ՌՈՒՍԱՀԱՅԵՐԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ. Հատոր Բ

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

I

1870 թ. մայիսի 14-ի օրէնքը ճշտեց բարձր դասի (ազնուականների), վանքերի, եկեղեցիների եւ նրանց հողերի վրայ նստած գիւղացիների փոխյարաբերութիւնները։ Գիտենք, որ այդ օրէնքով ճորտական կարգերը չվերացան, այլ մեղմւեցին [1] ։ 1865 թ. օրէնքով սահմանադրւեց շինական հասարակութիւնը։ Օրէնքը գիւղական համայնքից ստեղծեց նեղ դասային կազմակերպութիւն եւ այն սպասաւոր կանգնեցրեց գանձարանային պահանջների։ Այդ օրէնքները խնամակալութեան ենթարկեցին մեր գիւղացուն, կաշկանդելով նրա տնտեսական, հետեւաբար եւ հասարակական զարգացման թափը։

80-ական թուականներին հաւաքած տեղեկութիւններով [2] հայ գիւղացիութիւնը Այսրկովկասի 6 նահանգներում (Երեւանի, Գանձակի, Կարսի, Թիֆլիսի, Բագուի եւ Բաթումի) տեղաւորւած էր թւով 1293 գիւղերում հետեւեալ ստորաբաժանումով՝ Երեւանի նահ. — 464 գիւղ, Գանձակի նահ. — 365 գ., Կարսի շրջան 80 գ., Թիֆլիսի նահ. — 331 գ., Բագուի նահ. — 46 գ., Բաթումի շրջան. — 7 գիւղ։ Այդ գիւղերը բացառապէս հայաբնակ չէին։ Թիֆլիսի նահանգի հայ գիւղացիութիւնը շատ տեղերում ընդհանուր գիւղեր էր բռնում վրացիների հետ։ Միւս նահանգներում տեղ-տեղ հայի կողքին ապրում էր թուրքը կամ քուրդը։ Հայաբնակ 1293 գիւղերից բարձր դասին, վանքերին ու եկեղեցիներին պատկանում էր 467 գիւղ հետեւեալ ստորաբաժանումով ըստ նահանգների — Երեւանի —119 գիւղ, Գանձակի — 172 գ., Թիֆլիսի — 157 գ., Բագուի — 19 գ. ։ Աւելի հետաքրքրական պատկեր ունի վերջին կարգի գիւղերի ստորաբաժանումը ըստ գաւառների.

Երեւանի նահանգ	Երեւանի գաւառ	34 գիւղ
Երեւանի նահանգ	Նախիջեւանի գաւառ	51 գիւղ
Երեւանի նահանգ	Նոր-Բայազէդի գաւառ	4 գիւղ
Երեւանի նահանգ	Սուրմալուի գաւառ	7 գիւղ
Երեւանի նահանգ	Շարուր-Դարալ գաւառ	6 գիւղ
Երեւանի նահանգ	Էջմիածնի գաւառ	17 գիւղ
Գանձակի նահանգ	Գանձակի գաւառ	14 գիւղ
Գանձակի նահանգ	Արէշի գաւառ	7 գիւղ
Գանձակի նահանգ	Ջիբրայիլի գաւառ	19 գիւղ
Գանձակի նահանգ	Ջիւանշիրի գաւառ	18 գիւղ
Գանձակի նահանգ	Զանգեզուրի գաւառ	35 գիւղ
Գանձակի նահանգ	Ղազախի գաւառ	1 գիւղ
Գանձակի նահանգ	Նուխւայ գաւառ	8 գիւղ
Գանձակի նահանգ	Շուշւայ գաւառ	71 գիւղ
Թիֆլիսի նահանգ	Թիֆլիսի գաւառ	30 գիւղ
Թիֆլիսի նահանգ	Բորչալուի գաւառ	35 գիւղ
Թիֆլիսի նահանգ	Դուշէթի գաւառ	8 գիւղ
Թիֆլիսի նահանգ	Գորիի գաւառ	30 գիւղ
Թիֆլիսի նահանգ	Սղնախի գաւառ	12 գիւղ
Թիֆլիսի նահանգ	Թելաւի գաւառ	14 գիւղ
Թիֆլիսի նահանգ	Թիոնէթի գաւառ	2 գիւղ
Թիֆլիսի նահանգ	Ախալքալաքի գաւառ	19 գիւղ
Թիֆլիսի նահանգ	Ախալցխայի գաւառ	7 գիւղ
Բագուի նահանգ	Գէոքչայի գաւառ	5 գիւղ
Բագուի նահանգ	Շամախիի գաւառ	14 գիւղ
	Ընդամենը	467 գ. [3]

Այսպիսով դուրս է գալիս, որ հայաբնակ գիւղերի մի երրորդից աւելին (467-ը 1293-ի դիմաց) կամ 36% պատկանել է բարձր դասին, վանքերին եւ եկեղեցիներին։ Հայ գիւղաբնակչութիւնը 1886 թ. ընտանեկան ցուցակներով ընդհանրապէս հետեւեալ թիւն ունէր.

	Ծուխ	Արական շ.	Իգական շ.
Երեւանի նահանգ	41357	178084	157530
Գանձակի նահանգ	30833	128392	107097
Կարսի շրջան	3903	16803	15253
Թիֆլիսի նահանգ	15790	65341	55869
Բագուի նահանգ	4212	14138	12060
Բաթումի շրջան	560	1480	1333
Ընդամենը՝	96655	404202	349142

Այս թիւը (404202 արական շունչ + 349142 իգական շունչ = 753344 շունչ) բացառապէս գիւղական դասին չէր պատկանում։ Նա իր մէջ ամփոփում էր նաեւ բարձր դասին (մելիքներ, բէկեր) եւ հոգեւորական տոհմերին, որոնք՝ գիւղաբնակ լինելով հանդերձ՝ բուն գիւղացիներից զանազանւում էին իրանց դասային արտօնեալ իրաւունքներով պետական հարկերի, տուրքերի եւ բնական պարտաւորութիւնների (կոռի) խնդիրներում։ Յատկապէս բարձր դասին, վանքերին ու եկեղեցիներին պատկանող գիւղերի բնակչութիւնը հաւասար էր 211524-ի եւ ըստ գաւառների դասաւորւում էր այսպէս։

	Ծուխ	Ար.	Իգ.
Երեւանի նահանգ
Երեւանի գաւառ	2366	8327	6922
Նախիջեւանի գաւառ	3177	13641	10990
Նոր-Բայազէդի գաւառ	281	1213	976
Սուրմալուի գաւառ	695	2837	2425
Շարուր-Դարալ գաւառ	328	1304	1111
Էջմիածնի գաւառ	2062	7235	6598
Գանձակի նահանգ
Գանձակի գաւառ	737	3020	2666
Արէշի գաւառ	507	1451	1127
Ջիբրայէլի գաւառ	950	3867	3314
Ջիւանշիրի գաւառ	1062	4492	3845
Զանգեզուրի գաւառ	2855	12933	10490
Ղազախի գաւառ	18	117	98
Նուխւայ գաւառ	518	1581	1389
Շուշւայ գաւառ	5504	21524	17978
Թիֆլիսի նահանգ
Թիֆլիսի գաւառ	925	3261	2635
Բորչալուի գաւառ	1641	8195	6602
Դուշէթի գաւառ	369	1082	921
Գորիի գաւառ	1790	5206	4358
Սղնախի գաւառ	219	681	536
Թելաւի գաւառ	519	1391	1114
Թիոնէթի գաւառ	66	105	132
Ախալքալաքի գաւառ	1220	5895	5289
Ախալցխայի գաւառ	191	985	969
Բագուի նահանգ
Գէոքչայի գաւառ	402	1170	1061
Շամախիի գաւառ	1156	3478	2997
Ընդամենը՝	29558	114991	96533

Դժուար է հայ արտօնեալներին զատել այս բազմութիւնից, քանի որ ստոյգ վիճակագրութիւն չի կազմւած յատկապէս գիւղական վայրերի համար։ 1886 թ. ընտանեկան ցուցակները մատնանշում են Երեւանի, Գանձակի եւ Բագուի նահանգների համար մելիքներ 4776 (երկու սեռի), հոգեւորականներ — 14104։ Թիֆլիսի ու Քութայիսի նահանգներում հոգեւորականներ մատնանշւած են 3596 հոգի, իսկ ազնուականները ցուցակագրւած են խառն միւս ազգերի այդ դասի ներկայացուցիչների հետ։ Այսպիսով մօտաւոր գաղափար կարելի է կազմել հայ հոգեւորականութեան մասին (14104+3596=17700), քանի որ այստեղ էլ բացակայում է Կարսի շրջանը, իսկ հայ բարձր դասի (մելիքներ, բէկեր եւ ազնուականներ) թիւը մնում է անյայտ։ Յամենայն դէպս այս տուեալներից կարելի է եզրակացնել այն, որ հայ գիւղացիութեան համարեա 30% (211524-ը 753344-ի դիմաց) ստուգապէս ապրել ու շնչել է մի հասարակական միջավայրում, որը գունաւորւել է մասնաւոր կալուածատիրական կարգերին համապատասխան պայմաններով։ Այդ պայմանները յայտնի են 1861 թ. փետրւարի 19-ի ճորտերի ազատագրումն յորջորջւած մեծադղորդ օրէնքից յետոյ։ Այն հայ ճորտերը, որոնք ապրում էին Վրաստանի սահմաններում, զրկւեցին իրանց հողերի մի մասից յօգուտ ազնուականների եւ դրւեցին ժամանակաւոր-պարտադիր վիճակում, որ նշանակում է թէ յետագայում յատուկ վճարներով ազնուականներից պիտի փրկագործէին իրանց սեփականութիւն մնացած հողաբաժինները։ Հայ-թրքական շրջանների (Հայաստանի ու Ադրբէյջանի) գիւղացիութիւնը հռչակւեց ժամանակաւոր-կախեալ վիճակում, ըստ որում 1870 թ. մայիսի 14-ի օրէնքը չվերացրեց ճորտութիւնը այդ երկրներում, այլ պահպանեց նրա մեղմացրած ձեւերը։ Ճորտական մնացորդներ կոչումով յայտնի այդ մեղմացրած ձեւերը պահպանում էին բնական բերքերի տասանորդը եւ դրամական տուրք յօգուտ բարձր դասի, չէին զատում վերջինիս եւ գիւղացիութեան ջուրը, արօտատեղին ու անտառը եւ վերջապէս առանց կալուածատիրոջ կամքն առնելու անհնարին էին դարձնում գիւղացիական հողաբաժնի փրկագործումը։

Ի՞նչպէս բաժանւեց հողը կալուածատէրերի եւ ժամանակաւոր-կախեալ գիւղացիութեան միջեւ։ 1870 թ. մայիսի 14-ի օրէնքը պահանջում էր, որ որոշ հողաբաժին զատւի յօգուտ գիւղացիների, սակայն միաժամանակ իրաւունք էր տալիս կալուածատիրոջ յարմար հողերի ¹ /₃ - ը պահել իբրեւ անկապտելի սեփականութիւն։ Օրէնքի այս կէտը յօգուտ գիւղացիութեան չէր խմբագրւած։ Նրա կիրառումով հետեւեալ կերպով էին դասաւորւում կալուածատէրերի (հայ եւ թուրք) ու գիւղացիների (դարձեալ երկու ազգի) հողաբաժինները.

Նահանգ	Կալուածատէրերի հող	Գիւղացիների հող
Թիֆլիսի	9871½ դես.	113866 դես.
Երեւանի	18822½ դես.	101691 դես.
Բագուի	82039 դես.	96335 դես.
Գանձակի	314429½ դես.	317234 դես.
Ընդամենը՝	424982½ դես.	629126 [4] դես.

Բացի այս Թիֆլիսի նահանգում 36057 դես. արօտատեղի մնաց կալուածատէրերի եւ գիւղացիների ընդհանուր սեփականութեան վիճակում։ Վերը բերած թւերը ցոյց են տալիս, թէ յարմար հողերի ¹ /₃ - ը չէ, որ իրան է պահել կալուածատիրական դասը, այլ աւելին։ Բագուի եւ Գանձակի նահանգներում նա ուղղակի հողը կիսել է գիւղացիութեան հետ։ Միւս կողմից պիտի նկատել, որ կալուածատիրական դասի հողային սեփականութիւնը շատ աւելի ընդարձակ է, քան ցոյց են տալիս վերի թւերը։ Նա ունեցել է հողաբաժիններ, որոնց վրայ բնակչութիւն չի եղել եւ այդ պատճառով չի ենթարկւել յատուկ ստուգման։ Գանձարանային պալատների տւեալները մատնանշում են տարբեր թւեր կալուածատիրական դասի եւ կալուածատիրական հողերի վրայ նստած գիւղացիների հողաբաժինների տարածութեան մասին։ Նրանք հետեւեալ պատկերն ունին.

Վայրը	Կալուածատիրական հողերի վրայ նստած գիւղացիների հողաբաժ. դես.	Կալուածատէրերի հողերի տարածութիւնը դեսեատին.
Թիֆլիսի նահանգ
Ախալքալաքի գաւառ	34953	44195
Ախալցխայի գաւառ	43204	74400
Բորչալուի գաւառ	17688	308233
Ընդամենը՝	95845	426628
Գանձակի նահանգ
Արէշի գաւառ	21040, 50	41999, 42
Ջիւանշիրի գաւառ	76486, 21	146369, 10
Զանգեզուրի գաւառ	73810, 47	68198, 45
Ղազախի գաւառ	63768	47168, 71
Ջիբրայէլի գաւառ	53680, 30	30626, 04
Նուխւայ գաւառ	8906, 25	49008, 17
Շուշւայ գաւառ	76487, 05	125760, 55
Գանձակի գաւառ	?	?
Ընդամենը՝	374178, 78	509130, 44
Երեւանի նահանգ
Ալէքսանդրոպոլի գաւառ	—	418, 79
Նոր-Բայազէդի գաւառ	6800, 90	10126, 60
Սուրմալուի գաւառ	50043, 18	6544, 92
Շարուր-Դարալ գաւառ	39989, 50	18026, 48
Երեւանի գաւառ	38225, 33	30489, 52
Էջմիածնի գաւառ	43849, 58	13867, 62
Նախիջեւանի գաւառ	?	?
Ընդամենը՝	178908, 58	79474, 73 [5]

Այս տուեալները տեղեկութիւններ չեն հաղորդում Գանձակի նահանգի համանուն գաւառի եւ Երեւանի նահանգի Նախիջեւանի գաւառի մասին, թէեւ այդ երկու գաւառները յայտնի են իբրեւ կալուածատէրերի ստուար բազմութիւն ունեցող։ Տեղեկութիւններն էլ տարբերւում են նախորդ աղբիւրի հաղորդածից։ Մի բան պարզ է, որ կալուածատիրական դասը 1870 թ. մայիսի 14-ի բարենորոգումից յետոյ իր ձեռքում պահել է հողային խոշոր ֆոնդ, այսինքն այն հաստատ պատուանդանը, որի վրայ խարսխւում է աւատատիրութիւնը։ Մի երրորդ աղբիւր հաղորդում է դարձեալ տարբեր տեղեկութիւններ արտօնեալ դասի հողային կարողութիւնների մասին։ Ըստ այդ աղբիւրի արտօնեալ դասը ունեցել է Թիֆլիսի նահանգ. — 961502 դես. հող, Բագուի նահ. — 246904 դես., Գանձակի նահ. — 440798 դես. եւ Երեւանի նահ. — 60126 դես. [6] ։ Այս թւերը թէեւ զանազանւում են առաջին երկու աղբիւրի տեղեկութիւններից, բայց նորից շեշտում են աւատատիրութեան հողային ոյժը։ Առհասարակ վերջին աղբիւրը սպառող տեղեկութիւններ է հաղորդում Այսրկովկասի հինգ նահանգների արտօնեալ եւ գիւղացի դասերի հողային սեփականութեան մասին, տեղեկութիւններ, որոնք մեծաւ մասամբ ժողոված են նախորդ դարի վերջին տասնամեակում։ Այդ տեղեկութիւնները հայաբնակ վայրերի համար հետեւեալն են.

(Տես Աղիւսակ N1)։

ԱՂԻՒՍԱԿ N1

Տեղեկութիւններ գիւղական բնակչութեան թւի եւ նրա օգտագործման մէջ եղող հողի քանակի մասին դասաւորութեամբ ըստ նահանգների եւ բնակչութեան կարգի

Նահանգ եւ գիւղացիների կարգը	Գիւղական բնակչութեան թիւը		Հողի քանակը դեսեատինով			Միջին հաշւով
				Սեփական
	Ծխերի թիւը	Տղամարդ. թիւը	Չփրկագործւած նադելային եւ օբրոկով օգտագ.	Փրկագ. նադելային	Նադելից դուրս	Մի ծխին	Մի տղամարդուն
ԹԻՖԼԻՍԻ ՆԱՀԱՆԳ
1. Պետակ. գիւղ. նստած գանձարանային հողի վրայ* [7]	47136	160262	857518	—	9758	17, 8	5, 2
2. Հողազուրկ*	558	1898	—	—	—	—	—
3. Ժամ. պարտ. գիւղացիներ, որոնք չեն փրկագործել նադելը (1864 թ. օր)** [8]	10467	42377	38847	—	—	3, 7	0, 9
4. Սեփականատ. գիւղացիներ, որոնք փրկագործել են իրանց նադելը**	3768	15255	—	16416	—	4, 3	1, 7
5. Խիզաններ**	6361	25540	27654	—	—	4, 3	1, 1
6. Պետ. շինական., նստած կալուածատէրերի հողի վրայ (1870 թ. օր. )** (Առանց անտառի եւ արօտատեղ. )	7039	29819	61987	—	—	8, 7	2, 7
7. Գիւղացի սեփականատէրեր [9]	—	8363	—	99921	—	—	11, 9
Ընդամենը՝ [10]	75329	275151	975896	16447	9758	13, 3	3, 6
Ընդամենը՝ [10]	—	283514	1037833	116368	—	—	—
ԲԱԳՈՒԻ ՆԱՀԱՆԳ
1. Պետակ. շինականներ՝ նստած գանձար. հողի վր. *	62654	222385	978356	—	1115	16, 3	4, 6
2. Հողազուրկ*	1196	5681	—	—	—	—	—
3. Վաչկատուն*	4660	15600	125064	—	—	26, 8	4, 3
4. Պետակ. շինականներ՝ նստած կալուած. հողերի վրայ [11]	11364	40748	110315	—	—	9, 7	2, 7
Ընդամենը՝	80674	284414	1213735	—	1155	15, 05	4, 3
ԳԱՆՁԱԿԻ ՆԱՀԱՆԳ
1. Պետակ. շինականներ՝ նստած գանձար. հողի վր. *	48948	186918	846642	—	7964	18, 5	4, 8
2. Հողազուրկ*	538	2042	—	—	—	—	—
3. Վաչկատուն*	3208	11661	97610 եւ + 40000 որ օգտագործւում է մասնաւոր անձանց հետ միասին	—	—	30, 4	8, 3
4. Պետ. շինականներ՝ նստած կալուած. հողի վր. [12]	47555 (24816)	124314 (65320)	317234 (207990)	—	—	6, 6 (8, 3)	2, 5 (3, 1)
Ընդամենը [13]	100249	324935	1261485	—	7964	12, 6	3, 9
ԵՐԵՒԱՆԻ ՆԱՀԱՆԳ
1. Պետակ. շինականներ՝ նստած գանձ.. հողի վր. *	51973	231649	777147	—	—	15, 3	3, 4
2. Հողազուրկ*	1209	5211	—	—	—	—	—
3. Վաչկատուն*	2652	11292	71932	—	—	27, 1	6, 3
4. Պետակ. շինականներ՝ նստած կալուած. հողի վր. [14]	11699	52855	98264	—	—	8, 3	1, 8
Ընդամենը՝	67533	301007	947343	—	—	14, 02	3, 4

Այս աղիւսակից չի կարելի ստուգապէս որոշել, թէ յատկապէս հողի ինչ քանակ ունին հայ պետական եւ ժամանակաւոր-կախեալ գիւղացիները։ Տեղեկութիւնները վերաբերում են անխտիր բոլոր ազգերի գիւղացիներին։ Անվիճելի փաստ է եղել միշտ, որ Այսրկովկասի տարբեր շրջանների, նոյն իսկ տարբեր ազգերի գիւղացիները ունեցել են տարբեր քանակի հող, որի տնտեսական արժէքը նոյնպէս տարբեր մեծութիւն է ունեցել։ Տափաստանի ջրարբի հողը, հարկա՛ւ, չի կարելի հաւասար նկատել լեռնադաշտերին։ Այնպէս, որ ասել, թէ Երեւանի նահանգում գիւղացի տղամարդը միջին հաշւով ունեցել է 3, 1 դեսեատին հող — նշանակում է շատ աղօտ պատկեր տալ նրա տնտեսական ոյժի մասին։ Արարատեան դաշտում ջրարբի 3 դեսեատին հողը կարող է բաւարար նկատւել մի մարդու տնտեսական ունակութիւնների համար, այն ինչ նոյն չափը Աբարանում կամ Նոր-Բայազէդի շրջանում կիսամեռ գոյութեան յայտարար է։ Այսպիսով նահանգային տուեալները աղօտ պարզաբանութիւն են տալիս մեր գիւղացու հողային սեփականութեան մասին։ Աւելի արժէքաւոր են գաւառային տուեալները։ Տալիս ենք այդ տուեալները N2 աղիւսակով եւ յատկապէս այն գաւառների մասին, որոնք ըստ մեծի մասին կամ աչքի ընկնող հայ գիւղացիական բնակչութիւն ունին։

ԱՂԻՒՍԱԿ N 2

Նահանգ եւ գաւառ.

Պետ. գիւղացիներ՝ նստած գանձ. հողի վրայ

Հողազուրկ

Ժամ. պարտադիր գիւղացիներ՝ չփրկ. հողաբ.

Փրկագ. իրենց հողաբաժինը

Պետ. շինականներ՝ նստած կալուած. հողի վրայ

Ծխերի թիւը

Արակ. թիւը

Չփրկագործ. նադել հողի քանակը դես.

Նադելից դուրս դես.

Մի ծխին

Մի արակ.

Ծխերի թիւը

Արակ. թիւը

Ծխերի թիւը

Արակ. թիւը

Չփրկագործ. նադել հողի քանակը դես.

Մի ծխին

Մի արակ.

Ծխերի թիւը

Արակ. թիւը

Փրկագործ. նադել հողի քանակը դես.

Մի ծխին

Մի արակ.

Ծխերի թիւը

Արակ. թիւը

Նրանց ձեռքին գտնւող հողտ քանակը

Մի ծխին

Մի արակ.

ԹԻՖԼԻՍԻ ՆԱՀԱՆԳ

Բորչալուի հետ միասին

Թիֆլիս գ.	6183	18230	92426	5476	14, 1	4, 6	69	177	1868	Տեղ. չկ.	8036	4, 5	—	179	—	914	5, 1	—	2428	8535	10571	4, 5	1, 2
Ախալք. գ.	4329	20440	90954	—	20, 9	4, 4	2	8	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—	1757	8447	22884	13	2, 7
Ախալցխ. գ.	1679	7763	23226	—	13, 7	2, 9	13	60	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—	2854	12837	18422	6, 7	1, 4
Բորչալուի գ.	5197	22866	112478	764	20, 1	4, 5	150	562	Թիֆլ. գաւ. հետ միասին					378	—	2453	6, 7	—	Տե՛ս Թիֆլիսի գաւառ

Հայ-թուրքական շրջանների գիւղացիների հողային իրաւունքները տարբերւում են վրացականից։ Մեզ մօտ գիւղացին օրէնքի մէջ «պետական շինական» է, լինի նա նստած գանձարանի թէ կալուածատիրոջ հողի վրայ։ Յիշենք եւ այն, որ Վրաստանում նախկին ճորտերը այսպէս թէ այնպէս ձեռնամուխ էին եղել փրկագործելու իրանց հողաբաժինները, մի բան, որ չկար Հայաստանում ու Ադրբէյջանում։ Միաժամանակ մենք ունէինք վաչկատուններ, վրացիները՝ խիզաններ։ Այս պատճառով մեր երկրների համար առանձին աղիւսակով ենք տալիս գաւառային հողի վերաբերեալ տեղեկութիւնները։

ԱՂԻՒՍԱԿ N3

Նահանգ եւ գաւառ.

Պետ. շինականներ՝ նստած գանձ. հողի վրայ

Հողազուրկ

Պետ. շինականներ՝ նստած կալուածատէրերի. հողի վրայ

Վաչկատուններ

Ծխերի թ.

Արակ. թ.

Չփրկագործ. գանձ. հողի քանակը դես.

Մի ծխին

Մի արակ.

Ծխերի թ.

Արակ. թ.

ծխերի թ.

Արակ. թիւը

Նրանց ձեռքին գտն. հողերի քանակը դես.

Մի ծխին

Մի արակ.

ծխերի թ.

Արակ. թ.

հողի քանակը

Մի ծխին

Մի արակ.

ԲԱԳՈՒԻ ՆԱՀԱՆԳ
Գէոքչայի գաւ.	6906	24253	118990	15, 4	4, 4	816	2478	2787	6117	30021	10, 7	4, 9	-	-	-	-	-
Շամախիի. գ.	9657	34312	222622	22, 1	6, 2	404	1164	2150	5912	26055	12, 1	4, 4	-	-	-	-	-
ԳԱՆՁԱԿԻ ՆԱՀԱՆԳ
Գանձակի գաւ.	7179	27548	235785	32, 4	8, 4	80	364	3745	9966	59728	15, 8	6, 5	-	-	-	-	-
Արէշի գաւ.	4845	17163	89652	19, 5	5, 4	—	—	2911	6437	15819	5, 4	2, 4	250	643	Տեղեկ. չկան
Ջիբրայիլի գաւ.	2890	10244	17509	10, 7	2, 9	34	138	4823	16213	62888	13, 4	3, 8	1293	4501	-	-	-
Ջիւանշիրի գաւ.	2556	9540	81805	31, 09	8, 5	75	283	8857	11220	33672	3, 8	3, 0	-	-	-	-	-
Զանգեզուր. գաւ.	10328	36854	153830	14, 8	4, 1	—	—	8167	24592	41567	4, 7	1, 5	-	-	-	-	-
Ղազախի գաւ.	5466	26619	72831	12, 9	2, 6	153	633	8392	19152	45997	5, 5	2, 4	-	-	-	-	-
Նուխւայ գաւ.	11379	40836	139419	12, 4	3, 4	173	526	1629	4484	9649	5, 9	2, 1	347	1242	Տեղեկ. չկան
Շուշւայ գաւ.	4305	18064	55811	18, 5	4, 5	23	98	9031	32250	47914	5, 2	1, 4	1318	5275	Տեղեկ չկան
Նահանգում	48948	186918	846642	18, 5	4, 8	538	2042	47555	124314	317234	6, 6	2, 5	3208	11661	97610	30, 4	8, 5
ԵՐԵՒԱՆԻ ՆԱՀԱՆԳ								-
Երեւանի գաւառ	8519	35512	95549	11, 6	2, 8	107	438	3601	16638	17763	4, 9	1, 07	555	2155	10406	18, 7	4, 8
Ալէքսանդր. գաւառ	12060	53618	193935	15, 8	3, 6	45	198	3534	15324	42198	11, 9	2, 7	-	-	-	-	-
Նախիջեւանի գաւառ	2992	10806	56898	18, 9	4, 5	418	1670	239	1194	3276	13, 7	2, 7	-	-	-	-	-
Նոր-Բայազ գաւառ	8719	43220	200530	22, 9	4, 7	6	30	1833	9069	16478	8, 9	1, 8	1372	5957	38358	20, 8	4, 7
Սուրմալուի գաւառ	5813	25308	46543	9, 5	2, 1	435	1980	1165	5380	8678	7, 4	1, 6	20	118	87	4, 4	1, 1
Շարուր-Գար.	5240	24831	99936	19, 4	4, 2	28	130	1327	5250	9871	7, 5	1, 9	705	3062	22900	32, 4	7, 4
Էջմիածնի գաւառ	8630	38354	85762	10, 1	2, 5	170	765	11699	52855	98264	8, 5	1, 8	2652	11292	71932	27, 1	6, 3
Նահանգում	53973	231649	777147	15, 5	3, 4	1209	5211

Գաւառների տուեալներով կարող ենք խելամուտ լինել, թէ ինչ քանակի հող է ունեցել հայ գիւղացին։ Եւ մենք տեսնում ենք, որ Գանձակի նահանգի հայաշատ Շուշւայ գաւառում պետական շինականը ունեցել է արականին 4, 5 դեսեատին, Զանգեզուրում 4, 1 դես. ։ Այդ նոյն գաւառներում ժամանակաւոր-կախեալ շինականը ունեցել է առաջին դէպքում 1, 4 դես., երկրորդ դէպքում 1, 3 դես. ։ Երեւանի նահանգի երեք հայաշատ գաւառներում հայ շինականի հողային կարողութիւնը դասաւորւել է այսպէս. Ալէքսանդրոպոլի գաւառում պետական շինականը ունեցել է արականին 3, 6 դես., Նոր-Բայազէդի գաւառում 4, 7 դես., իսկ Էջմիածնի գաւառում 2, 5 դես. ։ Ժամանակաւոր-կախեալ շինականը Նոր-Բայազէդի գ. ունեցել է արականին 2, 7 դես., Էջմիածնի գ. 1, 9 դես. ։ Այս տուեալների դիմաց առանց տատանւելու կարելի է ասել, թէ ե՛ւ պետական ե՛ւ ժամանակաւոր-կախեալ հայ շինականը չէին կարող հպարտանալ իրանց հողային սեփականութիւնով, մանաւանդ եթէ նկատի առնենք, որ նրանք տգէտ էին ընդհանրապէս եւ իրանց տնտեսութիւնն էլ — հացահատիկների մշակումն եւ անասնապահութիւն — տանում էին հնաւանդ, անարդիւնաւէտ եղանակով։ Բայց միայն սակաւահողութիւնը եւ տնտեսավարութեան հին ձեւը չէր, որ կորացնում էր հայ շինականի մէջքը։ Կային սոցիալական այլ չարիքներ, որոնց մասին անհրաժեշտ է երկարօրէն խօսել։

[1] Տես Առաջին հատոր, էջ 151-157։

[2] Сборн. Стат. данныхъ о землевл. и способахъ хоз. въ пяти губ. Закавк. Края.

[3] Այս աշխատութեան Առաջին հատորում կալուածատիրական եւ նման գիւղերի թիւը հաշւած է 380։ Սխալը տեղի է ունեցել գլխաւորապէս Թիֆլիսի եւ Երեւանի նահանգների տուեալների նկատմամբ։

[4] Сборникъ Ст. данныхъ о земл. и способ. хоз. въ пяти губ. Закавк. Края.

[5] Кавк. Календарь на 1907 г.

[6] Матерiалы по вопросу о разспространенiи дѣйствiй Крестьянскаго Поземельного Банка на Закавказскiй Край. Изд. Кр. Поз. Банка С. Петербургъ, 1904 г.

[7] * Տեղեկութիւնները վերցրւած են Երկ. եւ Պետ. Գոյքերի նախարարութեան ներկայացուցչի զեկուցումից (կազմւած 1895 թ. )։ Այդ զեկուցումին հիմք են ծառայել այն տեղեկութիւնները, որոնք հաւաքւել են սկսած 1885 թւականից։

[8] ** Տեղեկութիւնները վերցրւած են հողային կանոնագրերից եւ 1894 թ. ժողոված տուեալներից։

[9] Ընդգծւած թւերը վերցրւած են Сборн. Стат. данн. о земл. и способ. хоз. вѣ 5-ти губ. Закавк. Края գրքից, իսկ միւսները վարչական հաստատութիւնների հաղորդած պաշտօնական տեղեկութիւններից։

[10] Ընդգծւած թւերը վերին գումարը չեն մուծած, այլ ներքին։

[11] Տեղեկութիւնները հաղորդւած են Բագուի նահանգապետութիւնից 1901 թ. նոյեմբերի 12-ին։

[12] Փակագծի տեղեկութիւնները հաղորդւած են Գանձակի նահանգապետութիւնից 1901 թ. նոյեմբերի 12-ին։ Նրանց մէջ չեն մուծած տեղեկութիւններ 99 գիւղերի մասին, ուր չեն կազմւած հողային կանոնագրեր (уставн. грамоты)։

[13] Այս գումարի մէջ չեն մուծած փակագծի տեղեկութիւնները։

[14] Տեղեկութիւնները վերցրւած են հողային կանոնագրերից։