Պատմութիւն պատերազմին Խոթինու

ՅԱՂԱԳՍ ՄԵԾ ԵՒ ԱՀԱԳԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ ՏԱՃԿԱՑ ԸՆԴ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱՅՍ

Ապա յաւուր երեքշաբաթոջ [=18/28 սեպտ. ] հրամայէ Օսման բարձր քարոզել աղաղակաւ ի մէջ բանակին առ ամենայն զօրս իւր, զի յայնմ աւուր ամենեքեան ի միասին ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս պատրաստ լինիցին ի պատերազմ, եւ եթէ իցէ ոք որ ընդդիմասցի հրամանին՝ կորուսցէ զկեանս իւր։

Յայնժամ մեծաւ զգուշութեամբ հանդերձեցին ամենայն զօրավարքն եւ զօրագլուխքն զբովանդակ հեծեալքն եւ զհետեւակազօրս՝ որպէս զՏաճիկս, նոյնպէս զՊողտանիցս, զՄինթացիս, եւ զՌումելցիս, զՊոսնացիս, եւ զԱնատոլցիս, եւ զԹաթարս, զամենայն ազգս, որք եկեալ էին ի հեռաստանէ, մինչ զի ոչ ոք մնաց ի բանակն, բայց միայն ընդ իւր երկու հազար մերձաւոր սոլաքս եւ չորս հազար ենիչարիս, եւ նոյնչափ տապարակիրս, որք են պալթաճիք. եւ զայլ ամենայն զօրս իւր խաղացոյց հանդերձ փղօքն ի վերայ քրիստոնէից ասելով թէ՝ Զոր ինչ լինելոց է եղիցի այսօր, կա՛մ կոտորիցէք զթշնամիս մեր, կա՛մ ամենեքին կորնչիցիք միահաղոյն. եւ ապա ասէ անցուցանել զգետն քառասուն թոփս մեծամեծս, եւ [յ]այնմ կողմանէն եւս հարկանել զբանակն, զոր առժամայն կատարեցին. եւ ընդ թոփերացն անցին չորս փաշայք՝ չորս հազար արամբք, եւ եդին անդ զզրահս իւրեանց, եւ արքն որք ընդ նոսա պատրաստ կային ի վերայ երիվարաց. նոյնպէս եւ հինգ հարիւր ենիչարիք առ ափն գետոյն պահէին, եւ ոչ տային թոյլ քրիստոնէից իջանել ի ջուրն։ Եւ այսպէս ոմանք յայսմ կողմանէ եւ ոմանք յայնմ կողմանէ ջրոյն՝ սկսան յառաջին ժամէ աւուրն մինչեւ ցյետին ժամն հարկանել զբանակն քրիստոնէից. եւ յայսմ աւուր ինն անգամ, մեծաւ ջանիւ դիմեցին |244ա| ի մարտ, մինչ զի բազումք յանհաւատից ելին ի վերայ խանտակի բանակի դրանն եւ կամէին անկանել ի ներքս։

Իսկ քրիստոնեայքն անտուստ հարեալ ծակոտկէին զնոսա ազգի ազգի սուսերօք, զոր սատակեալ անկանէին ի խանտակն. բայց այժմ ոչ միայն կամաւ իւրեանց պատերազմէին այլազգիքն որպէս յայլ աւուրս, այլ զի յետոյ կացեալ հարիւրապետաց եւ հազարապետաց՝ մերկ սուսերաւ եւ ռմբաւ վարէին զեղկելի զօրսն յոչ կամաց ի վերայ քրիստոնէից։

Եւ ինքն Օսման ել ի վերայ բարձրագոյն բլրի միոջ առ յետոյ Խոթինին՝ որ կոչի Հորոտիշչէ, եւ առաջի իւր երկու փիղս, եւ ի վերայ փղացն արք չորք փողահարք եւ երգեցիկք, եւ ազգի ազգի նուագարանք, զի ուրախացուսցեն զնա, եւ ակներեւ տեսանէր զմարտակցութիւն զօրաց իւրոց։ Յայնժամ մատեան առ նա խաբուսիկք եւ դաւաճանք, աւետիս ետուն նմա եւ ասեն, թէ՝ Ուրախ լեր, արքայ, զի ահաւասիկ մերձ եմք ի կործանել զթշնամիս քո. եւ ոմանք թէ՝ Զորդի թագաւորին հարաք թոփիւ ի մէջ բանակին, եւ զվրանս եւ զամենայն կահս նոցա մանրեալ խորտակեցաք. բայց սուտ եւ ընդ վայր ել։

Իբրեւ տեսին քրիստոնեայքն եթէ առաւել համարձակութեամբ յարեան ի վերայ այլազգիքն, յայնժամ բերեալ զբովանդակ թոփսն, եւ լցին զամենեսին բազմադիմի անօթիւք երկաթեղինօք, զոր պատրաստեալ ունէին յառաջագոյն, եւ արձակեցին միանգամայն ի վերայ անհաւատիցն, որ մանրեալ զամենեսին հոսեաց ընդ յոլով մասունս, եւ այնչափ երկարեցաւ գործն մարտի, մինչեւ առ հասարակ լցաւ արեամբ եւ դիակամբք մեռելոց բոլոր բանակն եւ դաշտն ամենայն. իսկ մնացեալքն սկսան փախչիլ ըստ սովորութեան իւրեանց, եւ իբրեւ զշունս մի ըստ միոյ՝ թօթափելով եւ զզէնսն. եւ ապա դարձուցին զթոփսն ի մի կողմն, եւ ուղղեալ ճարտարութեամբ զերկուսն միայն եւ այնպես հարին զթոփապետն Տաճկաց, որ [յ]երկուս հերձավ, եւ փաշայիցն զվրանն նոյնպէս բնաջինջ արարին բազում արամբք։

Զոր տեսեալ անհաւատիցն՝ վաղվաղակի սկսան լծել |244բ| զսայլսն յորոց վերայ թոփքն էին, եւ զվրանսն փութապէս ժողովեալ փախան եւ նոքա եւս ամօթալից դիմօք, ոչինչ օգտեալք ոչ յայսմ կողմանէ եւ ոչ յայնմ. ընդ որ յոյժ վիրաւորեալ Օսման, եւ տարակուսեալ ի ծանր սգոյն՝ յուսահատեալ ամենեւիմբ, եւ ի [յ]անհնարին տրտմութեանն նստեալ լայր զբեկումն իւր, յորում ունայնացաւ ի բազում արիական զօրաց։ Ապա յայսմհետէ ոչ եւս համարձակեցան ելանել ի մարտ, այլ հնազանդեալ ակամայ կամօք ստուգապէս կամեցան զխաղաղութիւնն հաստատել։

Արդ՝ [յ]այս մեծ եւ վերջին պատերազմին անկաւ ի զօրաց հաւատացելոց, նախ ոմն պատուական Մաճառ հազարապետ մի, որում անուն Ֆեքեթի կոչիւր, եւ ինքն էր այր հմուտ ամենայն պատերազմական արիութեանց. ընդ սմին այլ եւս արք քսան եւ ութն, որք կատարեցան սրով յաւուր յայնմիկ. իսկ ի կողմանէ անհաւատից՝ անբաւ եւ անհամար, բայց ըստ կարծեաց եւ ըստ նմանութեանց թուեցին այսքան՝ ի հետեւակաց ԴՌ, եւ ի հեծելոց ԳՌ, եւ ի Պուղտանցւոց եւ ի Մինթացւոց ԶՌ, եւ վիրաւորեալք ի սրոյ եւ ի թոփից՝ աւելի քան տասն հազար, որ բարձեալ սայլիւք կրէին ի բանակն իւրեանց, եւ զսատակեալ ծանօթսն եւ զգլխաւորսն միայն առնուին, եւ զմնացեալսն զորս արկանէին ի գետն եւ զորս թաղէին անդ, եւ զորս թողուին ի մէջ դաշտին կերակուր շանց ու գազանաց։

Եւ գիտել պարտ է, զի ոչ միայն սուսերօք եւ զինուք լինէր կորուստ անօրինացն, այլ մանաւանդ աներեւոյթ աջովն Աստուծոյ հանապազ հարեալք եւ եղծեալք եւ կործանեալք լինէին։