Պատմութիւն պատերազմին Խոթինու

ՅԱՂԱԳՍ ԳՆԱԼՈՅ ԶՕՐԱՎԱՐԻՆ ԻԼԱԽԱՑ ԽՈԹԻՆՈՒ

Իսկ բարեպաշտ արքայն Զիկմունդ՝ իբրեւ ետես թէ ոչ այլագունեաց զբարս իւր անիրաւն Օսման, այլ ըստ նմանութեան ազգաց իժից եւ քարբից մերձեալ է ի տարածանել զմահաբեր թոյնս իւր ի թիկունս անմեղաց, յայնժամ յերեսներորդ չորրորդ ամի թագաւորութեանն իւրում, որ լեալ էր յառաջին տէրութենէն Իլխաց հազար եօթանասուն եւ մի ամ, առնէ աշխարհաժողով մեծ բազմայոլով եւ տիեզերակոյտ քրիստոնէից գահաւորաց եւ տոհմակալաց, տէրանց եւ գաւառապետաց, հոգեւորականաց եւ մարմնականաց, հրամայողաց եւ հնազանդելոց, ի թագաւորանիստ քաղաքն Վարշով, եւ հրամայէ բերել զնամակն Օսմանին եւ ընթեռնուլ ի լուր ամենեցուն, եւ սկսաւ խօսիլ բանս մխիթարականս ի սիրտ իշխանացն, եւ քաջալերէ զնոսա ասելով.

«Ո¯վ տեարքդ Իլախաց եւ հաւատարիմ սիրելիք իմ, այս բանք նման են Սենեքերիմայ արքային Ասորեստանեայց, զոր գրեաց երբեմն առ Եզեկիա, նախատանօք նախատել զԱստուած կենդանին, եւ խոստանայր դնել պարան ի պարիսպն Երուսաղէմի եւ քարշել տանել ի Բաբելովն։

«Եւ այժմ դուք՝ փառաւոր որդիքդ արքունի եւ ժառանգք հայրենեաց, յիշեցէք զգերահռչակ համբաւ գովելի գործոց նախնեացն ձերոց, թէ որքան զօրութիւնս, քանի քաջութիւնս, քանի յաղթութիւնս ընկալան ընդդէմ բազմագոյն ներհակաց օտար եւ ընտանի թշնամեաց՝ երբեմն ընդ Գրիժագաց եւ երբեմն Շուետաց, երբեմն Սարակինոսաց եւ երբեմն Նետողաց, եւ ստացան իւրեանց անուն յաւիտենական եւ անջնջելի կտակ, որ մինչեւ ցայսօր յայտնապէս փայլին անմոռանալի յիշատակաւ։ |235ա| Արդ՝ նոյնպէս եւ դուք այսօր իբրեւ զորդիս հարազատս, հետեւելով զհետ բարիոք շաւղաց նոցին զօրացարուք տէրամբ եւ մի՛ երկնջիցիք ի բազմութենէ հեթանոսաց, զի ամենեքին իբրեւ զկաթիլ մի ի դուլէ են, եւ որպէս զմէտ մի ի կշռոց՝ յաչս տեառն, եւ ոչ ոք ի հողեղինաց ապաւինելոց ի զօրութիւն իւր՝ կարող լիցի առնել ինչ, եթէ ոչ Աստուծով դատեալ ընտրեսցի, մանաւանդ եթէ ուխտադրուժ եւ պատուիրանազանց եւս իցէ. քանզի տէր ամբարտաւանից հակառակ կայ, տայ շնորհս խոնարհացե։

Իբրեւ լուան զբանս զայսոսիկ ամենայն բազմութիւն զօրացն, աղաղակեցին առ հասարակ իւրաքանչիւր ի նոցանէ եւ ասեն. «Ողջ լեր, թագաւոր անյաղթելի, մեք ամենեքեան պատրաստ եմք ի մեռանել վասն անուան Քրիստոսի եւ ի պահպանութիւն հայրենեաց մերոց եւ եկեղեցւոյ սրբոյ, այլ եւ ոչ եւս այլոց ազգաց կամ թագաւորաց կարօտիմք օժանդակութեան, մինչեւ ոչ նախ զփորձ առեալ ծանիցուք անգամ մի եւ երկուս զզօրութիւն բարբարոսացն։

Արդ՝ եթէ կամ իցէ քում թագաւորութեանդ վեհագունւոյ, առաքեսջիք նախ զմեծ իշխանն մեր զհեթման Լիթեւսքին զկոչեցեալն Գարուլ Խոտքեւիչ, զի երթեալ ընդ սահմանս Պուղտանաց պատրաստեսցէ մեզ տեղի ըստ պիտոյից պատերազմաց, մինչ չեւ եկեալ իցեն անօրէն զօրքն Տաճկացե։

Եւ էր Խոտքեւիչն այն՝ այր ճարտար եւ հզոր բանիւ եւ արդեամբք, վայելուչ հասակաւ եւ գեղեցիկ պատկերօք, լցեալ ամենայն իմաստութեամբ եւ շնորհօքն Աստուծոյ, սնեալ եւ վարժեալ ի մանկութենէ ամենայն մրցական արիութեամբ ամս ԾԵ, մանաւանդ ի Մոսկով եւ յԱլամանս եւ ի Ֆլանտ եւ ի Մաճառս, որ ոչ սակաւ յաղթութիւնս մարտից ցուցանէր առաւել քաջութեամբն իւրով եւ ի պարտութիւն մատնէր զամենեսին։

Եւ իբրեւ հաճոյ թուեցաւ այս թագաւորին եւ ընդհանուր ժողովոյն, յայնժամ ետուն նմա զպատիւ սպարապետութեան եւ հաստատեն զզօրագլուխ ի վերայ համօրէն ախարհին Իլախաց. եւ ապա ետուն |235բ| ի ձեռսն նորա զօրս հեծելագունդ զինուորաց արս իբրեւ երեսուն հազար, որ եւ նա յառաջընթաց փութութեամբ եկն վաղվաղակի եւ եհաս յերկիրն Օլախաց ի գիւղաքաղաքն Խոթին՝ յուլիսի Ժ, օրն երեքշաբթի [=10/20 յուլ. ], եւ անդ գտանէ տեղիս պատշաճաւորս առ ափն գետոյն, որ Նիստ[ր] կոչեն։

Եւ ապա բազմահնար հանճարիւք հաստատէ զբանակն ի բարձրավանդակ եւ անմատչելի տեղւոջ, ըստ նմանութեան տէրունական առակին, որ ասէ թէ՝ Փորեաց եւ խորեաց, եւ եդ հիմն ի վերայ վիմի. ի յառնել հեղեղաց՝ բաղխեաց գետն զտունն եւ ոչ կարաց շարժել զնա, քանզի ի վերայ վիմի հաստատեալ էր [Ղուկ. Զ 48]։

Նոյնպէս եւ զբերդն Խոթինու ի մէջ առեալ ընդ գլուխ բանակին, այսինքն, թապորին կամ օպոզին, եւ մտեալ բնակէր անդ ամենայն քաջօքն, ոչ բազում աւուրս մնալով գալստեան արքային եւ տեառն իւրոյ։