրենեաց, մեր սուրբ աշխարքի առաջվան սքանչելիքն ու հրաշքը, մեր ընտիր ազգի աննման բնութիւնը ու արած քաջութիւնները: Մասիս առաջիս էր կանգնած միշտ, որ մատով ցոյց էր տալիս, թէ ի՞նչ աշխարքի ծնունդ եմ ես. դրախտը մտքումս էր կենդանի, որ ինձ, երազում թէ լուրջ, միշտ մեր երկրի անունն ու պատվականութիւնը իմ առաջս էր բերում. Հայկ, Վարդան, Տրդատ, Լուսաւորիչ` քնած տեղս էլ ինձ ասում էին, որ ես իրա՛նց որդին եմ. Եւրոպա թէ Ասիա` ինձ անդադար ձեն էին տալիս, թէ Հայկայ զաւակն եմ ես, Նոյեան` թոռը, Էջմիածնայ` որդին, դրախտի` բնակիչը. դաշտում թէ ժամում, չօլում թէ տան` էն քարերն էլ ուզում էին, որ սիրտս պոկեն, հանեն, ուրտեղ որ իմ ազգի ոտը կոխել ա ու էսօր էլ կոխում ա. շատ անգամ, մէկ հայ տեսնելիս, ուզում էի էլած շունչս էլ հանեմ, նրան տամ, ― բայց, ա՜խ, լեզուս փա՛կ էր, աչքս` բա՛ց, բերանս` բռնա՛ծ, սիրտս` խո՛ր, ձեռս` պակա՛ս, լեզուս` կարճ. գանձ չունէի, որ գործով ցոյց տայի ուզածս. անունս մեծ չէր, որ ասածս տեղ հասնի․ մեր գրքերն էլ գրաբառ, մեր նոր լեզուն էլ` անպատիւ, որ սրտիս հասրաթը խօսքով յայտնէի. հրամայել չէի՛ կարող, խնդրէի, աղաչէի էլ` լեզուս մարդ չէ՛ր իմանալ, չունքի ես էլ էի ուզում, որ ինձ վրայ չծիծաղին, չասեն` կոպիտ ա, յիմար ա, որ քերականութիւն, ճարտասանութիւն, տրամաբանութիւն չգիտի, ես էլ էի ուզում, որ ասեն. «օ՜հ, էնպէս խորը, խրթին շարադրել գիտի, որ սատանէն էլ միջիցը մէկ բառ չի՛ կարող իմանալ, հասկանալէ: Ես էլ էի ուզում, որ իմ գլուխս ցոյց տամ, որ ինձ վրայ զարմանան ու ինձ գովեն, թէ հայերէն շատ խոր տեղակ եմ: Ով մէկ լեզու գիտի, ես մէկ քանիսը գիտեմ. ի՞նչ գիրք ասես, որ չեմ սկսել թարգմանիլ ու կիսատ թողալ. ոտանաւոր, շարադրութիւն հօ, էնքան եմ գրաբառ գլխիցս դուս տվել, որ մէկ մեծ գիրք էլ է՛ն կը դառնայ:

Էս միջոցումը աստուած ինձ մէկ քանի երեխէք էլ հասցրեց, որ պէտք է կարդացնէի: Սիրտս ուզում էր պատռի, որ էս էրեխեքանց ձեռքն էլ ինչ հայի գիրք տալիս էի, չէին հասկանում: Ռուսի, նեմեցի, ֆրանցուզի լեզվումը ինչ բան որ կարդում էին, նրանց անմեղ հոգուն էլ էին էնպէս բաները դիր գալիս: Ուզում էի, շատ անգամ, մազերս պոկեմ, որ էս օտար լեզուքը աւելի էին սիրում, քանց մերը: Բայց պատճառը շատ բնական էր. էն լեզուըներումը նրանք կարդում էին երեւելի մարդկանց գործքերը, նրանց արածներն ու ասածները, նրանք կարդում էին է՛ն բաները, որ մարդի սիրտ կարող է գրաւել, չունքի սրտի բաներ էին, ո՞վ չի՛ սիրիլ: Ո՞վ չի՛ ուզիլ լսիլ թէ սէրը, բարեկամութիւնը, հայրենասիրութիւնը, ծնողը, զաւակը, մահը, կռիւը ի՞նչ զատ են, բայց մեր լեզվումը թէ էսպէս բաներ ըլին, թո՛ղ աչքս հանեն: Էլ ընչո՞վ էրեխին քո լեզուն սիրիլ տաս: Գեղըցու վրայ ջաւահիր ծախիր, հա՛, շատ լաւ բան ա, ամա որ կարողութիւն չունի, մէկ կտոր ճաթի հետ էլ չի՛ փոխիլ քո տված անգին քարը:

Է՛ս հօ էս՝ Եւրոպիումն էլ որ չէի կարդում բազի գրքերում, թէ հայ ազգը պէտք է որ սիրտ չի՛ ունեցած ըլի, որ էնքան բաները գլխովն անց են կացել, մէկ մարդ էլա չի՛ դուս էկել, որ մէկ սրտի բան գրի, ինչ կայ` եկեղեցու վրայ ա, աստծու ու սրբերի, բայց հեթանոս Հոմերի, Յօրացի, Վիրգիլի, Սոֆոկլէսի գրքերը էրեխեքն էլ գլխատակներին ունէին, չունքի բոլոր աշխարհի բաներ են: Թէ ասէի` բոլոր եւրոպացիք են անխելք անհաւատ, որ Աստծու բանը թողած էսպէս ծռտի-մռտի բաների հետ էին ընկել, յիմարութիւն կըլէր: Թէ չէ, մեր Նարեկը թողած` ախր ինչպէ՞ս էին նրանք էն գրքերին հաւանում: Լաւ գիտում էի, որ մեր ազգը էնպէս չէ՛ր, ինչպէս նրանք ասում էին, ամա ի՞նչ անես. անաղուն ջաղացի քարն էլ չի՛ պտիտ գալիս, ո՞ւմ ասես:

Միտք էի անում, որ թէ կտրիճ մարդ ասես, մեր միջումը հազարաւորն են էլել ու էսօր էլ կան. թէ խելօք խօսք ասես, մեր պառաւներն էլ հազարը գիտեն: Թէ աղ ու հաց ասես, սէր, բարեկամութիւն, քաջութիւն, երեւելի անձինք ասես, մեր գեղըցոնց սիրտն էլ ա լիքը էսպէս մտքերով: Առակ, մասալայ, սուր-սուր խօսքեր որ ուզենաս, հօ էն յետին ռամիկ մարդը մէկի տեղակ հազարը կասի: Ախր ի՞նչ պէտք էր արած, որ մեր սիրտն էլ ուրիշ ազգեր իմանային, մեզ էլ գովէին, մեր լեզուն էլ սիրէին, մնացել էի տարակուսած: Լաւ գիտէի, որ թէ օսմանցվի, թէ ղզլբաշի երկրումը ինչքան էնպէս երեւելի, խելօք, յունարով մարդ են էլել, ինչքան խանի, շահի, սուլթանի դռներին սիրեկան աշըղ, լաւ խաղ ասող, ոտանաւոր շինող մարդ են էլել, շատը հայ ա էլել: Մենակ Քեշիշ օղլին, Քեօռ օղլին բաւական են, որ ասածս սուտ չի՛ դուս գայ: Թո՛ղ էսօր էլ մէկ մարդ Գրիգոր Թարխանովի հետ խօսայ, նրա ասած խօսքերն, նրա էն ճարտար լեզուն, նրա էն հիանալի բոյն ու պատկերը, նրա հէնց մէկ հունարը տեսնի, որ հարիր տեսակ զանազան մարզի ու ազզի լեզուն, շարժմունքը, նստիլ վեր կենալը էնպէս ցոյց կը տայ, որ քոռանամ, թէ Եւրոպիոյ էն ընտիր թէատրներումն էլ տեսած ըլիմ, ու վարժատան երես հօ իր օրումը, կարելի ա, էն ժամանակն ըլի տեսած, որ այբբենը մեր միջումը գաբով էին բռնում, գիւլլով վեր քցում, էն ժամանակը կիմանայ, թէ հայոց միջումը ի՜նչ հունար կայ:

Էսպէս բաները մտածելով` օրս ու ումբրս մաշվել էր: Շատ անգամ ուզում էի իմ գլուխս մահու տամ: Չէի իմանում, թէ սրա չարէն ի՞նչ կըլի: Թո՛ղ լսողը չհաւատայ, ամա էս ցաւն էնպէս էր սիրտս առել, որ շատ անգամ գժվածի պէս ընկնում էի սար ու ձոր, ման գալիս, մտածում, էլ ետ սիրտս լիքը տուն գալիս: Հէնց է՛ս էր պատճառը, որ մէկ օր էլ, ամառվան դաստուրի ժամ տնակին, աշակերտներս որ առաւօտը թողի, ճաշիցը ետ ընկայ էլի սարեսար: Ճարս կտրվեց, գնացի նէմեցի Կոլոնիէն, մէկ նէմեց բարեկամի մօտ. նրանք էլ ինձ վրայ ցաւելով` իրէք օր չթողին գամ քաղաքը: Բայց քաղաքումն իմ սիրելի աշակերտները ու ծանօթ-բարեկամք իմ սուգս վաղուց էին արել: Հէնց իմացել էին, թէ Քուռն եմ ընկել, չունքի ամէն առաւօտ, րիգուն գնում էի, լողանում: Էլի իմ, ի՛մ ազիզ, ի՛մ սիրելի աշակերտներն էին ընկել ետեւիցս, որ բալքի մէկ բան էլա իմանան: Մէկ առաւօտ փանջարումը նստած` էլի մտքիս հետ էի ընկել, որ նրանք առաջովս անց կացան: Որ չտեսայ նրանց, հոգիս տեղըհան էլաւ: Իմ ու նրանց էն օրվան իրար տեսնիլը ո՞վ կարայ պատմիլ. ով սիրտ ունի, ինքը կիմանայ: Բալքի թէ գերեզմանումը էս ձեր սէրը մտքիցս գնայ, ա՜յ իմ սիրելի՛, իմ ազի՛զ բարեկամք. թէ չէ, որքան էս կապուտ երկինքը գլխիս ա, շունչս` բերանումս, ձե՛զ, ձե՛զ սուրբ պէտք է համարեմ ինձ համար, ձեր արեւի՛ն մեռնիմ:

Բայց ա՜խ, ե՞րբ ա երկինքը մէկ կերպի մնացել, որ մարդի սիրտը մնայ: Հէնց մի փոքր մտքիս արեւը երեւաց թէ չէ, էլի սեւ-սեւ ամպերը գլխները բարձրացրին, էլի կայծակ ու որոտումն սրտումս մեյդան բաց արին: Ջուրն ընկնիլ` էլ չէի կարող, չունքի Աստուծոյ ահը մտքումս, անմեղ քոռփիս ձենը անկաջումս էր, սէրն ու ծնողական գութը` ջիգեարումս. ես դինջանայի, էթըմին ո՞վ պահէր:

Բանը հէնց էս էր, որ ասում էի մտքումս, թէ նստիմ, ինչքան խելքս կը բերի, մեր ազգին գովեմ, մեր երեւելի մարդկանց արած քաջութիւնները պատմեմ, էլի մտածում էի, թէ ո՞ւմ համար գրեմ, որ ազգը լէուս չի հասկանալ: Թէկուզ ռսերէն, նեմեցերէն եա ֆրանցուզերէն գրած, թէկուզ գրաբառ, տասը` կըլի որ հասկանային, բայց հարիր հազարի համար` թէկուզ իմ գրածը, թէկուզ մէկ քամու ջաղաց: Ախր որ ազգը էն լեզուովը չի՛ խօսում, էն լեզուն չի՛ հասկանում, սաքի հէնց բերնիցդ էլ ոսկի վեր ածի՛ր, ո՞ւմ պէտք է ասես: Ամէն մարդ իր սրտի խարջ բան կուզի: Քո ղաբլու փլաւն ինձ ի՞նչ օգուտ, որ ես չե՛մ սիրում:

Ում հետ էլ որ խօսում էի, էն էին թանխայ տալիս, թէ մեր ազգը ուսումնասէր չի՛, կարդալը նրա համար գին չունի, բայց ես տեսնում էի, որ էս մեր կարդալ չսիրող ազգը Ռոպենսոնի պատմութիւնը, Պղնձէ քաղաքի յիմար գիրքը ձեռնեձեռ էր ման ածում: Էս էլ լաւ գիտէի, որ ինչ երեւելի ազգեր կան, բոլորն էլ երկու լեզու ունին` հին ու նոր: Ախր թէ լուսաւորեալ լեզուն լաւ ա, ու քարերն էլ պէտք է տրաքին ու հասկանան, էլ տօնլուղ, նշան, պատիւ ո՞ւր են տալիս դիլբանդին: Էն լեզվագէտ իմաստունը թո՛ղ գնայ, կանգնի, գոռայ, ջանը դուս գայ, լսողը թո՛ղ ինքը հասկանայ, լուսաւորեալ գլուխն ափսոս չի՞, որ ցաւի:

Միտք էի անում, որ գիժն էլ էս չի՛ անիլ: Էլի էսպէս, մտքիս հետ ընկած` շատ անգամ որ ղոնաղ էի գնում եա քաղաքովն անց կենում, ուշ ու միտքս հաւաքում էի, թէ տեսնիմ` խալխը խօսալիս, քէֆ անելիս ի՞նչ բանից ա աւելի հազ անում: Շատ անգամ տեսնում էի, որ մեյդանում, փողոցում մէկ քոռ աշըղի էնպէ՛ս, են հայիլ-մայիլ մնացել ու կանգնել, անկաջ դնում, փող բաշխում նրան, որ բերնըների ջուրը գնում էր: Մէջլիս ու հարսանիք հօ, առանց սազանդարի ե՞րբ հացը կուլ կերթար: Ասածները թուրքերէն էր, շատը մէկ բառ էլա չէ՛ր հասկանում, ամա լսողի, տեսնողի հոգին գնում էր դրախտը, ետ գալիս: Միտք արի, միտք արի, մէկ օր էլ ասեցի ինձ ու ինձ. արի՛, քո քերականութիւն, ճարտասանութիւն, տրամաբանութիւն ծալի՛ր, ղրաղ դի՛ր ու մէկ աշըղ էլ դու դա՛ռ, ինչ կըլի, կըլի, խանչալիդ քարը հօ վեր չի՞ ընկնիլ, զառ վարաղդ հօ չի՞ գնալ: Մէկ օր էլ դու վեր կընկնիս, կմեռնիս, մէկ ողորմի ասող էլ չե՛ս ունենալ:

Մէկ բարիկենդանի, աշակերտներս որ բաց թողի, սկսեցի, ինչ որ երեխութիւնիցս լսած կամ տեսած բան գիտէի, տակ ու գլուխ արի: Վերջը իմ ջիւան Աղասին միտս ընկաւ, նրա հետ հարիր քաջ հայի տղերք էլ իրանց գլուխը բարձրացրին, ու ամէնն էլ ուզում էին, որ իրանց ոտը գնամ: Միւսները մեծ-մեծ մարդիկ էին, շատն էլ դեռ հլա սաղ-սալամաթ, փառք Աստուծոյ, Աղասին` աղքատ ու մեռած, նրա սու՛րբ գերեզմանին ղուրբան: Ասեցի` կեղծաւորութիւն չանեմ, նրան ընտրեցի: Սիրտս էկել էր, բերնիս հասել: Տեսնում էի, որ էլ հայի գիրք ձեռն առնող, էլ հայի լեզուն խօսող քիչ ա գտնվում: Մէկ ազգի պահողն էլ լեզուն ա ու հաւատը, թէ սրանց էլ կորցնենք, վա՜յն էկել ա մեր օրին: Հայոց լեզուն առաջիս փախչում էր Կրեսոսի նման. երեսուն տարվայ փակ բերանս Աղասին բաց արեց: Մէկ երես բան դեռ չէի գրել, որ իմ մանկական սիրելի բարեկամ ու ազնիւ հայազգի պարոն դօքտոր Աղաֆօն Սմբատեանը ներս մտաւ: Ուզում էի թուղթս ծածկեմ, էլ չկարացի: Ինձ համար աստուած էր նրան էն սհաթին ղրկել, նրա ջանի՛ն մեռնիմ: Զօռ արեց, որ կարդամ. բարեկամիցը ի՞նչ պէտք է թաքցրած: Սիրտս դողում էր կարդալիս. մտքումս ասում էի, թէ հէնց հմիկ, որդէ որ ա, գլուխը կը պտտի, ունքերը կը կիտի միւսների նման ու իմ ախմախութեան վրայ մտքումն էլա հօ կը ծիծաղի, որ երեսիս չասի: Բայց փիսը ես էի, որ նրա ազնվական հոգին դեռ լաւ չէի ճանաչել: Վերջացնելիս, որ հէնց էն ա, թուրն էկել էր, ոսկորին դէմ առել, որ չասեց` «թէ էդպէս կը շարունակէք, շատ հիանալի բան կդառնայ», ― ուզում էի վրայ թռչիմ, բերանը, է՛ն քաղցր բերանը համբուրեմ:

Նրա սուրբ բարեկամութեան եմ պարտական, որ մունջ լեզուս բաց արեց: Նա գնաց թէ չէ, կրակը ջանս առաւ: Սհաթի տասն էր առաւօտի: Էլ հաց, կերակուր միտքս չէկան: Ճանճը առաջովս անց կենալիս ուզում էի սպանեմ, էնպէս էի վառվել: Հայաստան հրեշտակի պէս առաջիս կանգնել, ինձ թեւ էր տալիս: Ծնող, տուն, երեխայութիւն, ասած, լսած բաներ` էնպէս էին կենդանացել, որ էլ աշխարքը միտքս չէ՛ր գալիս: Ինչ խուլ, կորած, մոլորած մտքէր ունէի, բոլոր բացվել, ետ էին եկել: Նոր էի իմանում, որ գրաբառ ու ուրիշ լեզվներ մինչեւ էն սհաթը միտքս փակել, բխովել էին: Ինչ որ ասում էի կամ գրում մինչեւ էն հադաղը, գողացած կամ հնարած բաներ էին, էնդուր համար հէնց մէկ երես բան գրում էի թէ չէ, եա քունս էր տանում, եա ձեռս բէզարում: Գիշերվան մինչեւ սհաթի հինգը ո՛չ հացի մտիկ արի, ո՛չ չայի. չիբուխն էր իմ կերակուրը, գրիլը` իմ հացը: Տանցոնց խնդրելուն, նեղանալուն, խռովելուն էլ չէի՛ մտիկ անում: Երեսուն թաբաղէն, էն ա, լցվելով էր, որ բնութիւնը իր պարտքը պահանջեց, աչքերս գնաց: Սաղ գիշերը ինձ էնպէս էր երեւում, թէ նստած գրում եմ. երանի՜ կըլէր ինձ, թէ էն մտքերը ցերեկն էին միտս ընկել:

Սիրելի՛ կարդացող, չնեղանաս, որ բանն էսքան երկարացրի: Էնդուր համար եմ էստոնք յիշում, որ իմանաս, թէ ազգի սէրը ի՞նչ լազաթ ունի, ի՞նչ զօրութիւն: Էն առաւօտը իմ դուշմանի տանը ո՛չ ետ գայ, ինչ որ ես տեսայ: Աչքս բաց եմ անում` իմ խեղճ, ղարիբ գերմանացի կողակցի ձենն ա ընկնում անկաջս: Տեսնիմ, իմ միայնակ որդին դօշին առած` էն արտասունքն ա վեր ածում, որ քարեր կը մղկտան: Ծառայ ու ղարաւաշ էլ մէկ պուճախում են փետացել, կանգնել, ինձ ցաւելով մտիկ անում: Ու՞մ սիրտը էս սհաթին չէ՛ր ճաքիլ: Գժվածի պէս վեր թռայ, երեխիս եմ նայում. փառք աստուծոյ, սաղ ա. կողակցիս եմ աղաչում, սիրտը չի՛ կարում ետ բերիլ: Ին՞չ էր պատահել, չէի իմանում: «Անաստուած, ինձ սպանեցիր հօ, էս ի՞նչ բան բերիր գլխիս», ― վերջապէս լսեցի:

Ծառէքն էլ մէկ կողմից են ինձ ղնամիշ անում: Վերջապէս իմանամ, որ սաղ գիշերը անդադար դելն եմ տվել, գոռացել, ա՜խ քաշել, խօսացել, ու ինչ որ հարցրել են տանըցիք, միշտ էլ գերմաներէն ո՛չ, հայերէն պատասխան աւել ու հազար տեսակ վայր ի վերոյ բան ասել, էլ ետ իմ կռիւն սկսել: Մինչեւ սհաթի ինը, էս հալումն ընկած` ես իմ քէֆն եմ արել, նրանք` իրանց սուգն, ու ինձանից ձեռք վերցրել: Էն առաւօտը, սաղ շաբաթ ու ամիս, էսօր էլ մուրազս հէնց էն ա էլել, որ գնամ, ընկնիմ մէկ իշխանի ոտք, ասեմ, ինձ մէկ կտոր հաց տայ, ու ես` գիշեր-ցերեկ ընկնիմ գեղէգեղ ու մեր ազգի արած բաները հաւաքեմ, գրեմ:

Թո՛ղ ինձ այսուհետեւ տգէտ կանչեն. լեզուս բաց ա էլել, ի՛մ ընտիր, ազիզ, ի՛մ սրտի սիրեկան ազգ: Թո՛ղ տրամաբանութիւն գիտեցողը իրան համքեարի համար գրի, ես` քո կորած, շվարած որդին՝ քեզ համար:

Ո՛վ թուր ունի, առաջ ի՛մ գլխիս խփի, ի՛մ սիրտս խրի, ապա թէ ո՛չ` քանի բերնումս լեզու կայ, փորումս` սիրտ, ես լեղապատառ ձեն կը տամ.

— Էդ ո՞ւմ վրայ էք թուր հանել, հայոց մեծ ազգին չէ՞ք ճանաչում:

Թաք ըլի դու՛, դու՛, իմ պատվական ազգ, քո որդու արածը, քո որդու խակ լեզուն սիրես, ընդունիս, ինչպէս հէրը իր մանուկի կմկմալը, որ աշխարքի հետ չի՛ փոխիլ: Երբ որ կը մեծանամ, խրթին լեզուով էլ կը խօսանք: Աղասին քո փոքր որդին ա, սրանից դհա մեծ, դհա անվանիքը շատ ունիս. ինձ մի սիրտ տու՛ր, արեւիդ մատաղ գնամ, տե՛ս, թէ ի՞նչ ձեւով եմ գնում, նրանց բերում, առաջիդ կանգնացնում, որ դու էլ զարմանաս, թէ էնպէս որդիք ունեցողը աշխարքումն էլ ի՞նչ դարդ կանի: Երե՛սս ոտիդ տակը: Տու՛ր էդ սուրբ ձեռդ էլ մի համբուրեմ, որ ինձ ներես, ու գնանք մեր սիրուն Աղասու մօտ: