Պատմութիւն պատերազմին Խոթինու

ՅԱՂԱԳՍ ԳԱԼՍՏԵԱՆՆ ԹԱԳԱՒՈՐԻՆ ԻԼԱԽԱՑ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԶՕՐՕՔ ՅԻԼՈՎ, ԵՒ ԱՆԴ ԼՈՒԵԱԼ ԶՀԱՇՏՈՒԹԻՒՆ ԸՆԴ ԹՇՆԱՄԻՍ, ԴԱՐՁԱՒ ՎԵՐՍՏԻՆ Ի ՎԱՐԺՈՎ ՔԱՂԱՔ

Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ ինքնակալ եւ բարեպաշտ արքայն Զիկմունդ, իբրեւ կարգաւորեաց իմաստութեամբ զամենայն հաճոյս աշխարհին իւրոյ, եւ զի դեռ եւս ոչ էր լուեալ զհամբաւ հաշտութեան ընդ Հագարացիսն, յայնժամ առաքէ զբազումս ի պաշտօնէից իւրոց առ ընդհանուր երկիրս Իլախաց բարձր հրամանաւ քարոզել եւ պատուիրել ամենայն դասուց զինուորաց եւ զօրաց, ազատաց եւ ծառայից, հեծելոց եւ հետեւակաց, զի ամենեքին փութանակի յառաջեսցեն ի մայրաքաղաքն Իլով. որ եւ ինքն իսկ նոյնպէս առանց յերկարելոյ վաղվաղակի չոքաւ անդ, բազում մեծամեծ իշխանօք, եւ գումարեցան առ նա գումարումն մեծ զօրաց յաւուր յայնմիկ ազգ ընդարձակ եւ բազմաթիւ, որք լինէին երեք հարիւր հազար։

Ապա միաբանեալք մեծաւ պատրաստութեամբ կամէին գնալ ի վերայ խուժադուժ ազգին բարբարոսաց. եւ մինչ այս խորհրդով շտապէին ելանել ի քաղաքէն՝ նոյնժամայն հասին շուտափոյթ ընթացիւք դեսպանքն ի բանակէն քրիստոնէին, եւ աւետիս մատուցեալ եւ ասեն. Ողջ լեր, թագաւոր անյաղթելի, եւ բերկրեա ճոխութեամբ, քանզի տէր ինքնին պատերազմեցաւ ընդ թշնամիս քո ընդ այն, եւ անդրդուելի պահեաց զնորաբողբոջ զաւակն քո եւ զտէրն մեր զմեծն Վլատիսլաւ հանդերձ ամենայն զօրօքն, մինչ զի ի հրեշտակութիւն առաքեալ անհաւատիցն, եւ հայցեցին զուխտ խաղաղութեան եւ դաշինս սիրոյ ի մէնջ, որպէս եւ եղեւն իսկ. եւ արդ մի՛ եւս աշխատ |248ա| լիցի քումդ բարձրագոյն թագաւորութիւն, զի ահա մերձ է ի գալ առ քեզ բարեպատեհ որդին քո ամենայն ազատագունդ հեծելովք. նոյնպէս եւ զամենայն եղեալ գործսն պատմէին մի ըստ միոջէ։

Զոր իբրեւ լուաւ արքայն՝ տրտմեցաւ յոյժ, եւ յոգւոց եհան եւ ասէ. Զի՞նչ գործեցից, զիա՞րդ առանց մեր կամաց յանդգնեալ արարին, ոչ մնալով գալստեան մերոյ։ Այսպէս ամենայն զօրքն ափսոսային զայնպիսի պատահումն, որ այսքան բազմութիւն ժողովրդոց ոչինչ արութիւնս ցուցեալ հարկեցան դառնալ վերստին ի տեղիս իւրեանց տրտնջալով եւ մեղադիր լինելով արքային, որ այնքան ժամանակ երկարեաց զընթացս իւր, եւ ոչ առժամայն չոքաւ. բայց այս ոչ եթէ յանհոգութենէ եղեւ, այլ ի պատճառս պիտոյից աշխարհին, որպէս եւ յառաջագոյն յիշեցաք։ Ապա յետ քանի մի աւուր գնաց դարձեալ արքայն Զիկմունդ ի քաղաքն իւր Վարշով։

Այլ ես զայս ճշմարտեմ հաստատեաւ, զի եթէ ժամանեալ էին անդ՝ այսու ամենայնիւ բնաջինջ առնէին զամենայն զօրս այլազգեացն, քանզի ուխտ եդեալ էին ի միջի իւրեանց՝ ոչ դառնալ յետս, մինչեւ ոչ նախ մտցեն ընդ դրունս Կոստանդնուպոլսոյ, եւ այնչափ պատրաստութեամբ, մինչ զի զվեց ամսոյ դարմանս բարձեալ բերէին զհետ իւրեանց, եւ զէնս եւ զասպարս անթիւ, որք ամենեքին էին արք ընտիրք եւ ճարտարք եւ հմուտք ի գործ պատերազմի։ Իսկ զօրք անհաւատիցն լքեալք եւ հիւծեալք էին ի սովոյ եւ ի տօթոյ, եւ մանաւանդ որ այնչափ ժամանակս օր ըստ օրէ հանապազ ի մարտ եւ ի պատերազմունս հարեալք եւ վիրաւորեալք էին, որոյ վասն դիւրաւ լինելոց էր կորուստ եւ մահ ամենեցուն։

Բայց ամենագէտն Աստուած եւ ճշմարտադատ, որ քննէ զսիրտս եւ զերիկամունս ամենայն մարդկան, որ կշռէ զլերինս եւ հաստատէ զհիմունս երկրի, որ եւ ածէ անձրեւ ի վերայ հաւատացելոց եւ անօրինաց, եւ տայ զվայելչութիւն արեգականն՝ ծագել ի վերայ արդարոց եւ մեղաւորաց, ոչ կամեցաւ առնել ըստ կամաց հողածնաց եւ մտաց մարդկան, այլ ամենասքանչ զօրութեամբն իւրով |248բ| հանդարտեցոյց զյարուցեալ խռովութիւնս ի միջոյ յերկուց թագաւորաց, զի մի՛ ոք երեւեսցի տրտում ի զրկմանց, այլ իւրաքանչիւրքն կացցեն ըստ չափու իւրեանց։

Իսկ ես ընդ այն զարմանամ, թէ զիա՞րդ յամեալ երկարեցաւ անբաւ գթութիւնն Աստուծոյ ի վերայ սրբոց իւրոց, որ եւ ոչ եւս կամի զկորուստ թշնամեաց խաչին իւրոյ. բայց թուի ինձ թէ դեռ եւս կամի զկծեցուցանել զապերախտ քրիստոնեայս, այս անպիտան եւ գազանաբարոյ ազգաւս, ըստ օրինակի հնոյն, որ սպառնայր Իսրայէլի ասելով. Բաժակ սրտմտութեան է ի ձեռին իմում Նաբուգոդոնոսոր, եւ ում կամիմ՝ արբուցանեմ զնա։ Այլ եւ մեր ամենեցուն ցածոյց զտառապումն մտաց երանելին Եսայի խրատելով թէ՝ Ո՞ գիտաց զմիտս տեառն, կամ ո՞վ եղեւ խորհրդակից [հմմտ. Ես. Խ 13, Հռոմ. ԺԱ 34]։ Ահա եւ առաքեալն սքանչացեալ ընդ անհասութիւն դատաստանին Աստուծոյ՝ ասէ. Ո¯վ խորք մեծութեան եւ իմաստութեանն Աստուծոյ, զի առանց քննելոյ են ճանապարհք նորա, եւ առանց զննելոյ՝ իրաւունք նորա [հմմտ. Հռոմ. ԺԱ 33]։ Վասն որոյ եւ մեք այժմ թոյլ տուեալ սմին լռութեամբ, դարձցուք ընդ առաջակայ տեղին ձեռնարկեալ գործոյս՝ ասելով. Եղիցին կամք տեառն օրհնեալ յաւիտեան։