Պատմութիւն պատերազմին Խոթինու

ՅԱՂԱԳՍ ԳԱԼՍՏԵԱՆ ԴԵՍՊԱՆԱՑ ՏԱՃԿԱՑ ՎԱՍՆ ՀԱՇՏՈՒԹԵԱՆ, ԵՒ ԿՈՐՍՏԵԱՆ ԽԱՐԱԽԱՇ ՓԱՇԱՅԻՆ

Երկուշաբթի աւուրն [=3/13 սեպտ. ] գայ ոմն հրեշտակութեամբ ի կողմանէն Տաճկաց Կոստանդին անուն՝ որդի Պատիստայի, եւ մտեալ առ բարեհոգի զօրավարն Խոտքեւիչ, եւ երկիր պագեալ նմա սկսաւ խօսել յաղագս հաշտութեան եւ սիրոյ, եւ ասէ եթէ առաքեսջիք եւ դուք դեսպանս առ պարոնն Պուղտանայ Ռատուլն, զի եւ նա անդ գոլով հանապազ ընդ վեզիրն եւ ընդ նախարարս՝ միշտ ջանայ զխաղաղութիւն հաստատել յերկոցունց կողմանց։

Իսկ ամենագովելի հեթմանն թէպէտ ոչ ունէր ի թագաւորէն |241ա| իւրմէ հրաման հաշտութեան, այլ խորհուրդ արարեալ ընդ արքայորդւոյն եւ ընդ մեծամեծս եւ ընդ բանին Պուղտանայ՝ ընտրեն ի միջի իւրեանց ի դեսպանութիւն զոմն ի զինուորաց, որում անունն էր Ժելենսքի. եւ ապա ի միւսում աւուր [=4/14 սեպտ. ] ուղարկեն զպատգամաւոր այրն [ընդ որդւոյն] Պատիստային ի բանակն Տաճկաց, եւ այլ ոչ ինչ լուան պատասխանիս։

Եւ այս վասն այն, զի յաւուր չորեքշաբաթոջն [=5/15 սեպտ. ] եկն եհաս փաշայն Պուտինու Քարաքաշ անուն, որ ունէր ընդ իւր չորս հազար արս քաջ պատերազմողս, որ եկեալ համբուրէր զոտս Օսմանին, եւ ասէր. Ողջ լեր, արքայ անյաղթելի, ես այսօր ոչ ճաշակեցից ի սեղանոյ տեառնդ իմոյ՝ մինչեւ նախ երթեալ բնաջինջ արարից զթշնամիս քո, եւ զի՞նչ ի այս նոր սքանչելիս քոյոյ թագաւորութեանդ, որ այսքան աւուրս ոչ կարացիք բառնալ զսակաւաբնակ բանակս կավուրաց։

Զայս լուեալ անօրէնն Օսման, վաղվաղակի մոռանայ զխոստումն խաղաղութեան՝ պատճառաւ գոռոզ առն այնմիկ, եւ զի գիտէր զնա յառաջագոյն այր համարձակ եւ բարեբախտ ի մարտս, վասն որոյ հրամայէ տալ նմա պարգեւս մեծամեծս, եւ հանդերձս ոսկենկարս, եւ ընդ նմա վեց հազար հեծեալս Անատոլցիս, եւ հինգ հազար հետեւակ ենիչարիս, եւ երկոտասան հազար Ռումելցիս, որ միահողոյն լինին քսան եւ եօթն հազար արք ընտիրք եւ պատուականագոյնք, եւ ասէ. Երթայք եւ օգնեսցեն ձեզ Մահմէտն եւ Ալին։

Յայնժամ անօրէնն Խարախաշ հրամայէ հնչեցուցանել զփողսն, զամենայն նուագարանսն պատերազմաց, եւ ի ժամ ճաշուն սկսան ամենայն բազմութիւնք անհաւատից գոչել՝ Ալլա¯հ, ալլա¯հ. եւ դիմեցին միաբան ի վերայ քրիստոնէից դառն սպառնալեօք եւ բուռն զօրութեամբ, զոր այժմ տկարանամ ի պատմել լսողացդ զսարսափելի սաստիցն զտեսիլ՝ մանաւանդ գոռումն եւ ճայթումն հրաբոր|241բ|բոք թաւալմանց թոփից եւ թֆանկաց, փայլատակմունք վաղակաւոր սուսերաց զինուց, խխնջիւն եւ որոտմունք ահեղակոխ երիվարաց, մինչ զի թնդայր եւ դղրդէր [առ] հասարակ դաշտն եւ լերինք ամենայն. եւ այսպիսի յաղթող զօրութեամբ եւս քան զեւս գային եւ յաւելուին, եւ զմիմեանս յորդորէին ի գործն հեծեալք եւ հետեւակք, եւ ի մահ եդեալ զանձինս իւրեանց՝ անկանէին ի վերայ դրան բանակին մեծաւ ջանիւ, եւ այնչափ, մինչ զի մերձ եղեն ի մտանել, զոր տեսեալ քրիստոնէից յուսահատեցան բազումք ի փրկութենէ։

Իսկ զօրավար ոմն Վայիռ անուն գլուխն Ալամանացն զօրաց՝ հասանէ ի տեղին այնմիկ չորս հազար թֆանկաւոր արամբ, ընդ նմա եւ ամենայն զօրք Իլախաց գումարեցան վաղվաղակի բոլորապատ ի վերայ խանտակին. վասն որոյ առեալ [յ]օգնութիւն զԱստուած եւ զամենայն սուրբս, մեծաւ յուսով եւ հաւատով կազմեցան ի պատերազմ, եւ այնչափ զդէմ եդեալ ճակատէին ընդ այլազգիսն, մինչեւ զբազումս ի նոցանէ կոտորեցին, եւ մնացեալքն դարձան ի փախուստ։ Եւ մինչդեռ փախչէին անօրէնքն, ոմն Ալաման այր ճարտար եւ սովոր, վերացուցեալ զթֆանկն եւ էզարկ զոտն փաշային, զոր ի սաստկութենէ վիրացն զարկաւ զգետնի, եւ երիվարն անկեալ սատակեցաւ։ Ապա մի ոմն ի զօրաց իւրոց մատուցանէ նմա այլ երիվար՝ զի հեծեալ փախիցէ։ Եւ իբրեւ էառ ողորմելին Խարախաշ զձին եւ կամէր ելանել ի վերայ նորա, յայնժամ միւս եւս Ալաման ուղղեալ զթֆանկն նոյնպէս եւ եհար զհրացեալ կապարն ի սիրտ անհաւատին, եւ նոյնժամայն անկեալ յերկիր փչեաց զդառնացեալ հոգին ի ձեռն սատանայի։

Զայն տեսեալ զօրացն՝ կապեցին չուան ի սատակ մարմինն, եւ քարշէին զկնի իւրեանց իբրեւ նետընկէցս երեք, եւ ապա դադարեցին սակաւ մի ի մէջ անտառին, մինչեւ բերեալ զկառսն, եւ բարձեալ տարան ամօթալից դիմօք ի բանակն իւրեանց. նոյնպէս եւ զայլ կոտորելոցն զմարմինսն կարա|242ա|ցին տանել. եւ քրիստոնեայքն արձակեալք զկնի՝ առին զամենայն աւարս նոցա, եւ դարձան բազում ուրախութեամբ գոհանալով զտեառնէ, որ [յ]այնպիսի հզօր թշնամւոյն ապրեցոյց զնոսա յաւուրն յայնմիկ։

Եւ իբրեւ լուաւ զայս անօրէն արքայն Օսման՝ ի խոր խոցեցաւ, եւ ոգւոց հանեալ վշտալից ողբով լայր դառնապէս ի վերայ այնպիսի կոտորածին, մանաւանդ զկոչեցեալն Քարաքաշ, որ զամենայն յոյս ի նմա էր եդեալ, այնպէս եւ զամենայն ընտիր զպատուական հեծեալսն Պոսնայու եւ զԱնատոլու, որ ի կորուստ եղեն ի ձեռն Լեհաց. այսպէս ամենայն զօրքն աւաղէին, եւ զմիմեանց զկորուստն ողբային։

Արդ՝ [յ]այս մեծ պատերազմին անկան ի քրիստոնէից արք եօթն, եւ ի կողմանէ անհաւատից՝ երեք հազար, եւ քան զնոյն երեքկին աւելի վիրաւորեալք եղեն, որք յետոյ մի մի սատակէին ի բանակն իւրեանց, եւ ամենեքին որ կորեան՝ նախնիք եւ հզօրագոյնքն էին հեծելոցն։ Բայց այս ամենայն եղեւ ի ձեռն Մաճառ հետեւակազօրի միոյ, որ փախեաւ ի քրիստոնէից, եւ երթեալ միաբանեցաւ ընդ անհաւատսն. եւ նա առեալ գայր զանուանեալն Խարախաշ ասելով թէ յայս նիշ տեղւոջ բանակն Լեհաց անպատրաստ է ի զինուց, եւ ոչ գոն պահապանք յայն կողմն, եւ խանտակն յոյժ ցած է, ուստի դիւրաւ կարող ես գտանել զնոսա, որպէս եւ էրն իսկ։ Բայց զխորհուրդն զոր կամեցան, խափանեաց տէր, վասն որոյ ըմբռնեալ զապերախտ այրն այն եւ սրախողխող արարեալ բարձին որպէս զամբարիշտ յերկրէ ասելով. Դու եղեր պատճառ կորստեան այնքան զօրուն մըսըլմանայ։