Ազդարար

ԱԶԴԱՐԱՐ
ՈՎԴԱՆ ԱՄՍՈՅ
1795

 

Հայրապետութեան Տեառն Ղուկասու Սրբազան Կաթուղիկոսի Ամենայն Հայոց ՚ի Վաղարշապատ:

 

՚ի թագաւորութեան Օգոստափայլ Տեառն Երկրորդի Հերակլայ Արքայի ՚ի Թիֆլիզ:

 

Ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի Եկեղեցւոյն որ ՚ի ՄԱԴՐԱՍ

 

Տպարանի Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան Շիրազցւոյ:

 

ԱԶԴԱՐԱՐ
ՈՎԴԱՆ ԱՄՍՈՅ
1795
թիւ 5

 

՚Ի վաղուց հետէ ՚ի հանդիսի գիտնոց եւ գործառութեանց նոցա, միաբանութիւն սրբոյ Ամենափրկչի վանիցն որ ՚ի նորն Ջուղայ, իբրեւ արտաքոյ եւ անպտղաբեր գտանի, եւ որոյ պատճառն անհանդորրութիւն տէրութեան յայնմ տեղոյ արգելու մտածել:

Այլ մի ՚ի միաբանութենէ նոցա անուամբ Խաչատուր յաբեդայ որդւոյ Սահակի, ըստ բնական ընդունակութեան իւրոյ եւ օգնականութեամբ բանասիրաց ոմանց` յետեւելով գիտութեան գրոց, արար վիպասանութիւն մի պարսից, ՚ի Կիւրոս առաջնոյ արքայէ մինչեւ ցմահ Քէրիմ խանի, եւ նոյն բանասիրութեամբն խոստացաւ զմնացեալն եւս գրել (զոր կարելի յաւելի ստոյգ իցէր) այլ կասեցավ եւ նհանջեցաւ ՚ի փութոյ իւրմէ յաղագս մահու, որ ՚ի Ջուղայու ելեալ իբրեւ նուիրակ եկն ՚ի Պասրայ զի անդէն շրջիցէ հնդիկս բովանդակ (որ հաւատամսք յետ շիջելոյ զամենայն եթէ իցէր նմա վիճակ մնալ երկայն աւուրբք` գրելոց էր բազումս) այլ անդ եգիտ զվաղճան իւր պատրաստի:

Եւ որով հետեւ լսեմք զի զայն գրեցեալ գիրքն բերէր ընդ իւր առ ՚ի տպագրել աստ, եւ զի յետ վաղճանի նորա եկն ՚ի ձեռս մեր ձեռնագիրն այն այսպէս յառաջադրեցաք տպագրելով զայն հատուցանել փոխարէն դժուարութեան նորա, եւ թէ եւ արժան էր գիրքս առանձին մատեանսկազմել` այլ զհոլովութիւն ծախուցն եւ աղքատութիւն տպագրատանն ոչ ի խոստացաւ վասն որոյ առաջադրեցաք իւրաքանչիւր Ազդարարի մատուցանել ձեզ քանի էջս ՚ի նմանէ մինչեւ ցեզերիլ գրքոյն զոր յուսամք հաճու թուիցի հասարակութեան ընթերցողաց մերոց Ազդարարի:

 

ԳԻՐՔ ՀԱԿԻՐՃ
վասն ճառագրութեան պարսից աշխարհի, ՚Ի յերկուս Հատորս բաժանեալ:
Առաջին հատորն ՚ի յերկուս մասունս տրամատեալ:

Յորում ամփոփեալ պարփակին, նախ` զանուանս, եւ զորոշմունս որքանութեանց անձանց. եւ զթուականս ժամանակաց պարսից առաջնոց կացելոց թագաւորաց` սկսեալ ՚ի Կիւրոսէ յառաջնոյ արքայէ պարսից ուրոյն զատուցմամբ` մինչեւ ցժամանակս մեր բովանդակելով:

Երկրորդ` զպատմութիւն քէրիմ խանի մինչեւ ՚ի մահ նորա: Իսկ զհատորն երկրորդ ունի յինքեան պարունակեալ զվէպս Պարսից, եւ եկբատանացւոց աշխարհի, այսինքն` Փարսստանայ, եւ Արաղստանայ, զոր ՚ի մահու Քեարիմ իշխանի Պարսից` սկսայ ուրոյն վիպել մի ըստ միոջէ շնորհիւ Տեառն զհամայն անցս` զորս անցեալ փոթորկաբար պտուտկեցին ՚ի կալուածս սահմանաց Պարիսց աշխարհի, մինչեւ ուրուրեք կամեցեալ հաճեսցի Տէր` յանբոկ արարեալ եզերեցից զկիրառութիւնս իմ. եւ զայլն:

Զորս յինէն մատենագրիել պահանջեաց Պայազատ եւ խոյական ընկերակիցն իմ հոգեղուկ Պարոն Յարութիւն ՚ի Սահակեան ՚ի նորոյ Ջուղայեցին. որուն տէր տացէ զկեանս ընդ երկայն աւուրս, եւ պահեսցէ ՚ի խնամս գթութեան իւրոյ ՚ի փառս անուան իւրոյ եւ ցնծութիւն հիքոյս:

 

՚Ի Հայրապետութեան Տեառն Ղուկասու Լուսազգեաց` եւ գերափառունակ ամենայն Հայոց Կաթուղիկոսի:

Եւ ՚ի Յառաջնորդութեան նորոյ Ջուղայի Ամենահռչակ եւ Հրաշակերտ վանացս ` Տէր Յակոբ գերամեծար եւ Աստուածաբան րաբունապետի. եւ Երջանկազարդ Արք Եպիսկոպոսի, որում Տէր պարգեւեսցէ ընդ երկայն աւուրս:

Յամի Տեառն ՌՉՁԷ

Եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց` ՌՄԼԶ

Յամսեանն Օգոստոսի ԺԵ

յԱսպահան` ՚ի գեօղաքաղաքս ՚ի Նոր Ջուղայ:

 

Քաջաբաստ ` Ազնուատոհմ, եւ իմաստնայեղց բանասիրիդ Պարոն Յարութիւն ՚ի Սահակեան ջուղաեցւոյ խնդալ:

 

Զնշոյլ Աստուծային շնորհաց լուսոյն` որ անդստին տնկեցաւ ՚ի բնութեանս մարդկայնոյ սեռից, զոր ոմանք շիջուցանեն` կամ նսեմացուցանեն խժդժական` կամ անագորոյն բարուք. բայց դու ո՞ անկալի` զայն ՚ի քեզ արծարծեալ պահեցեր, եւ պահես միշտ. որով եւ բորբոքեցար, եւ զիս նուաստս բռնադատեալ ՚ի գործ դժոխասարաս եւ լաբիւրինթոս սադրեցեր, որ արտօնութեամբ, եւ կամ գերազանցութեամբ յոյժ եւ յոյժ անդրանցեալ գերակայ իսկ է քան զկար` եւ զզօրութիւն մտաց իմոց:

Ուրեմն` բարձրագունից գովութեանց արժանաւոր իսկ ես` որ գեղեցիկ մտածութեամբ խորհեցար անջինջ յիշատակ զայս քեզ թողուլ, եւ վասն քոյանոցն ամենեցուն:

Քանզի մինչ կցորդակիցք` եւ հաւասարազուգք ժամանակորդք ընկերակիցք քո զբաղին հոգօք աշխարականօք, եւ ստորանկեալ նուաճին ունայնութեամբ կենցաղոյս. սակայն դու միայն` բաղձալի, ՚ի յորոց երեւեցար վեհագոյն, որ սիրես զիմաստութիւն, եւ ցանկաս զայնոսիկ իրս պատկանաւորս ՚ի մատենի աստստին պարունակել ՚ի յօգուտ բանասիրաց, եւ ՚ի պայծառութիւն ազգիս Հայկազեան:

Նմին իրի եւ ես թշուառաբաստս` զուարթ մտօք, եւ դիւրաբար փոյթ յանձին կալայ կրել զայս տաժանութիւն սակս իմոյ նազենւոյս. որ ոչ վայելէր ինձ իրակել զայսպիսի իր, այլ այնոցիկ էր ճահ եւ ըմբոն` որք կրթեալք իցեն եւ մարզեալք ՚ի համալսարանոջ զքերթողութիւն, եւ զճարտասանութիւն, զտրամաբանութիւն, եւ զայլ արհեստս ազատականս:

Այլ թէ եւ ոչ իմաստութեամբ եւ զգօնութեամբ, (զոր տարազուրկ եւ նահանջեցեալ իսկ եմ արդեօք յորմէ բոլորովիմբ) բայց աղէ ջանացմամբ յուսամ զշնորհն Աստուծոյ, որ պարգեւէ առատապէս ամենեցուն, եւ լցուցանէ զամնեսին քաղցրութեամբ կամօք իւրովք, եւ ոչ ումեք յուսով խնդրողաց երբէք նախատէ: Նախ իսկ ապաստան կալայ անձինս եղկելւոյս զօգոստափառ եւ զգերամաքուր Սուրբ Կոյս Մարիամ Աստուածածին, որ յարաժամ յիշեմ զփառաւորեալ անուն նորա, եւ կամ զմտաւ ածեմ զանբաւ բարեգթութեան նորա, եւ զարժանահայց բարեխօսութիւնն որ առ ապիրատ ազգս մարդկան, գրեթէ` սարսումն ՚ի յիս բերէ, եւ սօսափեալ քստմնին համայնք ոսկերք իմ տառապեալք: Վասն զի արդարեւ որով, եւ ՚ի ձեռս նորա, եւ որոյ միջնորդութեամբ յար ՚ի Տեառնէ ծաւալեալ տարածին զեղմունք եւ պարգեւք Շնորհաց առ որս, որք յուսով, հաւատով, սիրով, եւ արտասուալից հառաչանօք հայցեն զնմանէ:

Որովք եւ ես յուսամ, (թէպէտ խոստովանեցայ կանխագոյն զշամանդաղ` եւ զմշտագոյն տեսութիւն մտացս իմոց) զի նաեւ ապաւինելով զնպատսաւորութիւն մաքուր աղօթից ձերոց` զիղձ տենչանաց քոց լցուցից, եւ զյառաջադրեալ գործս իմ թարց իմիք երկբայութեան հաւատամ իսկ ՚ի յամբոկ եւ ՚ի լրումն ածել: Որով լիցի ինձ, եւ մտերիմ տարփալւոյ իմոյ գլխովին խնդութիւն: Իսկ եթէ ուրեք ուրեք վրիպեալ գտանիցեմ եւ ստգտեալ, աղաչեմ զի անբասիրս արասցես զիս, եւ գթով ներեսցես, զի ոչ եթէ կամաւ եւ գիտութեամբ այլ յակամայ` եւ ՚ի տգիտութենէ մտացս իմոց ներմուծեալս վարկցես: Այլ զոր ինչ ուղիղ եւ հաճոյ թուեսցի յաչս քո, զայնս իսկ առատաբաշխ աջոյ բարձրելոյն դրեսցես, եւ օժանդակութեան Սուրբ Կուսին Մարիամու, եւ Մօրն ողորմութեան եւ շնորհաց ընծայեցես, եւ նպաստաւորութեան նախկին վիպագիր հեղինակաց մատուսցես. սա եւ ՚ի Տեառնէ եւ ՚ի Մօրէն Աստուծոյ գոհացոէ լիցիս. զի նա է զօրութիւն մեր եւ ուժգնութիւն, որ եթէ նա ոչ նպաստաւորիցէր զիս` ինեւ անկարելի էր զիր ինչ գոյացուցանել. զի ես ոչ ինչ եմ, եւ ոչ ինչ համարեցեալ, եւ անմտագոյն իսկ եմ քան զամենեսեան:

Արդ` ընկալ քաղցրահայեաց ակնկարկութեամբ զդուզն պտուղ երկանցս իմոց. որպէս ընծայի քեվ յինէն կարի սիրով եւ հեզութեամբ:

Ողջ լեր ՚ի Տէր յամայր կենօք ՚ի հրճուանս իմ:

Եւ յետ ասու ամենայնի, կամ եւ մնամ առ գերազանցութիւնդ, միշտ պատրաստական ծառայ Խաչատուր ապաշնոր աբեղայ ՚ի Սահակեան Ջուղայեցի:

 

Բան ինչ` ընդ համառօտ նախադասութեամբ, առ բովանդակ վերծանօղս փոքեր մատենիս:

 

Վասն զի որով հետեւ ճահաւորեցայ, բագձաձեալ յօրինել զվէպս Պարսից եւ Եկբատանացւոց աշխարհիս, այսինքն` Ֆարսիստանայ, եւ Արաղստանայ անցիցս անցելոյ: Սկսեալ հանդերձ Աստուծով ՚ի հազարորդի եւ երկ հարիւրորդի, եւ ՚ի քսան ութ երրորդի թուոյս Արամազեան Տումարիս, եւ ՚ի վաղջանմանէ Քեարիմ իշխանին Պարսից ուրոյն մի ըստ միոջէ վիպել. մինչեւ ՚ի ներկայ ժամանակն յայն` յորում թերեւս Աստուծով գտանելոց իցէ զհանգիստ աշխարհս մեր ՚ի խռովութեանց եւ ՚ի տարաձայնութեանց:

Եւ մեք յետ այնորիկ` տացուք ապա թէ` դադար եւ դուլ անձանց մերոց, եւ յամբակ արտասցուցք Աստուծով սկսեալ գործոյս մերոյ: Վասն որոյ` նախապէս հարկաւորեցայ աղաչել զնազելիսդ իմ, զի մի՞ լիցի արդեօք ոք ՚ի ձէնջ ստգտանել եւ բարսել զիս զվեհերոտ ցականեալս, սակս շաղաւաշուրք եւ աղճատախօս շարահիւսութեանս իմոյ:

Զի ոչ էի ես տրուպ թշուառագոյն վատաբախդս կրթեալ եւ հրահանգեալ ՚ի յիմաստս համալսարանիւ քերթողաց, եւ ոչ ՚ի ճեմարանս վսեմագոյն իսկ հզօր սոփեստաց էի արդեօք բնաւ մարզեալ: Նա իսկ եւ ոչ արդեօք իսպառ հմտեալ եւ ուսեալ էի զվոհմակս եւ զվտառս զանազան բառից բազմութեանց Հայկազանս սեռի, զի որովք ճոռոմաբան տրամադրութեամբ արտաբերեալ արտասանէի զվիպագրութիւնս իմ:

Որք յոյժ անկ եւ պատշաճ են թէպէտ ՚ի յամենայն իրողութիւնս ստորոգական մակացութեան. բայց յաւէտ գրեթէ` առաւել հարկաւորք եւ պիտանիք են ՚ի կիրառնութիւնս շարաբարդութեան բառից:

Այլ ծանիր ո՜վ ուշիմ մակացու, զի մեք ՚ի տեղւոջս Ասպահանայ Ջողայի` մանաւանդ կրթեալք` վարժալք` եւ զակատեալք իսկ եմք սնոտի ունայնական ընթացիւք, եւ աշխարհակործան փառամոլութեամբ. քան թէ` չքնաղագոյն առաքինութեամբ, եւ արփիափայլ` իմաստութեամբ:

Իսկ եթէ ակահ եւ տեղեաւ լեալ կամիցիս թէ է՞ր արդեօք, ասացից` վասն զի նախադասութիւնք, եւ յառաջացուցմունք երկրիս մերոյ, յորում մեք կամք աստանօր զետեղեալք այսպէս վերաբերի:

Ուստի եւ եզրակացութիւնք եւ հետեւմունք նորա, միշտ առ չարն կողմ հակամիտեալ վերանայ: Որով եւ մեք թշուառաբար` կեամք, եւ թշուառաբար մեռանիմք:

Թէպէտ իբրեւ զմարդ ծնանիմք ՚ի յաշխարհի, բայց զօրէն քարոտանեաց եւ ՚ի պորտաբուռ անասնոց կենցաղավարիմք, եւ որպէս զմարդակերպ անասուն, եւ գրեթէ` իբր զգազան այլանդակ եւ դաժանաբարոյ յածեալ շրջիմք ՚ի մէջ մարդկանց, եւ ապա իսկ այնու հետեւ` անասնաբար` մեռանիմք, եւ իբր անզգայ եւ անիմաց ոք դնիմք ՚ի հող գերեզմանի. ոչ գիտելով բնաւ երբէք թէ` յո՞յր պատկեր, եւ վասն ո՞չր գոյացեալք էաք, ըստ սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյն` երկնային եւ հրեշտակակրօն վարդապետի: Նախ զի թողումն իշոյ` պարտէր մեզ եւ վայելուչ յոյժ ճապողապէս ընդունիլ, եթէ ոք ոչ իցէր որ արգելէր:

Քանզի վասն գործելոյ զդժնեայ չարութիւն, եւ հնարելոյ զնորագիւտ ոճրագործութիւնս, եմք այնքան զգաստք` արի` եւ արթունք, մինչ զի եթէ զբովանդակ ժամանակս կենաց մերոյ ծախիրեմք ՚ի նոյն` ոչ դանդաղիմք, եւ ոչ երբէք յուլանամք, եւ ոչ ասեմք թէ` հէրիք եւ շատ է:

Այլ վասն գործելոյ զբարիս, եւ վասն ներգործելոյ զառաքինութիւնս, եմք այնքան հեղգ եւ իխմարք. մինչ զի հազիւ թէ` զդուզն ժամանակս կենաց մերոյ ընձեռեմք. իսկ բարիգործութեան, եւ ոչ երբէք առնելով զբարի ինչ` միշտ ասեմք թէ` յոյժ բաւական է:

Արդ` ապաքէն ոչ գիտեմ ես թէ` որով եղանակաւ լացից զթշուառութիւնս մեր, եւ կամ թէ` ո՞րպիսեաւ կերպիւ կարացից հնար իմն հայթայթել առ ՚ի ազատիլ այսպիսի դաժանագոյն` մոլեգնութենէս եղկելի զանձն իմ:

Արդ` բազում է եւ յոյժ բազում զժանտաբարոյ թշուառութիւնս մեր` զորս կամեմ ասել. բայց մնայ զամենայն ներփակեցեալ ՚ի սրտի իմում: Զի ոչ տայ թոյլ ինձ զդառնութիւն եւ զնեղասրտութիւն անձին իմոյ մի ըստ մտոջէ արտայայտել եւ բացայայտել լեզուաւ իմով, զհամայն վշտաթախիծ թշուառութիւն վտանգից մերոց` զորս զմեօքէ յար պարաւանդեալ. որով եւ գրեթէ` մեք ազգս հայկական մանաւանդ Նոր Ջուղայի բնակիչքս յոյժ եւ յոյժ թշուառացաք:

Արդ` միայն զայս կամիմ ասել, եւ ծանուցանել խանդակաթ սրտիւ սիրելեացս իմոց. թէպէտ եկ զայրասցին ՚ի վերա իմ յոյժ` որք լուիցեն: Քանզի այնքան անզուսպ անզգամացեալք եմք մեք ՚ի յանզգամութիւն սմեր, եւ այնքան անսանձ լեալք եմք եւ լծընկէց, որովք եւ ՚ի ծանրագոյն թշուառութիւնս ամբարշտութեան եմք իսկ մակաժամանեալ. մինչ զի ոչ գիտեմք զպատիւ մարդկութեանս մերոյ` մինչ յատկօրէնութիւն է ամենայն կենդանեաց ճանաչել զինքն թէ վասն ո՞յր իցէ գոյացեալ: Այլ մեք առաւել հետեւեմք արդեօք ստութեան` քան թէ ճշմարտութեան. որ է մոլութիւն իմն այլանդակ` յորմէ ամենայն մոլութիւնք կախեալ կան: Որով եւ մարդս տարազրկի` եւ տարատրոհեալ բաժանի ՚ի մարդկային կացութենէ. եւ վատթարագոյն քան զէշս, եւ զանբան անասունս տրամադրեալ գտանի:

Նա իսկ եւ ՚ի մէջ անբան անասնոց յոյժ յոգունս տեսանեմք, որք ջանան գործել զօգուտս իրերաց: բայց ՚ի միջի մերում ՚ի ներ սակաւուց հազիւս գտանեմք, եւ գրեթէ` նա ոչ երբէք խորհօղ եւ գուն գործօղ վասն օգտի հասարակաց:

Այլ բնաւքս իսպառ արդեօք կարի կազմ եւ պատրաստ եմք տնօրինելոյ եւ խորհելոյ զօգուտս մեր, եւ զրկելոյ եւ խածատելոյ զայնոսիկ` որք յոյժ խղճալիք են եւ տարաբախտք. ուստի որով եւ ամենեքեանքս իսպառ ընըկլուզեալ եւ գահավիժեալ ՚ի խորս ծովու սաստիկ ստրկութեան իսկ ընկճեալ կործանիմք, եւ լինիմք իսկ արդեօք` ազգի ծեծանք եւ աշխարհի թքանք:

Զի ոչ վայրապար ինչ եղեւ ասացեալ ՚ի յառաքելոցն, այլ լի զօրութեամբ եւ զգօնութեամբ թէ. մի՞ խածատիցէք զմիմեանս գուցէ ՚ի միմեանց խածատիցիք:

Եւ այս իսկ է արդեօք յերկրիս մերոյ` յորում մեք իսկ ծնեալք` սնեալք` եւ զարգացեալք եմք, քանզի ասեն օլօմայք, այսինքն` իմաստասէրք քաղաքիս Սպահանայ թէ` որպէս կնիւն` կամ պրտու, (որ է խոտ իմն բուսեալ յաւէտ ՚ի ջրաշեղջ յեզերեայս` որոյ պարսից բարբառովսն փիզօռ ասեն) պահէ զսառն` կամ զպարզ. այսպէս եւ սուտն պահէ զԱսպահան քաղաքս:

Բայց արդ` եւ մեք բնակեալք ՚ի սոսա, որոց հիմունքն եւ կարգադրութիւնքն առաւել ՚ի յունայնութիւնս եւ ՚ի ստութիւնս տեսանեմք արդեօք հաստատեալ, քան թէ ՚ի բարութիւնս եւ ՚ի ճշմարտութիւնս, յորոց եւ ՚ի մեզ իսկ սփռեալ տարածեցաւ թէպէտ եւ օրէնքն Աստուածային մինչեւ ցայժմ, եւ մինչեւ առ յապա ունիմք Աստուծով հաստատուն: Այլ զի՞նչ օգուտ եւ շահ իցէ մեզ արդեօք` ունիլ զօրէնս Աստուծոյ, եւ կեալ թարց օրինաց, այսինքն` զկիրառութիւն գործոյս մերոյ բարբարոսական, եւ հեթանոսական ներերեւեցուցանել: Ոչ ապաքէն արդեօք իսկ` սրբազան առաքեալն Պողոս յայտնապէս վճիռս տայ ասելով, դու ասէ` որ պարծիս օրինօք, յանցանել ընդ օրէնսն` զԱստուած անարգես:

Ո՞չ վասն ձեր ասէ` անունն Աստուծոյ հայհոյի ՚ի մէջ հեթանոսաց որպէս եւ գրեալ է ՚ի գիրս պատգամաց մարգարէիցն:

Արդ` ուրեմն` զմէ՞ պահանջէք զմէնջ կատարեալ զիմաստութիւն. մեք որ այսչափ չարիք շուրջ զմեօք զմածեալ ունիմք:

Ապա աղաչեմ յոյժ թախանձանօք` ո՞վ անձկալի եւ զգօնամիտ վերծանօղք, երկայնմտութեամբ անսալ աղաչանացս իմոց, եւ շնորհել զթողութիւն ստգտանացս իմոց, եւ անբասիրս թողուլ զիս` որ ես չնչինս ըստ յայսմ մասին ստերիւրեալ իցեմ եւ յանցեալ. քանզի նախքան զտեսութիւն` աստուածաբանել սկսայ, ըստ կշտամբութեան տեառն Մովսիսի երջանիկ Խորենացւոյն` որ ՚ի յողբս:

Եւ անդրէն դառնամ եւ ասեմ, լուարուք ինձ ո՜վ ազնուագոյն եւ բաղձալի ընթերցօղք, եւ տուք ինձ զիրաւունս առաջադրեալ ասութեանս իմոյ:

Արդ` մի՞թէ դպրոցք եւ համալսարանք ձեր հայրենեաց` կային աստստին ՚ի տեղւոջս Նոր Ջուղայի վանացս. զի որով ըստ ոճի բուն քերթողաց վայելչաբար եւ հեթեթ կերպիւ ծերունաբար յայս հանդէս մտեալ ատակէի, եւ կամ անստերիւր եւ անսղալաբար զառաջադրեալ գործս իմ ՚ի կատար եւ յամբոկ հասուցանէի:

Քանզի եւ այս իսկ արդեօք` զոր կամէ ինձ առնել, ոչ եթէ իմով ինչ իմաստութեամբ յորմէ զուրկ եմ իսպառ: Այլ միայն նախ` ձրիաբաշխ շնորհիւն Աստուծոյ, ակն ունիմ ժամանել ՚ի կատար, եւ ապա ջանիւ, թէ եւ շնորհակալ ոք ՚ի մերոց աշխատանացս ոչ գտանիցի:

Քանզի Վիրգիլիոս ասէ թէ` յարատեւ աշխատանքն, յաղթէ զամենայն դժուարինս: Իսկ Պղատոն ասէ` քրտամբ եւ աշխատութեամբ բուսանի զոստս առաքինութեան:

Նաեւ գտացիր իսկ արդեօք ո՜վ ուշիմ ընթերցօղ` բաց ՚ի ձրիական պարգեւաց, վարկեա թէ` Աստուած ոչ է տուեալ թարց աշխատանաց ումեք զիր ինչ: Որոյ աղագաւ աշխատանքն է մայր բարի համբաւոյ. զի յաղթողքն եւ հռչակաւորքն` աշխատանօք անուանիք եղեն յաշխարհի:

Նա իսկ եւ գոգջիր թէ` ոչ ինչ իր եղեւ գերապայծառ եւ չքնաղագոյն թարց աշխատանաց. ոչ առաքինութիւնք, ոչ արհեստք, եւ ոչ այլ ինչ բարի գործք:

Իսկ եթէ լեզու ունիցէր իսկ զաշխատութիւնն` կարէր բարձրաձայն աղաղակել եւ ասել թէ` առանց իմ (ո՜վ մարդիկ) ոչ ինչ իւիք կարէք պարծիլ. եւ պանձալ:

Իսկ ծուլութիւնն է դպրատուն ամենայն մոլութեանց. որով եւ մարդս լքեալ տարահերքի ՚ի յամենայն հոգեւոր եւ ՚ի մարմնաւոր բարութեանց: ուստի եւ Քրիստոս Ամենակարօղ Տէրն մեր ասէր` ջանացարուք մտանել ընդ նեղ դուռն: Վասն որոյ եւ երջանկափայլ Շնորհալին խրատէ` ջանիւ հասցես ասէ շնորհաց. մի ծոյլ կենայր եւ դեգերած: Եւ այլ ուրեք գրէֆ` եթէ մտօքդ ես բութ եւ գուլ, ջանիւ զիմաստս կեր եւ կուլ:

Ուրեմն` եւ ես թռուառահէքս որչափ` եւ որքան կարեմ շնորհիւ Ամենատեառն նկրտել ջանամ, եւ յարախոնջ ճգամբ աշխատիմ առ ՚ի օգուտ ցանկալի ընթեցասէր եղբարցս իմոց պանձալեաց:

Եւ վերջապէս` ոչ այլ ինչ ՚ի ձէնջ, բայց միայն նախ` աղօթիւք սատրել` եւ օգնել ժտեմ զօրավիգ լինելով տկարութեանս իմոյ եղկելւոյս, զի զսուղ եւ զդուզն ժամանակս կենաց իմոց` ՚ի յօգուտս Ազնուաբարոյ ազգիս մերոյ Հայկազնոյ` անդանդաղ երկամբ, եւ անզբաղ խորհրդով ծախեցից:

Երկրորդ` շնորհել ներումն աղաչեմ յաւագնագոյն յանդգնութեանս իմոյ, զի յիմար մտօք, եւ տհաս լեզուաւ ՚ի յայսպիսի չքնաղ եւ զարմանալի դժուարագոյն գործ մխեցայ. որ չէր ինձ օրէն արդեօք, եթէ ոչ այնոցիկ` որք կրթեալք իցեն իսկ ՚ի յիմաստս մակացութեան փիլիսոփայից, եւ հմուտք արհեստի քերթողութեան. որովք հազիւ թէ` անկասկած մտօք, եւ անվթար դիտաւորութեամբ ՚ի յայս գործ` (որ է վիպասանութիւն ինչ անցելոյ եւ ներկայից ժամանակաց, որ է ճշգրիտ վկայ ժամանակաց) անվրիպելի ընթացիւք, եւ թարց իմիք խոչնդակի մտանել կարէին. որպէս եւ զորմէ յայտ իսկ է ամենեցուն:

Արդ` գիտելի է զի ոչ այլ ինչ բռնադատեաց զիս առնել զայս մատեան ճառագրութեան. եթէ ոչ նախ` զխնդիրս յոմանց համակամ` միակցորդ` եւ զուգաշաւիղ եղբարցս` եւ ընկերակցացս իմոց նազենեաց:

Երկրորդ` ենթադատելով խորհեցի ՚ի մտի իմում զայս ինչ` որ է կարգադրութիւն յոյժ հասարակագոյն թէ` մինչ երեխայք եւ մանկտիք ոչ խօսիցին ստէպ ստէպ թիւրաբար. իսկ ապա այնուհետեւ ոչ կարեն արտաբերել զբարբառս իւրեանց ուղղաբար:

Սորին աղագաւ եւ ես չնչինս յաւէտ այսու յուսով համարձակեալ մատչիմ առնել զպատմութիւնս զայս, եւ աշխատիլ ՚ի վերայ սորա կարի քինութեամբ, զի որով մարթացոյց, եւ Տեառն օժանդակութեամբ կարողացայց, եւ շնորհիւ ամբծի` եւ ամենամաքուր Կուսի Երանուհւոյ Մօր տեառն Աստուծոյ արդիւնաւորեցայց օր աւուր յառաջանալ. քանզի օրէնիք իսկ է ստուգագոյն` զի ամենայն յոյժ դժուարագոյն արհեստ, օր աւուր փորձիւ յառաջանայ, եւ յոյժ պերճացեալ ճոխանայ` եւ դիւրանայ:

Արդ` ընկալարուք սիրով ո՜վ ըղձալի ազգդ ասքանազեան` որք սփռեալ կայք ընդ համայն տիեզերս` զդուզն պտուղ երկանցս իմոց իբրեւ ՚ի խակախօս մանկանէ, եւ տուք ինձ զօժիտ զաղօթս ձեր` զի յայսմ հետէ լաւագոյն եւս քան զայս Աստուծով աշխատիլ կարացից վասն ձերոյ իսկ շահաւէտութեան:

Եւ արդ` ուրեմն մի ոք եպերեսցէ զիս պարսաւելով, իբր անգէտ գոլով ես` եւ յայսմիկ գործս բոռ արկանել կամցայ. արդ` ասացի վաղուրեմն զպատճառն:

Ահաւասիկ աղաչեմ այժմիկ զձեզ` զի եթէ տխմար ոք իցէ իբրեւ զիս, ընթերցեալ ուսցի թարց իմիք բամբասելոյ զհէք հշուառականս. իսկ եթէ ամենակատար եւ զգօնամիտ մակացու` մաղթեմ նմա յոյժ թախանձանօք, զի զաւելորդն յապաւեսցէ, եւ զթերին լցուսցէ. եւ երկաքանչիւրոցն պատրաստ եմ սիրով ընդ յառաջ ելանել:

Յաւել յայսմանէ ողջ լերուք ՚ի Տէր յամայր կենօք:

 

Արդ ` մնամ ապաշնորհ ապիրատս ` Ազնուութեան ձերում յար պատրաստ արբանակելոյ, որ եմ ծնեալ ՚ի Նոր Ջուղայ, եւ սնեալ եւ զարգացեալ ՚ի Հրաշակերտ վանս Սրբոյ Ամենափրկչի ՚ի սոյն Նորոյ Ջուղայի:

 

ՕԳՆԵԱ ԱՄԵՆԱԶՕՐ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳԻ ԱՍՏՈՒԱԾ ՃՇՄԱՐԻՏ
Յաղագս ճառագրութեան Պարսից աշխարհիս. որ է մասն առաջին եւ Պրակ առաջին, Ա:

 

Իսկ արդ` ծաներուք ո'վ վսեմագոյն եւ անձկալի անվթար վերծանողք:

Քանզի թէպէտ ՚ի հերուն հետէ` եւ կանխաւ քան զայս աժխոյժ սիրով, եւ խանդաղակաթ ըղձիւ իսկ ցանկայի առ ՚ի առնել զճառագրութիւնս զայս:

Սակայն նախ զյոգնատարազ կիրառութիւնս իմ, երկրորդ` զբիւրակերպ վշտակրութիւնս` որք ՚ի անգոյթ պարսից օր ըստ օրէ անընդհատ` եւ յաջորդահոլով աղխաղանօք զոր հանապազ ՚ի մեզ ուղխահանգոյն հեղեալ յորդապէս գային, երրորդ` զտկարութիւն անձինս, եւ զյիմարութիւն մտացս իմոց, եւ զպակասութիւն հարկաւորութեանս իմոյ ընկձեալ կասեցուցանէին` եւ արգել եւ խափանիչք իսկ լինէին զառաջադրեալ գործառութեանս իմոյ:

Այլ յորժամ ստիպեցայ յոմանց պանծալեաց` գրեթէ` զայսոսիկ զամենայն: Որք որպէս զբաղեղն վնասակար պարաւանդեալ էին զինեւ, ՚ի բաց թօթաբեցի յանձնէ իմմէ, եւ շնորհիւ Տեառն քաջալերեցայ, եւ յառաջ մատեայ առնել զայս ճառագրութիւն` իբր զբօսանս տալով Ազնուաբարոյ եւ չքնաղագեղ ազգիս հայկական: Որպէս զի այսու զբաղեալք` մոռասջիք զվնասակար զբօսանս. գիտասջիք ստուգիւ` զի եւ ես այսու դիտաւորութեամբ յանձն առի գրել զայս մատեան, զի գոնեա զդատարկակացութիւնն` (որ է մայր ամենայն մեղաց, խորհրդանոց ամենից չարութեանց, խանգարիչ ժողովրդեան, եւ զայրացուցանօղ Տեառն Աստուծոյ Ամենակալին) բարեպէս անոցւցանել եւ պատշաճաբար կարգաւորել կարէի:

Քանզի Քիլօնի փիլիսոփային մինչ հարցին թէ` զինչ գոյ յաշխարհի դժուարին, ասաց թէ` զգաղտնի եւ զանխուլ խորհուրհդն լռել. զդատարկաբանութիւն բարւոք անցուցանել եւ նախատանաց համբերել:

Իսկ որովհետեւ կամէ ինձ առնել` եւ յօրինել զայս մատենագրութիւն, որոյ աղագաւ կամիմ, բացայայտել նախապէս` եւ ասել ձեզ բաղձալեացս իմոց զայս ինչ:

Արդ` մինչ կամք մեր է առնել ըստ իս զվէպս Պարսից աշխարհիս, զոր ՚ի թուոջս ՌՄԻԸ, ՚ի վայր անդր ձգելով ներգործեցան, զորոց եղէ ես ականատես` եւ ականջալուր. վասն որոյ արժան եւ ճահ վարկայ` դիտել` եւ իմանալ նախկնբարթէ` ոյք յորոց նախասկիզբն գտան թագաւորելոյն ՚ի վերայ պարսից, եւ անտուստ առեալ ապա ՚ի վերուստ ՚ի վայր իջանել մինչեւ ՚ի ժամանակս մեր կարճառօտ քննութեամբ:

Այլ ոչ ապաքէն զգործս` եւ զարութիւնս նոցա ուրոյն վիպելով, զորոց որք նախքան զմեզ էին` գեղեցիկ եւ սեթեւեթեալ ոճով գրեցին, այլ եւեթ միայն զանուանս նոցա յիշատակելով եւ եթէ արդեօք մարթ ինչ իցէ` եւ զթիւս ամաց թագաւորելոյն նոցա, այինքն` եթէ յորում ամի, եւ քանի ամ թագաւորեցին:

Բայց արդ` յայտնի իսկ է արդեօք ամենեցուն` որք բարւոք ուշ եդեալ յառեցին, եւ ճոխաբար հետեւեցին: զի ոչ գոյ միաբանութիւն ՚ի մէջ թարգմանչաց, եւ պատմագրաց, զի տինա եթէ ուր ուրեք համաձայնին. ՚ի թիւս, եւ ՚ի յայլ բազում տեղիս տարաձայնին:

  Քանզի բազումք ՚ի յառաջնոց վարդապետաց` եւ ՚ի սուրբ հարց անտի գրեցին` ըստ իւրաքանչիւր դիտման քննութեամբ ՚ի կիր արկեալ` վասն ստուգելոյ ամաց անցելոց, սակայն անմիաբան եւ տարաշաւիղ հանդիպեցան իսկ միմեանց:

Նա իսկ` Եւսեբի վկայէ վասն ոչ գիտելոյ ճշգրտիւ զանցեալ ժամանասն զբան Տեառն վկայութիւն առնլով որ ասաց առ աշակերտսն` եթէ ոչ է պարտ ձեզ գիտել զժամս` եւ զժամանկս, զոր Հայր եդ յիւրում իշխանութեան: Եւ զայս ոչ միայն վասն հանդերձելոյն ասէ, այլեւ վասն անցելոցն ժամանակց:

Սորին աղագաւ համայն պատմիչք` եւ ժամանակագիրք ոչ կարացին զուգաձայն եւ համեմատ միմեանց հանդիպիլ, այլ տարաշաւիղ եւ անմիաբան գտան ամենեքեան:

Քանզի ըստ Եւսեբայ ժամանակագրութեանն` լինի յԱդամայ մինչեւ ՚ի ծնունդ Կենարարին, ԵՌԲՃ ՁԴ: Եւ ըստ Ասորոցն` ԵՌ ԻԶ: Եւ ըստ այլոց, ԵՌ ՂԱ: Եւ ըստ եէթանասնիցն` որով մեծն եւ սքանչելին Եպիփան վարի` որում եւ մեք հետեւիլ առաւել կամիմք` քան թէ յայլոց ոմանց, ԵՌԴՃ ԶԹ:

Իսկ այլք ոմանք թիւ եօթանասնիցն այսպէս կարծեն, այսինսքն` ԵԱՃՂԸ, որոց հրաշալին Եպիփան ոչ ընդունի, այլ սկսեալ Ադամայ` մինչեւ ՚ի Քրիստոս, ՐՆԸԹ ամ դնէ:

Եւ վերջապէս` զայս ինչ եւ զառ ՚ի յինէն ծանիցէ զձեր խոհեմութիւն: Զի համայն պատմիչք` ոչ միայն Ասիականացն կողմանց, այլեւ` Եւրօպէականացն յարաւմտից, եւ լիբիականացն Հարաւայնոց, ըստ բանի Աստուածաշունչ Սուրբ գրոյն` սկիզբն պետութեան ՚ի Նեբրովթայ առեալ գրեն:

Արդ` այս նեբրովթ` որ ասի Բէլ, սկիզբն թագաւորութեան եդ ՚ի Բաբիլօն քաղդէացւոց, եւ ՚ի ժամանակս որ եղեւ ամբարիշտ խորհուրդ ամբարտակին շինութեան, յերկրին Սենայար, եւ ՚ի քաղանէ դաշտին, այսինքն` հիլէ քաղաքի, եւ ՚ի թուոջն յետ ջրհեղեղին` վեց հարիւրորդի, եւ վատսուներրորդի: Եւ յաւուրս սորա տարատրոհեալ բաժանեցան լեզուք` ՚ի բարբառս ՀԲ:

Եւ ապա սպանաւ սա ՚ի ձեռս քաջահզօր եւ բարեբաղդ խոհեմագոյն Հսկային Հայկայ նախնւոյն Հայոց. որպէս եւ աւասիկ զլիագոյն պատմութիւնս սոցա` գրեալ է մեծն եւ երջանիկ Մովսէս Խորենացին ՚ի ճառագրութեան իւրում, տեսցես անդ (Խորն. 11 եւ 91 պրկ. ):

Զորմէ եւ ես սակաւ ինչ հանեալ ՚ի պատմութեանց անտի եւ գրեցի ՚ի գիրս նախկին որ վասն ազգիս Հայոց, ՚ի յերկրորդ պրակն, եւ ՚ի յերկրորդ հատուածն:

Իսկ հոգելից վարդապետն մեր Վարդան գրէ ՚ի վիպագրութեան իւրում թէ ՚ի Բէլայ շինեցաւ զԱսպահան քաղաք:

Եւ զկնի մահուանն Բէլայ` յետ քառասուն ամի, ասէ Միխայէլ պատմիչն Ասորւոց` շինեցաւ Ասպահան քաղաք ՚ի Կամբիւրոս թագաւորէ քաղդէացւոց: Իսկ յետոյ ՚ի զաւակաց Բէլայ` փոխեալ զարքունիս իւրեանց ՚ի Նինուէ քաղաք Այսորեստանեաց, այսինքն է` Մուսուլ: Եւ մինչեւ ցՍրդանապալաս թագաւորեցին, որ յերեսներորդ` եւ իններրորդ ի Քամայ, որպէս մտուգիւ յատ իսկ է ՚ի գիրս Սրբազան քերթողահօրն Մովսէսի յառաջին հատորն (Խորն. ԺԱ 18):

Եւ յաւուրս Սարդանապալայ` գնաց մարգարէն Յօնան քարոզել ՚ի Նինուէ. սա զղջացաւ եւ դարձաւ առ Տէր ապաշխարութեամբ: Բայց յետոյ Վարբակէս զօրավարն Մեդացւոց, այսինքն` Քրդաց` սպան զՍարդանապալ արքայն Ասորեստանեաց օգնութեամբն Պարոյրայ Հայոց արքային:

Այլ Միխայէլ Ասորին ասէ թէ` եւ տեսեալ Սարդանապալայ թէ յաղթի ի Մարաց, այրեաց զանձն` զի մի անկցի ՚ի ձեռս նորա: Եւ արդ` զինչեւ իցէ` եբարց Վարբակէս Մար` զթագաւորութիւն որդւոցն նեփրովթայ, եւ թողեալ վերակացու եւ ոստիկան ՚ի Նինուէ, այս է` Մուսուլ, փոխեաց զթագաւորութիւնն ՚ի Մարս, այսինքն` ՚ի Քուրդս (Թոմայ Արծրունի, Խորն. ԺԱ 20):

Եւ այս Վարբակէս` թագաւորեցոյց ՚ի Բաբելօն ՚ի վերայ Քաղդէացւոց զԲէլասիս ընկերակից իւր, եւ ՚ի վերայ Հայոց` զՊարոյր զօրավիգ իւր յորդւոց եւ ՚ի տոհմէ Հայկայ: Արդ` եւ յետ սակաւուց թագաւորէ ՚ի Նինուէ ՚ի վերայ Ասորեստանեաց Փուայ. յորմէ սերեցան Թակղաթփալասար, Սաղմանասար, Սենեքարիմ, եւ Ասորդան, զորոց Անուանքն յիշեն իսկ ՚ի Սուրբ Գիրս:

Յետ որոց` յաւուրս Եզեկիայ Արքայի Հրէաստանի, Մարովդակ Բալագան արքայն Բասիլոնի (որոյ անունն յիշի ՚ի յԱստուածաշունչ Գիրս` Դ Թագաւորաց Ի գլուխն) սպան զԱսորդան, եւ իսպառ եբարձ զթագաւորութիւն Ասորեստանեաց ՚ի Նինուէէ: Եւ ինքն Մարովդակ Բալադան միայն իշխեաց Քաղդէացւոց` եւ Ասորեստանեաց. եւ յորմէ իսկ սերեցան Ասուերս, Նաբուբոլասար, Նաբուգոդոնոսոր, եւ Բաղդասար, զսա սպան Դարեհ Արշօրեան ՚ի զաւակէ Մարաց` եւ ինքն թագաւորեաց:

Եւ Դարեհ Արշօրեան իբրեւ ամս երիս թագաւորեաց, հասեալ նմա զվաղճան մահու մեռանի:

Եւ ապա Կիւրոս արքայ Պարսից` յինքն գրաւեաց զպետութիւն Բաբելացւոց, եւ Ասորեստանեայց. եւ թագաւորեաց ՚ի վերայ նոցա: Իսկ ապա ՚ի ձեռն Տիգրանայ արքայի Հայոց սպանանէ զԱժդահակ թագաւորն Մարաց, այինքն` որ ՚ի մեր բարբառ Վիշապ թարգմանի, յորմէէ եւ յոյժ ճոխաբար վիպէ ցանկալի խորենացին (Խորն. ԺԱ 24 մինչեւ 28):

Եւ էառ Կիւրոս պարսից զթագաւորութիւն նորա եւ այսպէս միահեծան իշխանութեամբ միապետեաց Կիւրոս ՚ի վերա չորից թագաւորութեանց, այսինքն` Պարսից, Մարաց, Ասորեստանեաց, եւ Քաղդէացւոց:

Արդ` սա նախ լեալ ասեն համակ պատմիչք, եւ ժամանակագիրք` նախասկիզբն պարսից թագաւորաց, որ հաստատեաց զգահ թագաւորութեան ՚ի Պարս, եւ հրաման ետ հրէ ելանել ՚ի գերութենէ` եւ շինել զտաճարն Տեառն յԵրուսաղէմ: Զորմէ գրէ մարգարէն Եսայի ՚ի 45. 11: Այսպէս ասէ Տէր ցօծեալն իւր ցԿիւրոս, զորոյ կարայ զաջոյ ձեռանէ նորա հնազանդեցուցանել առաջի նորա զազգս, եւ զզօրութիւն թագաւորաց խորտակեցից, բացից առաջի նորա զդրունս , եւ քաղաքք մի փակեսցին. եւ այլն: Եւ դարձեալ ասէ Տէր Աստուած սոյն մարգարէիւն ՚ի 47. 6: Ես բարկացեալ էի նոցա եւ մատնեցի զնոսա ՚ի ձեռս քոյ, եւ դու ոչ արարեր ՚ի վերա նոցա ողորմութիւն: Զայս ասէ առ Բաբելացիս` որք գերելոցն ոչ ողորմէին:

Ուստի եւ ՚ի նոյն գլխոջն` Ես, ասէ, մատնեցից զձեզ Պարսից, որք ոչ խնայիցեն ծերոց, մանկանց, կուսանաց, եւ զամենայն չափու եւ ցեղի:

Արդ` Ադամայ մինչեւ ՚ի ջրհեղեղն եղեն ամք ՍՂԲ: Եւ ՚ի ջրհեղեղէն մինչեւ ցՆեբրովթ եւ մինչեւ ցբաժանիլն լեզուաց առ աշտարակաշինուեամբն եղեն ամք ՍԿ: Իսկ ՚ի Նեբրովթայ մինչեւ ՚ի մահն Բաղդասարայ արքայի որդւոյ Նաբուգոտոնոսորայ որ սպան զսա Դարեհ Արշաւրեան ՚ի զաւակէ Մարաց, եւ իսպառ եբարձ զթագաւորութիւն Քաղդղացւոց, գտանին ամք, Ս ԼԵ: Եւ ՚ի Դարեհէ Արշօրեանֆ` մինչեւ ՚ի թագաւորիլն Կիւրոսի լինին ամք Գ:

Արդ` աւանիկ ամենեցունց սոցա թուական ժամանակաց ՚ի յԱդամայ` մինչեւ ցթագաւորիլն Կիւրոսի բագֆաձեալ ժողովին ՚ի մի գումար, ՏՋԽՕ ամս: Յորմէ եւ մեք սկսեալ` հուպ դնելով առ ընթեր, եւ զթուականս ժամանակաց, բերելով ՚ի վայր անդր հասցուք` մինչեւ ցժամանակս մեր:

Արդ` թէպէտ զբազումք յոգն խուժանաց` որ զմեօք է յար պարուրեալ, ոչ տան ինձ թոյլ փոյթ ընդ փոյթ եզերել զառաջադրեալ կիրառութիւնս իմ: Իսկ սակայն եթէ Տէր կամեսցի` շնորհիւ որոյ խորտակեցից զշղթայս հեղգութեան, եւ արտալուծեալ արձակեցից զտառունս բիւրակերպ խուժանացս եւ ընդ մէջ անցեալ` կատարեցից զգործս իմ, զի անամօթ գտայց առաջի Տեառն Աստուծոյ, եւ ձեր իսկ գլխովինս եւ այլն:

 

Յաղագս թէ` քանի արդեօք որոշեալ ցեղք թագաւորք` թագաւորեցին ՚ի վերայ պարսից, մինչեւ ցբռնակալութիւնն իսմայելականաց. եւ թէ` յորմէ ցեղէ ծագեցան, եւ սերեալ բազմացան ազգ պարսից:
Պրակ Երկրորդ, Բ:

 

Համառօտ տեսութեամբ յոյժ ճահէ մեզ եւ վայելուչ` նախապէս գիտել եւ ծանիլ թէ` արդեօք ո՞րքան բաժանեալ եւ տրոհեալ ազգք թագաւորք` միապետեալք սեպհականեցին զկալուածս պարսից, մինչեւ 5 ժամանակս բռնակալութեան իսմայէլեան տոհմին, եւ յայլոցն: Եւ թէպէտ յոյժ համարձակապէս յայտնի իսկ է արդեօք ՚ի ճառագրութեանց ՁԲ-ց հարցն մերոց յառաջնոց, եւ ՚ի հնագոյն ժամանակագրաց. որովխ արդարապէս` եւ թարց իրիք ինչ երկբայութեան, կարեմք գտանել զոճ ճշմարտութեանն ուղղաբար: Սակայն կամելով ես ըղձեկերտ տենչանօք գիտել եւ հմտանալ նա իսկ ՚ի գրոց եւ ՚ի մատենից պարսից զորոշել ցեղս թագաւորաց նոցա:

Ուստի չոգայ առ գիտունս պարսից` առ ՚ի որովք լրումն հանել զըղձաձկտութեան տենչանս իմ. եւ ստէպ հաշաչանօք խնդրեցի յորոց ցուցանել ինձ զբաղձալեն մտացս իմոց: Եւ ըստ այնմ զոր խնդրէի` բերին առաջի իմ զմեծ մատեան մի կարի թաւարձի, որ իբր ըստ դիտման եւ ըստ կարծեաց մտաց նոցա` էր սոփեր ճշմարտաճառ վիպագրութեան որոց նախնեաց. եւ ստոյգ զըրուցատրութիւն յառաջնոց:

Արդ` զի՞ արդեօք երկարագոյնս ասացից, յորժամ առ ընթեր իմ ընթերցան ըստ մեծագոյն մասին` զայս մատեան, գրեթէ` սքանչացեալ զարմացոց վասն կուրութեան ազգին պարսից, թէ հի՞մ արդեօք այսպիսի ազգք խորամանկք (որոց անգէտ` թուի թէ ոչ գտանիցի խորամանկք ընդ ամենայն տիեզերս) հաւատան այսպիսի շաղփաղփ եւ շամբուշ արասպելական զրուցից:

Այլ գիտելի է` զի յաւէտ խորամանկութիւնն` ստորածածկեալ աղօտացոյց զլոյս խոհեմութեան նոցա, որպէս երբեմն առ իմաստատեաց իսրայէլացիս բնաւորեցաւ. որպէս զի ոչ կարացին տեսանել եւ հաւատալ զճշմարտութիւնն, որպէս եւ սոքա:

Որով եւ հաւաստեաւ ծանեայ զստապաճոյճ առասպելաբանութիւնս պարսից, քանզի բովանդակ գրեալքն ՚ի յայն մատեան` էին շաղակրատ առասպելք, ստայօդ եւ ցոպաբան բաջաղանք: Եւ թէպէտ ուր ուրեմն երեւէր մասամբ ինչ բան ճշմարտութեան, այլ վարկեցարուք թէ` առաւելութիւն ստութեանն` սուզեալ կործանէր, եւ իբր նսեմացուցեալ անհետ կործանէր զնշմարանք դոյզն ինչ ստուգութեան բանիցն:

Եւ վերջապէս` թողլով ՚ի բայց զյաճախութիւն բանիցն, թարց իմիք երկարութեան ասացեալ. զչորս ցեղ թագաւորութիւնս եւ զմիապետութիւնս որոշէին, մինչեւ ցիսմայէլեան տոհմն: Յորոց Առաջինն` դադիունեանց ազգ կոչէին. երկրորդն` քիհունեանց. երրորդն` աշխանեան. իսկ չորրորդն` սասանեանց ազգ ասէին:

Եւ իբրեւ մետասան անձինք եւ թագաւորք բաժանէին զցեղս Դադիունեանց, եւ ասէին թէ` այսոքիկ անձինք` ՍՆԾԴ ամ տիրեցին ՚ի վերայ պարսից, մինչեւ ՚ի ժամանակս քեհունեանց: Եւ ՚ի միջի յորոց` թագաւոր ոմն կոչէին` Զօակ Թազի, որոյ մականուն տային Աժդահակ. ասէին թէ` սա միայն Բ ամ թագաւորեաց: Ով մեծի եւ անըմբերելի յիմարութեանս. Ադամ նախաստեղծն ոչ եկաց մնաց կենդանի անդր քան զհազար ամն. որոյ վասն ասեն թէ` հազար ամ թագաւորեաց: Արդ` ոչ ապաքէն զարմանալ եւ հիանալ արժան է` ՚ի վերայ ազգին պարսից. քանզի եթէ աեմք` բանն Աստուած ՚ի յերկնից ՚ի Հօրէ եկեալ մարմին զգեցաւ ՚ի Սուրբ եւ անարատ Կուսէն Մարիամայ. եւ վասն փրկութեան ազգի մարդկան` կատարեաց զամենայն մարմնառիք տնօրղնութիւնս իւր, ոչ հաւատան այլ եւ ծաղր առնեն զմեօք` տինա յորժամ լսեն թէ Աստուած մարմնով խաչեցաւ, եւ մեռաւ վասն մեր: բայց փութով եւ յոյժ ըշտապ հաւատան` այսպիսի աղճատաբան առասպել իւրողութեանց. ոչ ապաքէն լալ արժան է ՚ի վերայ սոցա, եւ ես լալով ասեմ վասն ասութեանց սոցա որոց կատարածն չէ ինչ:

Եւ առաւել քան զայս` գոյր ստաբանութիւն գրեալ` ՚ի գիրս յայն, զորոյ ոչ կամիմ երկրորդել աստանօր. զի մի տաղտկացուցից ՚ի լսելիս ձեր սրբութեան. բայց եթէ Տէր տացէ զաջողութիւն ՚ի կատարած կիրառութեանս իմոյ, զոր ինչ հանի անուանք ՚ի մատենէ պարսից` զատ եւ որիշ դնելոց եմ անդէն ՚ի դաշտի քարտենի. զի թերեւս որով լիագոյն եւ դուք ակահ լիջիք յաւելաբանութեանց նոցա:

Նա զայս եւս գիտացիր իսկ ո՜վ խոհական դու, զի ՚ի մէջ պարսից (որպէս քաջայայտ իսկ է ամենեցուն) ոչ գտանին գոնեա երկու պատմիչք եւ ժամանակագիրք գործոց իրաց, որք համաքատակ միմեանց գրեսցեն` եւ պատմեսցեն, եւ համաձայն միմեանց գտանիցեն: Քանզի ես ստուգապէս փորձ առի յորմէ շրջելով եւ գնալով ՚ի դրունս յոգունց գիտնոց պարսից. եւ որոնեալ զննեցի զճառագրութիւնս որոց, եւ գրեթէ` յոյժ սակաւ, եւ կամ թէ բնաւ իսպառ ոչ կարացի նոյնանման եւ համեմատ միմեանց գտանել:

Եւ զկնի Դադիունեանց` ասեն թէ սեպհականեցին զկալուածս պարսից աշխարհի, Քէհունեանք, որք էին անձինք ինն` եւ տեւեաց զտէրութիւնս նոցա, ՉԿԴ ամս: Իսկ ինն երրորդ թագաւորն Դարաբ, այսինքն է` Դարեհ Կոդմոս. գրեալ էր թէ` առ որով եկն ըսքանդար թբն Ֆիլդուս ՚ի Ռումայ, եւ սպան զԴարաբ, եւ ինքն միապետեաց զմերազնեայս:

Աստէն երեւի նշմարանք իմն ստուգութեան, բայց առաւելութիւն ստութեանն` որպէս կանխագոյն իսկ ասացաք ծածկէ զճշմարտութիւնն:

Ապայ յետ Քէհունեանց` ասեն տիրել Աշքանեանք. յորոց քսան եւ մի անձինք գրեալ էին, եւ զժամանակ թագաւորութեանս որոց` ՆԻԸ: Իսկ զկնի ասեն թէ` տիրեցին Սասանեանք. որոց երեսուն եւ մի անձինք գրէին, եւ զժամանակս միապետութեան նոցա` ՇԻ ամս:

Արդ` աստանօր ժամ է մեզ գրել զստոյգն, որ ինչ ՚ի սրբազանից հարցն մերոց նախնեաց, եւ ՚ի յԱստուածաշունչ Սուրբ Գրոց` հաստատեալք իցեն վկայութեամբք. թողլով ՚ի բաց անհասու գրութիւնս պարսից:

Քանզի ըստ բանի Աստուածաշունչ Սուրբ Գրոցն. նախ Նեբրովթեանք տիրեցին կողմանցս ասիացւոց միանգամայն եւ սահմանաց, պարսից, որպէս եւ ՚ի նախկին պրակոջն լիապէս ծանուցաք, եւ հաւանականագոյն կարծեօք հաւաստեաւ բացատրեցաք:

Արդ` եթէ նեբրովթեանք, եւ եթէ ընդ որոց եւ այլ տիրեցին մինչեւ ցԿիւրոս` իբր ամս ՍԽ: Յետ որոյ գրաւեցին զերկիրս պարսից, եւ զկողմանս ասիացւոց կիւրոսեանք, որք ըստ պարսից քիհունեանք, սոքա են անձինք ըստ հաւանական կարծեաց երկոտասան, եւ տեւեաց զժամանակս տէրութեան որոց` իբր, ՄԼԱ ամս, եւ չորս ամիս: Եւ ապա երկոտասան երրորդ թագաւորն Դարեհ Կոդմոս` սպանաւ ՚ի ձեռն մեծին Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոց` որդւոյ Փիլիպոսի:

Զկնի որոց սեպհականեցին զՊարսս եւ զԱսիայ Արշակունիք, որք ըստ պարսից բարբառոյն` կոչեցան աշքանեանք որք զկնի միմեանց չորեքտասան անձինք թագաւորեցաին, եւ լինի ամենեցունց սոցա թուական ժամանակաց, ՆՂԱ ամս:

Եւ չորեքտասան երրորդ արքայն Արտաւան` սպանեալ եղեւ ՚ի յԱրտաշիրէ որդւոյ Սասանայ: Եւ ապա Սասանեանք տիրեցին զյետ միմեանց քսան ինն անձինք. եւ քսան ինն երրորդ արքայն Յազկերտ` սատակի ՚ի յառաջներրորդ Օմարայ երրորդ թագաւորէն հագարացւոց, որ ՚ի Մահմետէ էր սկսեալ:

Եւ յայնմ հետէ բարձեալ կործանեալ աւերի զգահ, եւ զթագաւորութիւն պարսից, որոց եղեւ թիւ իշխատոնւթեան` ամք ԺՂԶ. 396:

Յետ այսորիկ տիրեցին պարսից` հագարացիք. որք էին դենիւ եւ մասամբ մահմետականք: Բայց ըստ ղեւանդեայ որ գրէ ՚ի պատմութեան իւրում թէ` տեւեաց զժամանակ սասանեանց թագաւորութեան` ՆՁԱ ամս: Իսկ ըստ այլոց ոմանց` գրեթէ ՚ի վերայ էանց ցեղին սասանայ ՆԺԸ ամս:

Այլ մեք ըստ մերում հետազօտութեան` այն է հաւաստին, ըստ որում եւ կանխաւ եդաք, քանզի կարի յետախոյզ որոնմամբ զննեցաք ՚ի բազում ճառագրութիւնս, որպէս եւ գդաք զճշգրիտն, ըստ այնմ եւ եդաք:

Արդ` գիտացեալ մեր կարճ ՚ի կարճոյ եւ հակրճիւ զայսոսիկ. բեր ուրեմն աստանօր զի տեսցուք թէ` ազգ պարսից արդեօք յումմէ շառաւիղեցան, եւ ակաղձեալ լցին զսահմանս բնակութեան պարսից աշխարհին:

Յայտնի իցէ ամենեցուն` զի ազգս պարիսց ՚ի յելիմայ յորդւոցն Սեմայ` սերեալք ծագեցան, եւ ոչ են սոքա ՚ի տոհմէ իսմայղլեան ՚ի Հագարայ աղախնոյն Աբրհամու` որպէս ոմանք կարծեն. եւ ոչ ՚ի զաւակացն Յաբեթայ յառաջացեալք, այլ ՚ի Սեմայ որդւոցն եւ ի Յելիմայ: Նմին իրի եւ երբեմն ազգ պարսից, կոչին ՚ի Սուրբ Գիրս հասարակապէս առեալ եղիմացիք, որպէս յայտ է ՚ի Գիրս Գործոց Առաքելոց, եւ ՚ի յայլ տեղիս, Յուդիթ Ա 6, եւ Եսայի ԻԱ 2: Բայց յատկապէս առեալ` է անուն գաւառի, որ է ՚ի պարսից աշխարհին, որոյ անուամբ կոչի եւ գլխաւոր քաղաքն, որ ՚ի հնումն էր արքայանիստ, զոր կոմէր աւար առնուլ արքայն Անտիոքոս. ըստ այնմ որ ՚ի Ա Մակ. Զ 1, որոյ բնակչիք կոչին ելիմացիք. էր սա առ գետովն Հռոգոմանայ եւ զկնի անցելոց ժամանակաց աւերեցաւ. այլ հուպ ՚ի նոյն տեղին շինեցաւ փոխանակ նորա այլ քաղաք, որ այժմ ՚ի նարդեանս Շիրազ առ ձայնի:

Արդ` զայս քաղաքս, յորմէ ՚ի վեր անդր բացատրեցաք, որում ազգ յունաց Պէրսէ պօլիս կոչէին, այրեցաւ ՚ի մեծէն Աղէքսանդրէ Մակեդոնացւոյ, վասն միոյ կնոջ պոռնկի անդ փախուցելոյ, բայց յետոյ առ ամօթոյ շքեղապէս վերանորոգեաց:

 

Այսքան բաւական համարեցաք վասն ներկայ Ազդարարիս ընթերցողացն եւ ըստ խոստման մերում զմնացորդսն մինչեւ ցաւարտ տպելոց եմք ՚ի հետեւեալ Ազդարարոջն:

տե ' ս երես 50

 

Առ բանակատար Ազդարարաին Հայոց:

 

Մին առակ կասեն պառաւն ժամ չգնաց յերփ գնաց շունն ոտն կծէց, այժմ իմ բաննայ բազում ժամանակ էր որպէս յառաջ ասացէլամ ցանկամանի ազդարարումն բան գրել չէր յաջողման յերփ գրեցի մին տարաբախտութեան հանդիպեցայ էսպէս որ ջրօրհնէք առաւօտն գնացի բարեկամիս Շնորհաւորել տեսի նստած ազդարարէր կարդման` եւ ինձ տեսանելէն գլուխն կոռ գձէց աչկէրն խառնած եւ կարծեմ թէ էնպէս հանդիսաւոր օր չլինէր կարելի էր յերկարից ինձ վերայ բարկանէր ինչեւ իցէ գնացի իւր ջրօրհնէնքն շնորհաւորեցի որոյ փոխարէնն ասաց շնորհակալամ, նստայ իբրեւ խինգ մնուտ ժամանակ լուռ նստաւ, յետոյ հարցուց թէ ես ազդարար կարդացէլամ ասացի չե, իւր ձեռնի ազդարարն դէպ ինձ մեկնէց իմ անխամ գրուածքն բաց, եւ ասաց կարդամ ինքն լսի, որովհետեւ ինձ թվաց որ ինձանից փոքր ինչ գիրաւորեալ էր իսկոյն իմացայ որ էս գրածիս կողմանէ կլինի եւ թէեւ կամեցայ ինձնում չիմանալ դնել եւ կարդալ ապա սրտիս թափ տալն երեսիս գոյնքի պակասութիւնն եւ վարժ կարդալս (վասն որ իմ գրածն էր ապա այլոց գրարծ շատ նեղութեամբ կը կարդամ) յայտնի վկայեցին էն որ ես կամեմանի դաղել յետ խասանելէս էն տեղն որ գրածայ, խնդրեմ եթէ ժամանակ ունենաս տաս վերակացուացն որ սրբագրեն եւ գրոց լեզուաւ գրեն. բարեկամս Ազդարան յետ ուզէց ասելով բավականայ էլ մի կարդալ եւ իսկոյն սկէց ասել. «մի թէ պարոն Ա, Բ ես չի ճանաչում Ազդարար տպողն կամ մի թէ չես գիտակ որ ես էլ կարողամ գրել կարծեմ յաւելի համղ քան թէ քեզ ապա ինչ էր պատճառն որ դու իմ ասութիւնն տարար էսպէս հռչակեցիր որ թէ եւ մին խելք գործասածէլ` որ անուն չես յիշատակէլ եւ որ կարծեմ ոչ ով չի իմանալէց թէ եսամ այլ արարածդ խոհեմութիւնից դուասյ, իմ բոլոր քեզ յառաջէն ասութիւնս վասն ոչ այլ ինչ բանի էր թէ ոչ քոյ ծանօթութեան որ թէ թսպէս չլինիր արարէլ կարելիէր էն աղքատ գիրքն բոլորն քեզ պատմի, եւ որով հետեւ բարեկամաս ինձ քեզ խորհուրդ տամ մի թէ էս գիրքն ես կարդալով չի վիրաւորվէլ այլ մտածելով էն խոհեմ պարսիացու առակն որ կասեն ջուղաբի աբլահուն խամուշի որ է փչախօսից պատասխանէ լռութիւն, իմ բարկութիւնն ծիծաղի փոխարկում որ միշտ էսպէս բանէրում էս բնութիւն բանացանողն հանգիստ է լինի եւ առողջ, վերջապէս շատ տխրեցայ քոյ կարճամտութեան վերայ որ կամեմանաս սոխին դէմ սխտոր ասել, ապա քեզ ասեմ որ էտ խոհեմութիւն չի, թէ եւ քոյ արարածն յաւելի իբրեւ տգիտութիւնայ քան թէ վրէժ խնդրութիւն վասն որ ասացէլաս վերջումն թէ բան չես խասկակացէլ, այլ յուսամ այույետ համեստ հանցկաս, հատկապէս էն տեղում որ ունանայ եւ թէ ինձ կլսես եթէ քոյ խօրն եւս անիծեն էն բանումն որ դու արժանաւոր չես եւ ասողն տգէտայ լռես միշտ խաղաղ կլինես»:

Էս խօսակցութենում ես ամօթխածութենիցս քրտնէլի էլ ոչ ինչ չկարողացայ պատասխանել թէ ոչ ներողութիւն խնդրել եւ մեղա գոչել որ խոստացաւ ըստ ՚ի վեր իւր բնութեան բարկանալէց չի ինձ վերայ, այլ որովհետեւ վասն իւր խօսքն հռչակելէ համարէր տխրութիւնն հարկաւոր համարեցի իմ խոստովանութիւնն էլ հռչակեմ եւ յուսամ այս խոստովանութեամբս նորայ բարեկամութիւնն կրկին հաստատեմ:

Հիանալի մեկնութիւն էր արարին իմ Ա, Բ ձեռնագրութեան վերայ Աբգարայ մինչ Աւետիկ եւ Բագրատոնէ մինչեւ Բէլիար որ ոչ մինն դրիստ չէր այժմ տեսնեմ ինչպէս կմեկնեն գրելովս

Հրամանոց փոքր ծառայ ՉՋՃ

 

Մադրասումս ովդան 15 թիւն փոքր 179:

 

 

Սրբակրօն Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան:

 

Կարդինալ Դէրօտզն խնդրեաց ՚ի Մէնջէրէ տալ նմա զդիտաւորութիւն իւր ՚ի վերայ ոտանաորաց, վասն զի ասէ այնքան ոտանաւորք գրեալ մատուցանեն ինձ ամենայն աւուր` զի թուի ինձ երեւիմ նոցա իբրեւ դատաւոր բանին: Առ որ պատասխանել ասաց. «Դժուարին է թարց կորուսանելոյ ժամանակս բազումս տալ սրբութեան քոյ զնախապետական մասունք ոտանաւորի, բայց խորհրդատրեմ քեզ հասարակապէս ընթեռնուլ մի եւ կամ երկու էջս յայնցանէ` եւ ապա ասել, Տխուր առարկայ ` Տգէտ տաղաչափ ` եւ Ողորմելի ոտանաւոր եւ իննսուն եւ ինն ՚ի հարիւրոց, լեր հաւաստի զի ճշմարիտ ես լինելոց»: Խոտսովնալեով իմ զայս, յուսամ զի մի համարեսցեն զիս հասարակութիւնքն իբրեւ զայն գրելով այլոյ իմիք ցանկամ, (զի եթէ այդպէս իցէր` վերջադասելոց էի զանուն իմ) այլ միայն ակն ունիմ, զի համարեսցեն զիս իբրեւ նախանձոտ` եւ աշխատասէր` որ նախանձելով նոցա որք գիտեն եւ ոչ առնեն աշխատիմ տգիտութեամբս, զի թէ կարելի իցէ կամ յորդորել` եւ կամ ՚ի բարկութիւն շարժել, նոյն գիտնոցն` որք առանց երկբայութեան ուտելոց են զայս իբրեւ հաց անաղ եւ անեփ, եւ որք (եթէ իրաւի ունիցի զայս ներգործութիւն շարժելոյ զնոսա ՚ի բարկութիւն) կարդալոց են ՚ի վերայ իմ ՚ի վեր խորհրդատուութիւնն Մէնջէրի, իբրեւ վճիռ համարձակութեան իմոյ, թարց երկայնամիտ լինելոյ զի այն յաղագս Ոտանաւորաց է, եւ ոչ վասն խաղատարաս գործոց յայսպիսեաց, որ եւ յուսամ խոստովանութիւն իմ զայս, բարեխօս լիցի ինձ ՚ի դատողութեան յայնմ, թէ եւ ամենայն խոհեմից հաւատամ թուիլոց է զի աշխատիմ առ ՚ի գիտել եւ ուսանիլ, զոր առ ՚ի օգնական լինելոյ ինմ` եւ ուսուցանելոյ ամենայն ցանկացողաց ուսմանց, ձեռնամուխ լինիլ հարկէ ՚ի վերայ նոցա, որք եթէ կամիցին կարողք են` եւ որք զանցառնլով, մեղանչին մեծապէս` եւ որք նոյն զանառութեամբն` ըստ հասարակաց անհարմար առակին, տեղի տան ինձնման տգիտաց երեւիլ յայնմ դաշտի` ուր եթէ տեսանիցեմ յետնեալ զօրաւոր մի յայնմ կրօնէ` կարելի ես զանձն իմ դատապարտիցեմ:

Վերջապէս, քեզ, որ երեւիս հաճոյացեալ ՚ի ծառայութենէ իմմէ, ոչ այլ ինչ ունիմ ասել մատուցանելով զայս հինգերրորդ ընծայն իմ Ազդարարին քոյ եւ նշան ուրախակցութեան տմոյ քեզ, քան թէ տալ զհրաժարական ողջուն իմ աստէն, եւ խոնարհաբար խնդրել թողութիւն տալոյ աստ վաղճան ձեռնարկութեան իմոյ, քանզի այնքան յուսահատեցայ յընթացս այս վերջնոյս` զոր պարտաւորեցայ ուխտադիր լինիլ ոչ եւս ձեռնարկել երբէք, վասն զի ոչ թէ միայն սեփական տգիտութիւն մտացս` եւ սաստիկ նախատինս բազմաց սրտակտոր առնէր զիս` եւ արգելոյր զարդարելոյ սովորական քաղցրաբանութեամբ, այլեւ հաճախապէս այցելութիւնք ոմանց դատարկակեցից եւ ժամանակ վատնօղաց (որոց ասացի Ազդարարին քոյ խրատել) մշտապէս հարկադրէր զծէսն քաղաքական, նոցա անհարկ «դինջոս հրամանքդ» հարցանելէն, հանդերձ երկայն տաղտկալի խոսակցութեանն` ունկն դիր լինիլ, եւ պատասխանել համբերութեամբ, որ եղեւ պատճառ կրկին մոռանալ` զոր ինչ բազում մտատանջութեամբ գտի, եւ այսպէս հաւատայ` զի ոչ կարացի գրել զերկու տօղս միանգամայն` (թողլով եւ միշտ զհարկապահանջութիւն գործոյ մերոյ, յորմէ չէ արժան տրտնջալ) վերջապէս, յուսամ խոստովանելով իմ զայս, ներեսցեն ընթերցօղքն զանհամութիւն ոճոյ գրեցելոյս (թէ եւ հաւատամ զի միաբանելոց են ընդ իս յաղագս պատուականութեան դիտաւորութեանն) եւ մի ըստ սովորութեան իւրեանց անգոսնեսցեն ինձ, որոյ վասն թէ եւ տրտմիմ մեծապէղս` այլ ես վերստին հանգուցանեմ զմիտ իմ երկայնամիտ լինելով, զի ոչ եթէ ընթեռնլով եւ դատելով ասեն փուչ էքմինայ ` այլ շրջեցուցանելով զթուղթն մինչեւ ցաւարտն` խփեալ ՚ի բաց արկանեն, եւ վճռահատեն ըստ իրաւանցն զոր լուան, այսինքն, ոչ գիտելով զինչ գոյ ՚ի նմա` եւ ոչ իմանալով զդիտաւորութիւն ողորմելի գրողին, եւ այսպէս իշխեմ հաւատալ, զի դու միայն ընթեռնուս զոր ես գրեմ` եւ ես միայն իմանամ զոր դուդ աշխատասիրես, ուրեմն անհարմար է մեզ, որովհետեւ ճանաչեմք միմեանց, յաւելորդապէս ներողութիւնս խնդրել, եւ ցուցանել արձանագրութեամբ, զայն տկարութիւն ՚ի մեզ` որ ոչ ՚ի քէնէ հնար սպեղանի, եւ ոչ յինէն դեղ, այլ թողցուք եւ տացուք անարդիւն աշխատասիրութիւնս մեր (զոր յուսամ չունի ինչ վնաս) ՚ի դատողութեան խոհեմ ապառնեաց, որպէս զի նոքա անկողմնակալութեամբ դատելով արդիւնաւորեսցեն մեզ, համարելով քեզ աշխատօղ բանասէր` եւ ինձ

Սրբութեան քոյ միշտ խոնարհ Ուրախակից:

 

՚Ի Մադրաս ովդան 30-1795:

 

Այր մի Ազդարար ծեր եւ խոհական,

  զարդարեալ վարուք առաքինական,

ըստ բանի Դաւթի երկիւղած առ Տէր,

եւ ծերութիւն իւր մխիթար վարէր:

Կին իւր համեմատ պարկեշտ եւ մաքուր,

որ մխիթարէր եւ մխիթարիւր,

նա եւ ընտանիք սոցայ միաբան,

գոհունակ բաղդէ միմեանց պաշտըպան:

ուրդիք եւ դստերք ըստ հարազատից,

ուսեալք յեռանալ մոլութեանց աղտից,

միամիտ բարուք անմեղ մանկութեամբ,

օրհնութեամբ բազմաց կային ողջութեամբ:

Ուստերք չորեսին եւ դստերք երիս,

որ չունի աշխարհ գերագոյն բարիս,

զարգացեալք սիրով եւ ազնիւ ուսմամբ,

առ աղքատսըն քաղցր մեծաց խոնարհմամբ:

Զայս երջանկութեամբ որ անզուգական,

պարծանք ծընողաց խընամք տիրական,

գաւառի միում սահմանի հայոց,

բընակեալ հովուէր ընտանեաց իւրոց:

Ստացուածք սոցա կարի բընական,

այգիք գեղեցիկ ծառք պտունական,

ինքեանք տնձէին` գոհ եւ բաւական,

եւ վայելէին միաբանական:

Ոչ ակընկալու շնորհաց այլոց,

որպէս ըզագայք որք չեն հագիլոց,

այլ զանդրադարձն բազում տթնանկաց,

լնուին սոքայ ըզպիտոյս հարկաց:

Ոչ նախանձէին մեծութեան կենաց,

եւ ոչ ցնկային փառաց իշխանաց,

վիճակէ իւրեանց բաւականացեալ.

կային մխիթար աստ առանձնացեալ:

Մոռացայ անդէն ասել եւ զայս բան,

զի էր այրըս այս որդի մեծատան,

ուսեալ զամենայն ըստ կագի դըպրոց,

ծանօթ յաշխարհի եւ հմուտհ գըրոց:

Անհանդորրութեան ունելով ըզփորձ,

եւ ունայն վարկեալ քաղաքական գործ,

ընտրեաց իւր հանգիստ զայս առանձնութիւն.

ուր միայն գործէ ոք զարդարութիւն:

Ոչ թէ խօթամիտ իբրեւ գեղական,

այլ նրբախորհուրդ եւ ազնուական,

հայր բընակողաց յայնմ գաւառի,

եւ դաստիարակ անդ ամենայնի:

Պատուեցեալ մեծաւ ՚ի գեղականաց,

որք ծառայէին սակըս պարծանաց,

զոր ՚ի փոխարէն սիրելոյ նոցին,

զանձինըս իւրեանց ծառայ մատուցին:

Սիրէին սըմայ հատկապէս սիրով,

եւ սա խընամէր նոցա հանճարով,

զանազանութիւն հէ պատահիցէր,

հընազանդէին զոր սա դատիցէր:

՚Ի յերեկոյեան ամենայն աւուր,

գեղականացըն կոչէր ՚ի տուն իւր,

նստեալ հայրաբար նոցա քարոզէր,

լինիլ միշտ մաքուր եւ աշխատասէր:

Խոնարհ մի խրճիթ մերձ Մասիս լերան,

ըստանեացըս այս էր բընակարան,

շրջապատեցեալ աղբերբք եւ տնկէք,

ծաղկեալ մշտապէս իւրեանց վաստակօք:

Այրն պարապեալ ուսում ուստերաց,

եւ գեղականաց նոցա ընկերաց,

ժողովեալ նոցա ՚ի ներքս ծառոց.

վարժեցուցանէր դպրութիւն գրոց:

Ինքնին հետեւէր նոցայ բարեպէս,

հայրաբար սիրով յոյժ դալարապէս,

արհեստ պիտանի եւ ազատական.

սերմանէր ՚ի միտ նոցա մանկական,

Կինըն զբաղեալ ՚ի հոգ ընտանեաց,

խնամէր տուն իւր եւ գեղականաց,

կրթէր դստերաց ողջուն գաւառի.

արհեստ տգական եւ ուսոմ բարի:

Տեսանելի էր յայս բնակութեան,

ամենայն հոգիք ՚ի կարգադրութեան,

մինչ գրեթէ եւ անասունք նոցին,

՚ի մարգագետնի կարգաւ արածին:

Եւ արդ վերջապէ սոքայ միայնակ,

էին յաշխարհի բարի օրինակ,

երջանկագունեղ եւ գեր մխիթար.

ըզհարկըս իւրեանց տանէին կատար:

Արարին կանօն զայս ընդհանրական,

՚ի յաւուր տօնից եւ հանդիսական,

կոչել ստիպմամբ ՚ի ճաշ եւ յընթրիս,

արանց եւ կանանց ողջուն գաւառիս:

Եւ չէր ինչ պիտոյ կոչել հատկապէս,

քանզի գիտէին ինքեանք բարեպէս,

այսպիսի աւուր յետ պատարագին,

գային առ սոցայ համայք ըստ կարգին:

Այսպէս Ազդարար յաւուր նոր տաւոյ,

ընկալաւ նոցա ըստ ծիսի իւրոյ,

պատրաստեաց ըզճաշ հարուստ չափաւոր,

բազմեցոյց նոցայ աստիճանաւոր:

Մինչ դեռ ճաշէին գոհունակութեամբ,

զի էանց տարին յայն խաղաղութեամբ,

նա եւ խօսէին լրոց քաղաքաց,

  եւ այլ զանազան պատմութիւն ազգաց:

«Կեցցէ միշտ հայր իմ այսպէս երջանիկ»,

էհարց թախծանօք որդին անդրանիկ,

«ըզպատճառ տօնից նախնաց մեր սրբոց,

հաւատհամ լինիլ յիշատակ գործոց:

Իսկ այս նոր տարւոյ պատճառ ոչ գիտեմ,

եւ ոչ մտածմամբ հօրինել կարեմ,

որով պատճառաւ յոյժ ստիպեցայ,

հարցանել ՚ի քէն համարձակեցա:

Քանզի կատարի տօն հասարակաց,

եւ տօնախմբի ամենայն ազգաց,

ոչ է կարելի թէ չիցէ պատճառ,

եւ այն իսկ խոհեմ եւ հարմարաբար:

Այսքանըս թհարց յոյժ պատկառանօք,

որդին զարգացեալ բարի նըշանօք,

եւ խոնարհեցուց ըզգլուխ իւր աստ,

նըշան ըզբանըն լսելոյ պատրաստ:

Լռեցին նստօղք ՚ի սեղան նոցին,

եւ զաչս իւրեանց ՚ի վեր համբարձին,

քանզի եւ նոքայ ցանկային լըսել,

զոր ծերն բարի հարկեցաւ ասել:

Եւ յետ այսորիկ համբարձ հայրըն ծեր,

՚ի խորոց սրտէ զաչըս իւր ՚ի վեր,

կարծեմ թէ իցէր պատճառ լռութեան,

աղօթք առ Աստուած եւ բանք գոհութեան:

Գոհութիւն ասէ քեզ Տեառնըդ Տերանց,

եւ փառք անզրաւ այժմ եւ յաւիտեանց,

զի եղէ արժան ՚ի տի ծերութեան,

տեսանել զորդիս կատարելութեան:

Արդ արձակեա զիս ծառայի քոյ Տէր,

ըստ Սիմէօնի ծերոյն պաղատէր,

արդ արաձակեա զիս ՚ի խաղաղութիւն,

զի տեսին աչք իմ ըզքոյ փրկութիւն:

Եւ յետ յաղօթիս զոր մատուց լըռեալ,

դարձաւ առ որդին բազուկ տարածեալ,

գրկեալ համբուրեաց հայրաբար գթով,

ուրախ արտասուօք զուարճ երեսով:

Ապա ըսկըսաւ ըզբանըն մեկնել,

ըստ իսկ խորհրդեան տօնին բացատրել,

տալով օրինակ մի յոյժ բընական,

պարզ եւ զօրաւոր ՚ի միտս մարդկան.

«Տարի է այսօր ծըննդեան Յիսուսի,

Որդւոյ Միածնի Մարիամայ կուսի,

որ պատճառ Բանին եւ ծընելութեան,

ուստր որդեակ իմ ՚ի քոյ մանկութեան:

Ըզնոյն յիշատակ տօնելոյ արժան,

՚ի դժոխոյ մեզ փրկութեան նըշան,

ազգք քրիստոնէից ՚ի վերայ երկրի,

այսօր կատարեն իբրեւ նոր տարի:

Զի սովաւ էանց ամ մի յաւելի,

յօրէ որ եղեւ Տէր երեւելի,

զոր այժմ է հազար նա եւ հինգ հարիւր,

ութսուն եւ երկու ամ Ծընընդեանն իւր:

Եւ այսու հետեւ ըզթիւ ծընընդեան,

ընթանայ այսպէս մինչեւ յաւիտեան,

մինչեւ յերփ կամիլ նոյն Տեառըն երկրի,

տալ վերջ աշխարհի եւ անդ եզերի:

Զայս է իսկ պատճառ զոր քեզ ասացի,

եւ ըստ հաւատոյ մերոյ ուսուցի,

արդ տամ այն տօնիս բան օրինական:

օրինակ պատշաճ եւ յոյժ բընական:

Յիշեա որդեակ իմ քաղաքն Մարանդ,

եւ մղոնաքարք ճանապարի անդ,

զի այնու չափի ըզորքանութիւն,

յայնմ քաղաքի հեռաւորութիւն,

՚Ի միտած որդեակ այրքըն շինականք,

նա եւ բեռնակիրք եւ քաղաքականք,

որք ՚ի յանցանել ըզնոյն ճանապարհ,

տան սակաւ հանգիստ ուր իցէ զայն քար,

Այնու իմանան թէ որքան անցին,

ուր հանգուցանեն` ըզվաստակ անձին,

նաեւ թէ որքան կայ անցանելոյ,

պատրաստին բեռըն հատուցանելոյ:

Այսպէս որդեաւ իմ ըզկեանքըն մարդոյ,

ոչինչ է թէ ոչ բեռնակիր հոգւոյ,

զոր բարձեալ նովաւ ընըանայ թաղկեալ,

մինչեւ հասուսցօ տեղին հանդերձեալ:

Եւ չէ յաւելի քան ութսուն ամաց,

եւ այն սակաւուց եւ ոչ թէ բազմաց,

իւրաքանչ տարին մի մղոնաքար.

պարտիմք համարել մեք զայն ճանապարհ:

Զոր ՚ի կեանս մեր ունիմք անցանել,

մղոն կամ տարի ութսուն ժամանել,

ուր է եզերում եւ քաղաք եւ տուն,

որ ունիմք հանգչիլ ՚ի վըշտաց անհուն:

Կալ քեզ օրինակ զանձըն իմ եւ քոյ,

քանզի անցուցաք մասն վասիտակոյ,

ես եմ անցուցեալ ամք վաթսուն երկու.

մինչդեռ ՚ի քըսան հասեալ ես արդ դու:

Այժմ ՚ի միասին հանգչիմք աստանօր,

նայելով վաղուեան իբրեւ մեզ նոր օր,

եւ խորհել պարտիմք որպէս ընթասցուք.

զի բանականաց համբաւ ըստասցուք:

Ես պարտիմ խորհիլ նաեւ պատրաստել,

համար գործոց իմ զի ժամ է դատել,

քանզի անցուցի կեանք իմ միջապէս,

գոհութիւն Տեառն եւ երջանկապէս:

Իսկ դու որդեակ իմ պարտիս զայս խորհել,

Կեանք քոյ ապագայ աստէն տըրոհել,

զի կեանք երջանիկ հանգիստ ծերութեան,

է ըսկըստանիլ անդ ՚ի մանկութեան:

Զի եթէ չուսցի դալար հասակի,

եւ չաշխատիցի ՚ի ժամանակի,

ծերութիւն նորա գայ արագապէս,

ընդ աղքատութեան կարի դառնապէս:

Այսու պատճառիւ եւ օրինակաւ,

որ ոչ պահանջէ աշխատանք սակաւ,

խորհեաց ՚ի սրտի եւ հարց զծերոց,

առաջադըրել շաւիղք կենաց քոց:

Պահեա ՚ի մտի եւ զայս հատկապէս,

ասութիւն գիտնոց յոյժ խոհեմապէս,

զի անցեալ րոպէն ոչ եւս դառնայ,

եւ անցանելով ըզկեանըն բառնայ:

Վասըն այսորիկ զայս միայն է հարկ,

չթողուլ սողալ րոպէ մի դատարկ,

նա եւ աշխատիլ ամենայն ջանիւ.

զի անցցի օրըն մշտապէս շահիւ:

Զի ժամանակն է յոյժ արժանաւոր,

եւ հարէ կթել զայն կանոնաւոր,

քանզի ծախելով զայն հարմարապէս,

մտանեմք գործով զանմահից հանդէս:

Զայս է որդեակ իմ օրինակ տօնիս,

զոր ցանկամ յաւէտ մտի ունիցիս,

այսպէս խրատել եւ դու որդոց քոց,

զոր յուսամ ՚ի Տէր ես ստանալոց»:

Հայեաց Ազդարար ըզխրատ զայս հօր,

զոր երկարապէս ցուցի աստանօր,

նա եւ կրկին լուր յինէն համառօտ,

թէ եւ գիտակ եմ զի ես անկարօտ:

Երանի մանկանց եւ ազգի յայնմիկ,

որք ունին ոք ծեր ըստ առնըս յայսմիկ,

եւ զայն կատարեալ նուրբ փորձառութեամբ,

տայ եւ քարոզէ միշտ խոհեմութեամբ:

Ամօթանք է յոյժ նախարարի ոք,

թէ չիցէ կրթեալ խրատել բարւոք,

ժողովուրդ նորա թարց երկբայութեան,

մնան յաւիտեան խոր յիմարութեան:

Եւ դու իբրեւ պետ եւ տեսուչ այլոց,

որ վիճակեցար խօսիլ ընդ հայոց,

պարտիս քննութեամբ վարք նոցա դատել,

թէ իցէ արատ ծածուկ խրատել:

Տես զգուշութեամբ զի մանկունք ազգիս,

եւ պանդխտացեալք յայսմ քաղաքիս,

վատնեն ժամանակ դատարկ շրջլով.

՚ի վերայ բաղդի միշտ բարբանջելով:

Եւ ասայ նոցա պահել ՚ի մըտի,

զի այս կորըստեան ոչ համեմատի,

ոչ կորուստ ընչից ոչ ոսկեղինաց,

զի կորուստըս այս է կորուստ կենաց:

Ջանալ ուրեմն պատուիրեա խստիւ,

ջանալ աշխատել բոլորով սրտիւ,

զի մի անցանէ օր նոցա ունայն,

այլ գործօք բարեօք րոպէս ամենայն:

Եւ տուր օրինակ զոր լուար ՚ի վեր,

եւ այլով բանիւ միշտ օգնական լեր,

զի գուցէ դարձցին ՚ի շաւղէ յայն թուր.

որ համբաւ նոցա աւերի ՚ի զուր:

Ընդ շատախօսիս համեստ Ազդարար,

առանց զզուանաց լեր իրաւարար,

զի զոր գրեցի եթէ ըստանաս,

թէ չիցէ բարի չունի ինչ վնաս:

Զի զայն ժամանակ զոր այլք ննջէին,

եւ կամ ըստ ՚ի վերն ունայն շրջէին,

սէր զարդարելոյ քեզ զայս առարկեաց,

լոկ ՚ի սենեկի իմում բանտարկեաց:

Ուր կտոր մի թուղթ թանկ եւ գըրիչ,

ունեցայ մտաց իմ մարմնացուցիչ:

 

Որոյ փոխարէն ոչ այլ ինչ ցանկամ

թէ ոչ անուանիլ քեզ միշտ Բարեկամ:

 

(Բան ինչ գրեալ ՚ի սնդկի Ազդարարին)
Սանդուղս գձողն խնդրումայ Ազդարարի բանակատարիցն որ շնորհի տպի:

 

Թիվն 93 շաբաթ 14ումն պարոն Յովան Մկրտիճն քապտան Բօմէնթին կառավարութենումն ելած Վալաջայ նավովն Մադրասէս գնացէլայ Մանիլայ, եւ թիվն 93 համիրայ 10ումն Մանիլուց Երօփի կումպանու նավովն գնացէլայ Չին Գանթօ, իւր հետ Մանիլուց տարէլայ 17 խակ ապրանք եւ եօթն հազար մառչիլ, փոխարէնն Չինու զանազան Մանիլու բաբ ապրանքայ վեռէլ խտուրն քապտան Բրուշին Էլիզա նավովն շամս 12ումն վերայկացէլ շամս 23ումն հաէսլայ Մանիլայ, իւր ամենայն բանն շատ զգուշութեամբ լէվ յառաջայցուցէլայ ֆարեղայ ելէլ, թէ լէվ թէ վատ ջալդաստիայ արարէլ թիվն 95 ջանէր շումն Մանիլուց ձրէ դրիկս նագօր բարգանթինովն վերայ կացէլ ֆէվրէր 6 ումն հաէլայ Մադրա, լուրայ ատվէլ ասելով բոլոր ստրէջն շատ յիստակայ ոչ ինչ երկիւղ չկայ ոչ Ֆրանսըսի եւ ոչ Մալայու, եւ նօվ Սպանիուց 3 տարիայ որ գլիօն չի խասէլ Մանիլայ, վասն որոյ Մանիլու բաղտըն լինելն ամենայն ապրանք գին չունի, եւ մին գալիօն պատրաստուման ելէլ Մանիլու հարուստ պարնիքն որ գալու շբաթ ամսին դիսպոչ տան առ նօվ Սպանիայ, վասն որոյ միայն բանկալու, եւ Մադրասի աքսար ցեղ ապրանք եւ Երօփի քսուրն Մանիլայ քողցրայ ելէլ, որ յինքն ամենայն յատկութեամբ լիստին եւ նմունէքն իւր խօտ ունի, իւր բոլոր կամքն էնայ որ Մադրասէս յանցկայ առ բանկալայ, տեղէն գնայ առ Մանիլայ, թէ իւր բավական շահավէտութիւն լինի, օվոր կումիսանով ապրանք կամենայն տալն յօժար գնի յանձնառուլն ապա էն ապրանքն քինչ յինքն լսիտրն կտայ, Մադրասի եւ բանկալու` այլ ապրանք չի ընդունելէց, եւ ոչ ում յետ կապակցեալ եւս չի ընդունելէց եթէ ոչ իւր աններկայութեանն ում որ կամենան, նա եւս յատնումայ որ յինքն պիտի շամս մինչ 200 բանկալուց վերկայ առ Մանիլայ, որ գալիօնին ծախսին խասանի թէ գալիօնն վերկայ առ նօվ Սպանիայ տեղիս կամ բանկալու Երօփի բաբ ապրանքն կարծումայ իսկոյն կծախվի, թավայի չի մնալէց, բայց պիտի արձակ օրդնի ունենայ: Յետի գնալն վնասայ վասն որ գալիօնին ծախսի չի խասանելէց յայնժամ կարելիայ անծախ մնայ ապրանքն:

Մադրասումս ովդան 19 թիւն 1795:

 

ԱԶԴԱՐԱՐ

Ամսոյս 12ումն Ֆրէդրիգս Նագօր Բարկանթինն ենթ կառավարութեանն

Ջան Ջակօբ Վիէհին էհաս ՚ի Մանիլուց որով եկն Պարոն Օհան Մկրտչեան, զոր ելեալ ՚ի Մանիլուց ջանուար 2քին լուրն որ թէ ընթեռնումք եւ թէ լուիմք է անախորժ բոլորովին ըստ ակնկալութեանն վաճառականաց. ճոթեղէնն բազում անծախ է եւ պակասութիւն դրամոց յոյժ, քանզի երեք ամ է զոր Գալիօնն Ալկափուլկայ չէ եկեալ ՚ի պատճառն խռովութեանն Եւրօպիու եւ վասն այսորիկ ամենայն տուր եւ առութիւնն դրամօվ երբեմնապէս է բայց ապրանացով անպակաս այսինքն եթէ վաճառական ոմն դիմէ առ ՚ի գնել հրաւիրէ փոխարինել այլ իմն ցեղ ապրանացով այլ ոչ դրամով ըստ նախնոյն ծիսի. համառօտ ծանօթութիւն վասն ճոթեղինաց այս են:

Ութ կուրայ կապուտ քամբայի աղլուխն անհարցանելիայ, սոյնպէս եւ մէլայփուրայ եւ մամլանայ յաղագս զի ՚ի բանկալու բազում տանեն յոյժ յեժանագին, նա եւ Չինուց տանեն. եւ եւս առաւել որ ՚ի կղզիս Ֆլիպեանցն եւս ոստայնքն գործեն ըստ իւրեանց ցանկութեանցն:

Մադրասիս կարմիր քամբային եւ աղլուխն ցանկալի չէ կապտեղէնն միջապէս գին ունի, յատկապէս աղլուխն որ եթէ կերպն խազից նոքայ լինեն տուեալ:

Չթեղէնն երբէք ցանկալի չէ վասն որ ՚ի Եւրօպիայ պատրաստեն ըստ ցանկութեանց իւրեանց, նոյնպէս եւ սարասն եւ վասկինն:

Հիւսիսային կողմի 72 ձեռնի կումպանու ճարմակացուցած ալֆանթին եւ վէնթպալէմայ կարմիր աղլուխն որ գոյնն պատուական լինի սոցունց ոմանք ցեղէն ցանկալի է:

Բանկալու ապրանացէն ցանկալի է. գառէն, կողկող դուրիայ, հումայ 10 եւ 15 ֆադի կապուտ աղլուխ եւ քամբայի 5 եւ 7 ձեռնի փաթանու փալանփուշ փաթանու 12 ձեռնի չիթ եւ մառչայի, ճարմակ աղլուխ, թարանդամ մալմալ եւ խասայ:

Նոր իշխանն այսինքն Գովեռնօռ Մանիլու Սէնեօր Դօն Ռաֆայէլ Մարիայ դէ Ագիլար եւ այլն եւ այլն եւ այլն ասեն յոյժ պատուելի անձնէ բարուոքապէս կառավարէ եւ պայծառացուցանէ զերկիրն այն, եւ ապահովէ զվաճառականսն յոուէ եւ պահպանէ նոցա սիրով, է այր ամուսնացեալ ունի ընդ իւր զյարգելի տիկին, եւ զերկուս զաւակսն իւր, եւ է ազնիւ տանէն գոհ եւ հարուստ, անակնկալ յումեքէ անդրադարձնէ գթած առ ժողովուրդսն, եւ համայնից նոցունց որք արժանի լինի բնակիլ ենթ հովանաւորութեան նորայ. վերջապէս է ամենայնիւ այր բարի եւ արժանի պատուոյ եւ պաշտօնի իւրոյ, յատկապէս ասելի է քաղցր հայեցողութիւնն մեծութեան նորայ առ ազգն մեր զոր ՚ի բարեբարոյ գթածութենէ նորայ ՚ի Մանիլայ հանգիստ եւ մխիթար անցուցանեն զկեանս իւրեանց, որով յուսան զի զյաւելի յարկն եւս ՚ի փոքր ժամանակի բառնալոց են որպէս յառաջնումն էին:

Նայ եւ ըստ ասութեանն խոստովանելի է զբարութիւնն արդարապէս, Սէնեօր Դօն հուան վալաստիէռ ադմինիստրադօր հարկատանն, զոր յոյժ հանգստութեամբ աւարտեցուցանէ զբանսն համայնից հաւատարմութեամբ առ Տեառն իւր եւ մաքրութեամբ վասն պատուոյն իւրոյ, եւ ըստ սոյնասարաս յետեւմանցն կիցն ՚ի պաշտօնի Պարոն Ա. Ա. Շամիրն ոչ պակասէ երբէք հանդորրութիւն տալ վաճառականաց:

Նա եւ ասելի է վասն ծանօթութեան, զի կարմրեղէն ճոթանքն անլվացք չտանեն Մանիլայ, վասն որ երկրի յօգի թոռութենէն գոյնքն տգեղ է լինելոց եւ իբրեւ զծաղիկ ճերմակ կէտք յատկապէս անձրեւային ժամանակի:

Այլեւ որոք ապրանք ճոթեղէնն եթէ ժամանելէն ոչ վաճառիցեն մնալով դեռեւս քաշ թախսի են հանդիպելոց, յաղագս զի երկար մնալով գոյնն ապականելոց է, եւ այն ցեղէն ճոթանքն որ շատ դեղին, կանանչ եւ այլ գոյնով է թողեալ զհասարակ գոյնն կարմիր եւ պատուտն, յարկ է անլվացք յուղարկել, զի եթէ լուացեալ իցէ մինչ հասանիլն ՚ի Մանիլայ, զգոյնն կանանչ եւ կապուտ եւ դինն յայլ իմն տգեղ գոյն փոխարկի:

Ամենայն կերպ զէնք, գնտակք, վառօդք, աֆիօն, շաքարի եւ նարգլի էրազ, թամբաքու, թութուն, այլեւ Ֆրանսսի որոք ցեղ ապրանք, ընդէմ հաւատոյ գրեանք, տրխկան, եւ առասպել պատկերք:

Ներքոյ յիշեալքն ոչ է արձակութիւն հանիլ ՚ի Մանիլայէ առ այլ: Երկրակած կին եւ տղա, փոքր ստակք, այսինքն 1/4, 1/2 եւ միին ռիալ:

Ով ոք որ մտցէ Մանիլայ սովորութիւն է զի իւր ապրանաց համարն տայցէ յարկատանն որով պահանջելոց են զյարկն, բայց որոշ ապրանաց եթէ ոչ տայցեն եւ յայտնիցեն յամարոջն կօնֆիշկադեն առնելոց, այսինքն իշխանութիւնն տիրելոց է եւ տուօղն յամարաց պարտ է կատարել ՚ի մէջ մի կամ երկու աւուրց:

Որոք նաւ որ մատնիցէ ՚ի Մանիլայ յետ խարսխելոյն իշխանութեան հրամանաւն քանիցս հող ի վերակացու են գնալոց եւ գրելոցեն զամենայն անուանսն եկելոցն, ապա զբանապետն այսինքն սուպրակարգն գնալոց է յերկիր առ քաղաքապետն, յետ այնու հրաման է լինելոց զմնացելոցն գնալ ՚ի ցամաք: Ոչ թէ միայն եկելոցն անուանքն են գրելոց, այլ եւ ամենայն որպիսութիւն եւ բեռսն նաւոյ:

Հաւատամք զի անախորժ չէ լինելոց ընթերցողաց ընթեռնուլ զի զկղզիսն Ֆլիպեանց ՚ի թուին Փրկչին 1535 է գտեալ Սպանիացիքն, եւ զիշխանութիւնն իւրեանց հաստատեալ են ՚ի թուին 1578ին յետ այնու մեր աշխատասէր ազգն սկսեալ է գնալ վասն վաճառականութեան փաքր աւել կամ պակաս ՚ի թուին 1610ին, զոր մինչեւ ցայսօր աշխատին ՚ի նոյն, թէ շահաւէտ եւ թէ անշահ, թէպէտ զմիջոց ժամանակի իմն շահելեն որպէս արդ նուազելով զվաճառականութեան արդիւնքն ՚ի յոյժ յետին աստիճանն են հասեալ, այսպէս յառաջնոյն ժամանակի տանէին ապրանք, միոյ յունին 5 կամ 6 մառչիլ ծախէին բայց այժմ միոյ յունին մէկ մառչիլ վաճառին:

Մատուցանեմ շնորհակալութիւն առ Պարոն Օհան Մկրտճեանն, զոր ՚ի բարի կամեցողութենէ նորա եղաք օժանդակ տալ զպէսպէս ծանօթութիւն ՚ի վեր գրեցեալքն:

 

Լուրք Եւրօպիու:

 

Յետ բազմապապակ ծարաւմամբ սպասելով զլուրն Եւրօպիու, ընկալան ՚ի Բումբայի ցամաքաւ, եւ յրատարակեցաւ աստ ՚ի 24երրորդ ամսոյս, այլ ցաւէ հասու լինիլ զի ոչ գոյ լուր խաղաղութեան եւ ոչ նշոյլ. տեւէ պատերազմն սաստիկ արնահեղութեամբ, եւ ոչ երեւի թէ առ ո' է դադարիլոց պսակն յաղթանակութեան. վերջապէս աղաչել պարտէ մեզ ամենիցս առ Աստուած տալ խաղաղութիւն աշխարհիս զի նա ինքն գիտէ թէ զինչ է եւ զինչ է լինելոց:

Նորոգ իմն փոխարկութիւն երեւելի չէ լեալ միայն թէ գրեն. Ռօբէրսպիէռ անուամբ այրն զոր կառաւարէր ապստամբացն Ֆրանսիսաց, ՚ի վերջնումն սպանեալ են:

 

Մահ

 

Տրտմութեամբ յայտնեմք զմահս Պարոն Մատթէոս Յովհաննէսեանին որ ՚ի Գանթօմ, յանցեալ համիրայ ամացն, զի էր այր արժանաւոր եւ պիտանի վասն մեր վարանեալ ազգին, զոր զմահուանէր նորա բազումք են սգալոց. ոչ ունիմք ոչ ինչ հաստատ ծանօթութիւն ոչ զտկարութենէ, եւ ոչ զորպիսութենէ կտակին իւրոյ:

 

Ծնունդ

 

Ովդան 15 Տիկին Աննայ Սամուէլ Մկրտիչ Մուրադեանն ծնաւ որդի մի:

 

Ներքոյ գրածս Մադրասումն` ծախուելէ. Բանկալու ապրանաց եւ անաջեղինաց յատկութիւննայ ովդան ամսոյ 28 թիւն Փրկչին 1795:

 

(Ապրշումեղինաց գինքն են )

 

Բանուկի լէվավալ ապրիշումն որոյ կէսն ճարմակ լինի ֆիղիտրն 44 յունովն

եւս          դօյումն         չորսէն 1 բաժինն փարմակ լինի                                   42

եւս          սէումն          տասնէն                                                                               41

եւս          չարումն       բոլորն դեղին լինի                                                 40

մայր ռադնգարին բոլորն աւալ եւ կէսն

ճարմակ եւ կապն եւ սիւրնէ լինի                                                             34

եւս                      չորսէն մին բաժինն ճարմակ                                        32

եւս                      դօում ունենայ եօթնէն մին բաժինն                            31

եւս                      կապն եւս չուանով լինի կապած                                            28

Ռադնագարայ ցեղն   դօում չունենայ կապն իւրնէն լինի կապած            26

եւս                      դօում ունենայ                                                                   24

Շիրփուրի երեք նախի կայեայ ապրիշում                                                         23

Սէտապատի մին նախի ապրիշումն                                                                   39

եւս          2                                                                                                          26

եւս          3                                                                                                          22

Մուխտայ ալորած ապրիշումն                                                                 13

եւ անալորած  եւս                                                                                         10

Դօում ռադնագարի ապրիշումն                                                               4

Ճոթեղինակ գինն

Հօլանդզի 70 թօլանոց փուշակի փանջ ռանկի ջէլին ֆֆի քուռին  110

եւս            60                                                                                                       100

եւս            55                                                                                                       80

եւս            50                                                                                                       68

եւս            45       աւալ բալուչէրի փուշակին                                                    63

եւս            43       դօյում                                                                                     55

ակմ          40       սէումն                                                                                     50

եւս            38       չարումն                                                                                  45

եւս            45       միրզայ փուրին                                                                      56

Միրզափուռի կարմիր ջէլին                                                                               40

Դահրի ավալ ջէլին                                                                                              65

եւս            դօումն                                                                                                60

Սէդաբադի նաբաբին ավալն 4 ռանկին բարակ խաթէր ունենայ       20

եւս            դօումն                                                                                                15

եւս            սէումն                                                                                                 10

Օվրանկշային ավալն 40 ձեռնին                                                                       26

օվրանկշային դօյումն                                                                                         23

օվրանկշայի սարին 50 ձեռնի                                                                            45

մալդիու ղութնին 20 ձեռնին ավալն                                                                 30

եւս            20       դօյումն                                                                                   26

փուշակի քաթարիդար 12 ձեռնին ղութնին ավալն                                         23

եւս            12       դօյումն                                                                                   19

եւս առանց քաթարի 12 ավալն                                                                         18

եւս            12       դօյումն                                                                                   15

եւս            10                                                                                                       12

վալդէու ալաջէն ավալն ֆիքռումն կէսն մօտիճուր քաթարիդար լինի 42

եւս                        հասարակն                                                                             35

եւս            ալաջայ սարին 50 ձեռնի ավալն                                                       60

եւս            50       դօյումն           50

եւս            50       սէյումն            45

թէմպի տօփաթին ավալն 10 ձեռնին ֆիշքուռին                                              30

եւս            դօյում 10                                                                                           25

եւս            սէյում  10                                                                                           20

փուշակի սըսարմանի աղլուխն ավալն ֆի 15 ֆարդինն                                 45

եւս            դօյում                                                                                                 40

եւս            սէյում                                                                                                  30

միրզափուրին                                                                                                      25

չափայ աղլուխն ֆի 7 ֆարդինն                                                             26

չափայ սարին 16 ձեռնին                                                                                    29

եւս                                                                                                                        26

սէիդապատի բութադարն 16 ձեռնին                                                               80

եւս            սարին 16 ձեռնին                                                                              160

քաղ զի շիր շաքարն ավալն                                                                                40

եւս            դօումն                                                                                                35

սուսին                                                                                                                  20

թէմբի 20 ձեռնի սարին                                                                                      45

եւս            18       եւս                                                                                          40

եւս            16       եւս                                                                                          35

եւս            14       եւս                                                                                          30

գօլբադանն                                                                                                          30

մունկադօթին 10 եւ 8 ձեռ ձիքս եւ 2 զ ձեռ լէնոքն                                          25

եւս            8 եւ 6 ձեռ ձիքս եւ 2 ձեռ լէնոքն                                                       18

եւս            6 եւ 4 ձեռ ձիքս եւ 1 7/1 ձեռ լէնոքն                                                14

չաշմայ բլբուլ 20 ձեռնի սարին                                                                          55

եւս            եւս 18 ձեռնի սարին                                                                          50

եւս            եւս      16 ձեռնի                                                                                45

մունկասարին 20 ձեռնի                                                                         30

մունկասարին 18 ձեռնի                                                                         28

մունկասարին 16 ձեռնի                                                                         26

ջօռայ մունկադօթին                                                                                           18

(Ուղ եւ թէլեղինաց գինն է )

բանկալու ուղն ֆի քանդին յասինքն 500 ռաթլն                                             22

Մադրասիս ուղն                                                                                                 31

կոնջթի թէլ                                                                                                           23

դէնագարչաքի թէլն                                                                                             20

(Անաջեղինաց գինն է )

բանկալու շաքար ավալն ֆի քանդին                                                    16

եւս            շաքար դօյումն                                                                                 13

եւս գուռն                                                                                                             10

եւս կամրիմր մուստարդն                                                                                   4

եւս սագմէնթին                                                                                                   7

եւս ժիրէն                                                                                                             23

եւս չոր ատրակն                                                                                                  16

փիփէլն                                                                                                                 50

ավալ ռաթնագարի բրինձ ֆի գարսին այսինքն 9256 եւ կէս ռաթլն  80

դօյումն                                                                                                                70

կարգասիօն բրինձն ավալն                                                                                60

եւս            դօյումն                                                                                               50

եւս            սէյումն                                                                                                40

կոնճիթն                                                                                                               90

նոխուդն                                                                                                              55

փաթանայ պիզն                                                                                                  40

կանանչ դալն                                                                                                       60

թուար դալն                                                                                                         50

եւս կոտրածն                                                                                                       60

քուլթին                                                                                                                60

գնգայ ջօլի ցորէնն                                                                                              60

դուդիուն                                                                                                             40

(Չինու ապրանաց գինն է )

Չինու ավալ կաւկօն ապրիշումն ֆի փիքուլն այսինքն

133 ռաթլն 33 տուկրէն                                                                                      225

եւս դօյում                                                                                                            190

եւս սէումն                                                                                                           90

եւս չարումն                                                                                                         80

եւս քանկն            ֆի քուռին                                                                               11

եւս 45 փէթի սիտին կարմիր կանանչ դեղին կապուտ ղռմզի սէվ

եւ ձերմակ ֆի թանն                                                                                           19

եւս 45 ձէթի վերն գոյնով սիտին ֆլօրն             ֆի թանն                                 18

եւս 35      եւս      լուստրին                                                                                10

եւս 35      եւս      եւս ֆլօքն                                                                                12

եւս 45      եւս      դամակսն                                                                                14

եւս            եւս      պիկնն                                                                                     6

եւս            եւս      պիլամն                                                                                   5

եւս            եւս      ֆալս զառն                                                                             5

եւս            թութունակն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթլն                                28

եւս ժիպակն        ֆի փիքուլն                                                                             50

եւս ապրշումէ չաթրին    ֆի դանէն                                                                   1

եւս            քաղաթէ          մեծ զաթն ֆի գաթն ֆի 100 դանէն             12 1/2

եւս                        փոքրն եւս                                                                              9

Չինու ավալ չինչինու ճարմակ մսրին ֆի քանդին                                            50

եւս դօումն                                                                                                           40

(Փէգուայ ապրանաց գինն է )

մոմն ֆի քանդին                                                                                                 80

ղալային                                                                                                               55

բիջդէմարն ֆի մին քանդին                                                                                15

ազդէ պէշն ֆի քանդին                                                                                       50

ձկան կաշին ֆի 100                                                                                           2

քաթն                                                                                                                    30

ֆօրալ տախտակն ֆի 100 դանէն                                                                     30

գերան փայտն ֆի դանէն                                                                                   20

շիմբի տախտակն եւս                                                                                         6

տախտակի քսելէ թէլն ֆի հինգ փարին                                                            1

աւալ մարֆինն ֆի քանդին                                                                                150

դօումն եւս                                                                                                           120

սէումն եւս                                                                                                           90

չարումն եւս                                                                                                         60

լաքն եւս                                                                                                               30

(Մուչլիբանդարայ ապրանաց)

քսելէ հալդին ֆի քանչին                                                                         48

ճիլի                                                                                                                      10

եանամայ թազայ ցորէնն 9256 1/2 ռաթլանոց դարսին                                  90

ավալ թութունն ֆի դուզինն                                                                              5

դօումն     եւս                                                                                                      2 1/2

 

Լուսնի

Աւուրք

Ամիսք Հռօմայեցուոց

Ամիսք Ազարիայի

Ձայնք

Աւուրք եւ Տօնք

 

     Փետրվար       Նիրհան          Տօն է

7   14       1 բձ     Չորեքշաբաթ Խ-օրեայ Գալսեատնն Քրիստոսի ՚ի տաճարն

8   15       2 բկ     Հինգշաբաթ   Պահ եւ առաջին մասն լուսնի

9   16       3 գձ    Ուրբաթ          Պահ

10 17       4 գկ    Շաբաթ           Թէոդորոսի զինաւորին

11 18       5 դձ    Կիւրակի        Երկրորդ կիւրակէ մեծի պահոց

12 19       6 դկ    Երկուշաբաթ Պահ

13 20       7 աձ    Երեքշաբաթ   Պահ

14 21       8 ակ    Չորեքշաբաթ Պահ

15 22       9 բձ     Հինգշաբաթ   Պահ եւ լրումն լուսնի

16 23       10 բկ  Ուրբաթ          Պահ

17 24       11 գֆձ            Շաբաթ           Կիւրղիեկ Է-մայ հարապետին եւ այլն

18 25       12 գկ  Կիւրակի        Երրորդ կիւրակէ մեծի պահոց

19 26       13 դձ  Երկուշաբաթ Պահ

20 27       14 դկ  Երեքշաբաթ   Պահ

21 28       15 աձ Չորեքշաբաթ Պահ

22 29       16 ակ Հինգշաբաթ   Պահ եւ երրորդ մասն լուսնի

23 30       17 բձ  Ուրբաթ          Պահ

24 31       18 բկ  Շաբաթ           Յօպաննու եւ Է-մայ հարապետին եւ այլ

     Մարտ

25 1          19 գձ  Կիւրակի        Չորրորդ կիւրակէ մեծի պահոց

26 2          20 գկ  Երկուշաբաթ Պահ

27 3          21 դձ  Երեքշաբաթ   Պահ

28 4          22 դկ  Չորեքշաբաթ Պահ

29 5          23 աձ Հինգշաբաթ   Պահ

30 6          24 ակ Ուրբաթ          Պահ

1   7          25 բձ  Շաբաթ           Քառասուն մանկանց եւ ծնունդ լուսնի

2   8          26 բկ  Կիւրակի        Հինգերրորդ կիւրակէ մեծի պահոց

3   9          27 գձ  Երկուշաբաթ Պահ

4   10       28 գկ  Երեքշաբաթ   Պահ

5   11       29 դձ  Չորեքշաբաթ Պահ

6   12       30 դկ  Հինգշաբաթ   Պահ               

    

 

Յայտարարութիւն

 

Կառավարիչք որբոց Մարդասիսի Հայոց խոնարհաբար խնդրեն արձակութիւն յայտնել հասարակութեանն, զի ըստ սովորութեան տարեկան ժողով հրաւիրելն հասարակութեան` (վասն ծանուցանելոյ նոցա զորպիսութիւն 1794էն գործոյ սնդկին որբոց Մադրասիս Հայոց) վասն ոչ այլ ինչ պատճառի յամեցաւ` թէ ոչ վասն ժողովելոյ զվաշխս դրամայ` եւ պատրաստելոյ (յատկապէս զգուշութեամբ առ ՚ի դիւրաոճ առնել) զհաշիւս գործածութեանց իւրեանց, եւ որպէս գիտեն հասարակութիւնքն, զի ամենայն տարի մշտապէս յամենայր` յաւելի քան զներկայ տարիս` վասն որոյ նոյն կառավարիչքն յուսան արդիւնաւորիլ ներողութեան, եւ ունին յայտնել զի կարէ ասել իբրեւ աւարտեն հասուցեալ զամենայն, եւ սպասին անցման այս քանի հանդիսաւոր աւուրց, զի հրաւիրեսցեն հասարակութեան ՚ի ժողով, որ լինելոց է առանց երկբայութեան մինչեւ առաջիկայ նիրհան ամսոյ հինգ:

՚ի Մադրաս Ովդան 28-1795:

 

Ուրախ եմք ասել հասարակութեանն զի Աղայ Յովաննէս Շամիրն զերծաւ ՚ի տաժանելի ցաւէ բաբասլի (որ գրեթէ ՚ի մանկութենէ իւրմէ մինչեւ ցայս տի իւր տանջիւր) ձեռամբ երկրականաց ոմանց բնակչաց հիւսիսային կողմն աշխարհիս, որ այս ցաւոյ բժշկութիւնն ուսեալ էաք համարիլ իբրեւ անհնարին, այսու յետեւ գրելոց եմք մի ըստ միոջէ զկերպ բժշկութեան հանդերձ ամենայն որպիսութեամբն:

 

Յատկութիւն ամսոյ երթ եւ եկութեան նաւուց

 

Ովդան 3 քափտան Դօնոյդին Կատարինայ սնօն եկաւ Կօլումբուց

4   Նէյօֆին          Ջիլֆօրդ         բրիգն  Գուդլուրայ ովդան 5 դարձաւ Գուդլուր

5   Յէյսին Անտ    նաւն               Բանկալուց     22       Բանկալայ

6   Կարէյին         Էլիզայ սնօյ    Կօրնգուց

     Ստուրդին      Կաթաբին նաւն         Կալկաթուց                10       Մալբարքօստ

     Յաջինսեն       Լօլէնէրայ       Փէգուայ

Յէնրէ                   Պրինսօֆուէլս            Բանկալուց                 22       Բթաւիայ

Ֆալկսին  Ազի

Մանէին   Գօդէրրդ

Ջօղէին     Մարսէլինայ   Փէդուայ

     7          Ֆարմարին     Մարգարետ   Չիտագօնուց             12       Նօութի կողմն

     9          Ֆարգիսանին Սիզար            Ռանգունայ

     10       Տարնէրին       Սուիֆտասնօյ            Կառնուփլիսուց

     Կինզէ Դիանայ                      Կօրնգուց       21       Մուչլիբանդար

     Գիբսօնին       Գլօստէյստէր նաւն Կալկաթուց       10       Բումբայի

     11       Կալանդարին Բիտսէյ

     12       Գօդսանին      Անկէր

     Յուիչին           Ֆրէդրիկսագար սնօն            Մանիլուց       22       Կալկաթայ

     13       Պիտմանին     Սէպտիւմ նաւն          Չէդաբայու

     16       Ջօլէ                Բէգլար           Մուչլիբանդարայ       19       Չէդաբայ

     18       Լէնդմէնին      Բէրկանտին սնոյ        Փէգուայ

     19       Յուդկօկին     Մէրկիւրի                   Գանջամայ

     20       Ջիլմէրին        Անայ նաւն     Կօլումբուց     21       Կալկաթայ

     27       Տօդին Ջորջմէրի գլուրբն      Արակարուց

     29       Նէյօֆին          Գիլֆօրդ         Դուդլուրայ

     30       ստադլէին       Սիհօր սնէն    Նագփաթամայ

 

Տրտմութիւն է յայտնելս զի ոմանք գիրան գդէլ Մուչլիդարիցն որ վանգուլայ գողէրն հանկարծ հարվէլան եւ բազում տեղ խոցէլ խղջուկ տիրացու Յովաննէս Ղարդաշին, այնպէս որ լսեմք երկբայութիւնէ ապրիլն նորա:

Ովդան 22ին Մուչլիբանդարայ ցամաքով Պարնայք Յովսէփ Տէր Կարապետն եւ Կիրակոս Յարութիւնն վերանկայէլ առ Մադրաս: