61.
ՋՈՒԶԵՊԵ
ԳԱՐԻԲԱԼԴԻ
Հեռագիրը
մեզ
հաղորդեց,
որ
մայիսի
21-ին
Իտալիայի
Կապրերա
կղզու
վրա
վախճանվեցավ
Գարիբալդին:
Ծնված
1807
թվին
Նիցցայում,
Գարիբալդին
դեռ
պատանի
մտավ
Սարդինիայի
ծովային
ծառայությունը:
Իտալիան
այն
ժամանակ
բաժանված
էր
փոքր,
միմյանցից
անկախ
եւ
միմյանց
թշնամի
իշխանությունների
վրա,
որոնցից
յուրաքանչյուրի
մեջ
տիրապետում
էր
մի-մի
բռնավոր:
Իսկ
Իտալիայի
մի
մասը
պատկանում
էր
Ավստրիային:
Ծովային
ծառայությունը
միջոց
տվեց
երիտասարդ
Գարիբալդիին
ճանապարհորդել
եւ
ծանոթանալ
ամբողջ
Իտալիայի
հետ:
Գալով
Հռոմ
եւ
տեսնելով
այդ
երկրի
մեջ
պապի
իշխանության
կամայական,
բռնավոր
տիրապետությունը
եւ
մտքում
համեմատելով
արդյան
ճընշված
Հռոմը
նրա
անցյալ
պատմական
փառքի
հետ,
այդտեղ
առաջին
անգամ
ծնվեցավ
երիտասարդի
մեջ
այն
զգացմունքը,
որ
հետզհետե
զարգանալով,
դարձավ
նրա
ամբողջ
կյանքի
միակ
նպատակը.
այդ
զգացմունքը
վրեժխնդրությունն
էր
իր
հայրենիքի
բռնակալների
դեմ,
իսկ
կյանքի
նպատակն
էր
Իտալիայի
ազատությունը
եւ
միությունը:
Արդեն
1834
թվին
մասնակցած
լինելով
Մաձինիի
հետ
մի
քաղաքական
դավադրության
մեջ,
նա
ստիպվեցավ
փախչել
Ֆրանսիա,
երբ
այդ
դավադրությունը
անաջող
կերպով
վերջացավ:
Գարիբալդին
դատապարտվեց
մահվան:
Այնուհետեւ
նա
ընտելացավ
մահվան
վրա
նայել
սառն
եւ
հանգիստ
աչքերով:
Նրա
հեղափոխական
եւ
հանրապետական
համոզմունքները
կատարելապես
կազմակերպվեցան
Ամերիկա
իր
արած
ճանապարհորդության
ժամանակ:
Ամերիկայում
1846
թվին
Գարիբալդին
մասնակցեց
փոքրիկ
հանրապետությունների
ազատության
պատերազմներին:
Այդպիսով
Ամերիկան
դարձավ
նրա
համար
զինվորական
դպրոց:
Ամերիկա
եղած
ժամանակ
1847
թվին,
երբ
Գարիբալդիին
հասան
Իտալիայից
ուրախալի
լուրեր
իր
հայրենիքի
մեջ
սկսվող
ազգային
շարժումների
մասին,
նա
շտապեց
վերադառնալ
Եվրոպա:
Նա
հասավ
Նիցցա
տասնեւչորս
տարվան
պանդխտութենից
հետո:
Մաձինիի
կուսակցությունը,
որի
իդեալն
էր
Իտալիայի
հանրապետությունը,
համարելով
Գարիբալդիին
իր
գաղափարների
կուսակից,
հրավիրեց
նրան
մասնակցել
այն
շարժման,
որ
պատրաստվում
էր
Իտալիայից
դուրս,
Շվեյցարիայում,
բայց
Գարիբալդին
հրաժարվեց
ընդունել
այդ
հրավերը:
Վառված
հանրապետական,
միապետություն
եւ
կղերականություն
ատող
Գարիբալդիի
մեջ
հայրենասիրության
զգացմունքը
այն
աստիճան
զորեղ
էր,
որ
համոզված
լինելով
թե
հանրապետությունը
Իտալիայում
դեռ
անկարող
էր
իրագործվել,
նա
նախապատվեց
զոհել
իր
անձնական
համոզմունքներն
ու
համակրությունները
հօգուտ
հայրենիքի
երջանկության:
Համոզված
լինելով,
որ
Իտալիան
անհնարին
էր
այն
րոպեին
փրկել,
ազատել
եւ
միացնել
ուրիշ
մի
ուժի
ձեռքով,
եթե
ոչ
միապետության
ձեռքով,
Գարիբալդին
որոշ
կերպով
հայտնեց
մաձինյաններին,
որ
չնայելով
թե
ինքը
հոգով,
սրտով
հանրապետական
է
եւ
թշնամի
միապետական
սկզբունքի,
բայց,
այնուամենայնիվ,
նա
հաստատապես
վճռել
է
իր
ամբողջ
ուժերը,
իր
ամբողջ
կյանքը
նվիրել,
զոհել
Սարդինիայի
թագավոր
Կարլ-Ալբերտին,
մինչեւ
որ
սա
կշարունակի
պատերազմել
Իտալիայի
ազատության
համար,
չնայելով
որ
նույն
իսկ
նրա
հրամանով
էր
մահվան
դատապարված:
Շուտով
առիթ
ներկայացավ
հերոսին
իր
ուժը,
իր
քաջությունը
ցույց
տալու:
Սարդինիայի
եւ
Ավստրիայի
մեջ
եղած
պատերազմի
ժամանակ
նա
առաջին
անգամ
կազմելով
1500
հոգուց
բաղկացած
կամավորների
մի
խումբ,
առաջարկեց
իր
ծառայությունը
Կարլ-Ալբերտ
թագավորին:
Այդ
խմբով
նա
կռվեց
Արոնա,
Լունիո
եւ
Մեզենցանա
ճակատամարտերում
Րադեցկու
դեմ:
Այդտեղ
նա
քաջության
հրաշքներ
էր
գործում,
այդտեղ
սկսեցին
պաշտել
նրան
իտալացիները,
այդտեղից
արդեն
կազմակերպվեցավ
ժողովրդի
եւ
զինվորների
մեջ
այն
համոզմունքը,
որը
վերջը
հասավ
մինչեւ
ֆանատիկոսության,
թե
Գարիբալդին
այն
մարդն
է,
որ
նշանակված
է
նախախնամությունից
Իտա-լիան
ազատելու
համար:
Այնուհետեւ
սկսվում
են
Գարիբալդիի
անթիվ
արշավանքները
իր
հայրենիքի
ազատության
համար:
Նա
պատերազմեց
իր
խմբերով
ամեն
տեղ,
որտեղ
հարկավոր
էր
հարված
տալ
բռնավորությանը
եւ
այդպիսով
նպաստեց
Սարդինիայի
թագավորական
տան
հեղինակությանը:
Մենք
չենք
հիշի
այստեղ
Իտալիայի
ազատության
վերջին
տարիների
պատմությունը.
դա
բավական
հայտնի
է
ամենքին
եւ
լրագրական
հոդվածի
սահմանափակ
տեղը
մեզ
միջոց
չէ
տալիս
մի
առ
մի
պատմելու
անցքերը,
միայն
այսքան
կասենք,
որ
Իտալիան
հետզհետե
օգուտ
քաղելով
դեպքերից,
ազատվեցավ
եւ
կազմակերպվեցավ:
Ֆրանսիայի
պատերազմի
ժամանակ
Ավստրիայի
դեմ,
Իտալիան
ետ
դարձրեց
իրեն
Լոմբարդիան,
ավստրո-պրուսական
պատերազմի
ժամանակ
1866
թվին,
նա
ետ
դարձրեց
իրեն
Վենեցիան
եւ
վերջապես
ֆրանս-գերմանական
պատերազմի
ժամանակ
Իտալիան
նվաճեց
Հռոմը
եւ
դորանով
վերջ
դրեց
Հռոմի
պապի
աշխարհական
իշխանու-
թյանը:
Այդ
բոլոր
պատերազմներում
մասնակցում
էր
Գարիբալդին
իր
կամավորների
խմբերով:
Ամեն
մարդ
լսել
է
իտալական
ժողովրդական
հերոսի
մասին,
բայց
ով
որ
չի
եղել
Իտալիայում,
չէ
կարող
երեւակայել
իրեն
որքան
մեծ
է
իր
հայրենիքում
Գարիբալդիի
ժողովրդականությունը:
Ամեն
տան,
ամեն
պալատի,
ամեն
հյուրանոցի,
պանդոկի,
խրճիթի
մեջ
դուք
կգտնեք
պատի
վրա
կախ
արած
Գարիբալդիի
պատկերը,
ինչպես
մի
սուրբի
պատկեր:
Ոչ
մի
մարդ,
ոչ
մի
կին,
ոչ
մի
երեխա
չկա
Իտալիայում,
որ
անգիր
չիմանար
Գարիբալդիի
կեսագրությունը:
Հարկավոր
էր
տեսնել
Գարիբալդիին
ամբոխի
ժողովների
մեջ,
համոզվելու
համար,
թե
ինչ
ահագին
ժողովրդականություն
ուներ
այդ
մարդը,
ինչ
մագնիսական
ներգործություն
ուներ
նրա
ամեն
մի
խոսքը
ամբոխի
վրա:
Եվ
այդ
ժողովրդականությունը
իտալական
հերոսը
ուներ
ոչ
թե
միայն
Իտալիայում,
բայց
եւ
մյուս
ազգերի
ռամկապետական
տարրերի
մեջ:
Մենք
ինքներս
առիթ
ունեցանք
տեսնել
Գարիբալդիին
1867
թվին
Ժնեւի
«Խաղաղության
կոնգրեսի»
ժամանակ:
Յուրաքանչյուր
շվեյցարացի
քաղաքացի
աշխատում
էր
մոտենալ
նրան,
ձեռք
սեղմել
հերոսին,
կամ
գոնե
շոշափել
զգեստը,
նայել
նրա
վրա,
շվեյցարացի
մայրերը
մոտեցնում
էին
հերոսին
իրենց
մանուկներին,
խնդրելով,
որ
Գարիբալդին
գոնե
շոշափի
իր
ձեռքով
մանուկին…
Գարիբալդիի
անունը
մի
նշանաբան
էր
ոչ
թե
միայն
Իտալիայի,
բայց
եւ
ամբողջ
Եվրոպայի
ռամկապետական
եւ
հանրապետական
կուսակցությունների
համար:
Ժնեւում,
նրա
ընդունելության
ժամանակ
մենք
տեսանք
նրա
չորս
կողմը
Եվրոպայի
բոլոր
ազգերի
ազատության
դրոշակներ,
իսկ
անմիջապես
հերոսի
գլխի
վրա
ծածանվում
էր
ազգերի
«Ազատության
եւ
եղբայրության»
սեւավորված
ահագին
դրոշակը:
«Մշակ»,
1882,
№
92
62.
Ի.
Ս.
ՏՈՒՐԳԵՆԵՎ
«Մշակի»
ներկա
համարում
տպելով
երեւելի
ռուս
հեղինակ
Տուրգենեւի
մահվան
տխրալի
հեռագիրը,
անհրաժեշտ
ենք
համարում
կարճ
կերպով
ծանոթացնել
ընթերցողին
այդ
նշանավոր
մարդու
կենսագրության
հետ:
Իվան
Սերգեեւիչ
Տուրգենեւը
ծնվեցավ
Օրյոլ
քաղաքում
նոյեմբերի
9-ին,
1818
թվին,
դաստիարակվեցավ
Մոսկվայում
եւ
1833
թ.
ավարտեց
իր
ուսումը
Ս.
Պետերբուրգի
համալսարանում:
Այնուհետեւ
նա
ուղեւորվեց
Գերմանիա,
հատկապես
Բեռլին
քաղաքը,
որտեղ
շարունակեց
իր
կրթությունը:
Գերմանիայում
ուսում
առնելով,
նա
դարձյալ
մնաց
ոգով
ռուս:
Իր
լիակատար
հեղինակությունների
ժողովածուի
առաջաբանում
(1880)
հանգուցյալը
շատ
իրավացի
կերպով
նկատում
է,
որ
կարելի
է
Եվրոպայում
ուսում
առնել,
կատարելագործվել,
բայց
դարձյալ
պահպանել
իր
ազգային
առանձնահատկությունները:
Ռուսները
մի
ողորմելի
ազգություն
կլինեին,
ասում
է
Տուրգենեւը,
եթե
ռուս
մարդը
Եվրոպայում
ուսում
առնելուց
հետո,
կորցներ
իր
ազգային
հատուկ
ոգին:
Բացի
սրանից
ռուս
ազգն
էլ
եվրոպական
ազգերի
ցեղակից
մի
ազգ
է,
քանի
որ
նա
էլ
պատկանում
է
հնդկա-եվրոպական
ընդհանուր
ճյու-
ղին,
ուրեմն
շատ
դժվար
է
որոշ
մի
սահման
դնել
Ռուսաստանի
եւ
Արեւելյան
Եվրոպայի
մեջ:
Այդ
խոսքերով
Տուրգենեւը
իսկապես
բողոքում
է
սլավյանոֆիլների
դեմ,
որոնք
միշտ
վնասակար,
կորստաբեր
են
համարել
Ռուսաստանի
համար
որեւէ
հարաբերություն
արեւմտյան
«փտած»
աշխարհի
հետ:
Տուրգենեւի
այդ
ուղղությունը
կատարելապես
արտահայտվեցավ
նրա
ամբողջ
կյանքում
նրա
բոլոր
գրվածների
մեջ;
Նա
մնաց
իր
բոլոր
հեղինակությունների
մեջ
բուն
ռուս
մարդ,
ռուս
բանաստեղծ,
արտահայտիչ
Ռուսաստանի
օրական
կենսական
բարոյական
կարիքների,
բայց
միեւնույն
ժամանակ
մնաց
միշտ
եւ
կրթված
եվրոպացի:
Դրա
մեջն
է
այն
գաղտնիքը,
որ
Տուրգենեւը
մի
կողմից
այդքան
ահագին
ժողովրդականություն
ունի
ռուսաց
հասարակության
բոլոր
դասակարգերում,
իսկ
մյուս
կողմից
նրա
հեղինակությունները
այդքան
հայտնի
եւ
սիրված
են
ամբողջ
Եվրոպայում:
Ոչ
մի
ռուս
հեղինակի
գրվածներ
այդքան
չեն
կարդացվում
Եվրոպայում,
որքան
Տուրգենեւի
գրվածները:
Տուրգենեւի
գրեթե
բոլոր
գրվածները,
բացի
միայն
երկու-երեք
ամենավերջիններից,
որոնք
բավական
թույլ
են,
հավատարիմ
արձագանք
էին
միշտ
ռուսաց
կյանքի
ժամանակակից
հարցերի,
արձագանք
էին
միշտ
հասարակական
ամենաայրող
օրական
խնդիրների:
Նրա
գրական
գործունեությունը
սկսվում
է
1843
թվին
«Պարաշա»
բանաստեղծությամբ:
Այնուհետեւ
Տուրգենեւի
յուրաքանչյուր
նոր
գրված
կազմում
է
Ռուսաստանում
ոչ
թե
միայն
գրական
նորություն,
բայց
եւ
հասարակական
մի
տեսակ
դարագլուխ:
Պատճառն
այն
էր,
ինչպես
ասացինք,
որ
նրա
յուրաքանչյուր
գրվածը
մի
տեսակ
պատասխան
էր
օրական
ամենանշանավոր
խնդրին:
Հիշենք
հանգուցյալ
հեղինակի
ամենագլխավոր
գրվածները:
1852
թվին,
երբ
հուզված
էր
ռուս
ճորտերի
ազատության
խնդիրը,
Տուրգենեւը
հրատարակում
է
«Որսորդի
օրագրություն»
գիրքը,
1859
թվին
լույս
է
տեսնում
նրա
«Ազնվականների
բույն»
րոմանը,
1862
թվին,
երբ
նոր
տիպեր
հայտնվեցան
ռուս
հասարակության
երիտասարդ
սերնդի
մեջ,
լույս
է
տեսնում
նրա
«Հայրեր
եւ
որդիներ»
րոմանը,
այնուհետեւ
1867
թվին
հրատարակվում
է
«Դիմ»
գրվածը,
եւ
վերջապես
«Նով»
րոմանը,
երբ
երիտասարդ
ռուս
սերունդի
ներկայացուցիչները
սկսեցին
արդեն
դեր
խաղալ
հասարակական
կյանքի
այլեւայլ
շարժումներում:
Մենք
չենք
խոսում
հանճարեղ
հեղինակի
բազմաթիվ
մանր
գրվածների
մասին,
որոնք
իրանց
գեղեցկությամբ,
իրանց
գեղարվեստական
կատարելությամբ,
իրանց
զգացմունքի
նրբությամբ՝
զմայլեցնում
են
ոչ
թե
միայն
ռուս,
բայց
եւ
օտարազգի
ընթերցողին:
Վերջին
տարիների
ռուսաց
գրական
կյանքի
մեջ
մենք
միայն
երկու
գրողներ
ենք
ճանաչում,
որոնք
եղել
են
իրանց
ամբողջ
կյանքում
արտահայտիչ
Ռուսաստանի
հասարակական
կյանքի
բոլոր
օրական
պահանջների
եւ
կենսական
խնդիրների.
դրանք
են`
Տուրգենեւ
եւ
Շչեդրին:
Այդ
պատճառով
երկուսն
էլ
ունեն
ահագին
անուն,
կունենան
ահագին
նշանակություն
ռուսաց
գրականության,
ռուս
քաղաքակրթության
պատմության
մեջ:
«Մշակ»,
1883,
№
116
63.
«ՄՇԱԿԸ»
ԻՆՉՊԵՍ
ԸՆԴՈՒՆՎԵՑԱՎ
«Մշակը»
կրկին
սկսում
է
իր
ընդմիջված
գործունեությունը:
Ներկա
տարվանից
«Մշակը»
մտնում
է
իր
գոյության
մի
բոլորովին
նոր,
ռեալական
շրջանի
մեջ:
Առաջ
«Մշակը»
տարիներով
ջանում
էր
պատվաստել
նոր
մտքեր
ժողովրդի
մեջ,
շատ
անգամ
ժողովրդի
կամքի
դեմ
էր
սերմանում
գաղափարներ
նրա
մեջ,
հետզհետե
եւ
մեծ
տանջանքով
էր
ընտելացնում
հասարակությանը
ոչ
թե
միայն
ընթերցանությանը,
բայց
եւ
կանոնավոր,
առողջ
եւ
հաջորդաբար
մտածելուն,
քանի
որ,
պետք
է
խոստովանել,
մինչեւ
«Մշակի»
երեւալը,
մինչեւ
1872
թիվը,
ոչ
մի
հայոց
պարբերական
հրատարակություն
չիմացավ
խոսել
հայի
հետ
իրան
հասկանալի
լեզվով,
իրան
հասկանալի
հարցերի
վրա,
այժմ
«Մշակի»
գոյությունը
դարձավ
մի
անհրաժեշտ
պահանջ
ժողովրդի
համար:
Առաջ
«Մշակի»
գոյությունը
պահպանելու
համար
հարկավոր
էր
մի
մասնավոր
անհատի,
նույնիսկ
խմբագրի
անձնական
նյութական
զոհաբերությունը,
այժմ
«Մշակի»
գոյությունը
պահպանելու
է
նյութապես
նույն
ինքը
ազգը
եւ
միմիայն
ազգը:
Պարզ
է,
որ
«Մշակի»
գոյու-
թյունը
պետք
է
լինի
այժմ
իրան
ազգի
մտավոր
զարգացման,
մտավոր
կյանքի
պահանջների
արձագանք,
արտահայտիչ
եւ
չափ:
Եվ
դա
լոկ
խոսք
չէ
միայն,
այլ
իրականություն
է:
«Մշակի»
գոյությունը
այսուհետեւ
կախված
կլինի
հայերից:
«Մշակի»
գոյության
աջող
կամ
անաջող
շարունակությամբ
կարելի
կլինի
այժմ
չափել
հայ
ժողովրդի
մտավոր
գիտակցությունը,
նրա
ինքնաճանաչության
ու
հասունության
չափը:
Մենք
կարծում
ենք,
որ
այդ
խոսքերը
մենք
իրավունք
ունենք
արտասանել
ամենամեծ
վստահությամբ,
քանի
որ
«Մշակի»
բացակայության
ժամանակ
ոչ
մի
ուրիշ
հայոց
թերթ
չկարողացավ,
չիմացավ
բռնել
«Մշակի»
բաց
մնացած
տեղը:
«Մշակի»
բացակայությամբ
նրա
նախկին
բռնած
տեղը
թափուր
էր
մնացել
եւ,
ինչպես
երեւում
է,
դարձյալ
թափուր
կմնա,
եթե
«Մշակին»
կրկին
վիճակվի
վերջնականապես
իջնել
գրական
ասպարեզից:
Բայց
ինչի՞
մեջն
է
այդ
երեւույթի
գաղտնիքը:
Գաղտնիքը
դրա
մեջն
է,
որ
«Մշակը»
միշտ
զգացել
է
այն,
ինչ
որ
զգացել
է
ժողովրդի
մեծամասնությունը
եւ
իր
կողմից
զգալ
է
տվել
ժողովրդին
այն,
ինչ
որ
ինքն
է
զգացել:
«Մշակի»
սիրտը
միշտ
հիվանդոտ
ցնցումների
է
ենթարկվել,
երբ
ցնցվել
է
հիվանդոտ
կերպով
հայի
սիրտը,
նորա
սիրտը
միշտ
ուրախությամբ
է
բաբախել,
երբ
ուրախության
կամ
հուսո
ներգործության
տակ
բաբախել
է
եւ
հայի
սիրտը:
«Մշակը»
միշտ
իմացել
է
այսպես
թե
այնպես
իր
խոսքի
ներգործությամբ
բաբախել
տալ
եւ
հայի
սիրտը:
Ինչպե՞ս
է
եղել
այդ
բանը,
-
այդ
մասին
թող
դատե
ինքը
հասարակությունը,
-
բայց
մի
բան
հաստատ
է,
որ
«Մշակի»
ամեն
մի
համար,
ամեն
մի
հոդված,
ամեն
մի
տող
եւ
ամեն
մի
բառ
անգամ
կամ
չափից
դուրս
տխրացրել,
վրդովեցրել
է
միշտ
հային,
կամ
չափից
դուրս
ուրախացրել,
ոգեւորել
է
նրան,
բայց
երբեւէ
անտարբեր
չէ
թողել
նրան:
«Մշակի»
եւ
հայ
ազգի
մեջ
կար
միշտ
մի
ներքին,
հոգեկան
անխզելի
կապ:
Այդ
է
պատճառը,
որ
«Մշակին»
երբեք
ոչ
մի
հայ
չէ
արհամարհել,
այլ
նրան
միշտ
կամ
սաստիկ
սիրել
է
հայը,
կամ
սաստիկ
ատել:
Այդ
է
պատճառը,
որ
«Մշակը»
երբեք
չէ
ունեցել
անտարբերներ,
բայց
նա
ունեցել
է
միշտ
կամ
անսահման
բարեկամներ
եւ
ոգեւորված
պաշտպաններ,
կամ
անհաշտ
թշնամիներ:
Ինչպես
ասացինք,
առաջվա
տարիներում,
չնայելով
սիրո
կամ
ատելության,
«Մշակը»
հանգիստ
կերպով
շարունակել
է
իր
ընթացքը,
նյութապես
գրեթե
կախված
չլինելով
ազգից.
այժմ,
«Մշակի»
գոյու-
թյունը,
նրա
նյութական
գոյությունը
կախված
կլինի
ազգի
գիտակցական
ինքնաճանաչությունից:
Բայց
կարծում
եք
թե
այդ
պատճառով
մենք
կփոխենք
մեր
ուղղությունը,
կսկսենք
շողոքորթել
ժողովրդի
ամեն
տեսակ
վատ
կրքերին
ու
ստոր
ինստիկտներին,
կխոնարհվենք,
գլուխը
կախ
կգցենք,
որովհետեւ
մեր
գոյությունը
կախված
կլինի
բաժանորդների
բազմությունից
եւ
ոչ
թե,
ինչպես
առաջ,
գլխավորապես
մեր
անձնական
անկախ
դիրքից,
-
շատ
կսխալվեք:
«Մշակը»
նույնը
կլինի,
ինչ
որ
էր
տարիների
ընթացքում:
Եվ
թող
օրից
օր
բազմանան
մեր
ուղղության
անհաշտ
թշնամիները,
մեզ
ատողները,
կատաղության
փրփուրը
բերանին
«Մշակի»
մասին
խոսողները
ու
նրա
անունը
արտասանողները,
-
փույթ
չէ:
Մենք
դորանով
կմխիթարվենք
եւ
մեզ
բարոյապես
վարձատրված
կհամարենք,
եթե
ուրիշ
կողմից
«Մշակի»
ճշմարիտ
բարեկամների
ու
համակրողների
թիվը
օրից
օր
կավելանա
եւ
կհասնի
հայ
պարբերական
հրատարակության
համակրողների
մինչեւ
այժմ
երբեք
չեղած
թվին:
Եվ
այդ
կողմից
մենք
կարող
ենք
նույնիսկ
այսօր
մեզ
վարձատրված
համարել:
Երկու
ամիս
սրանից
առաջ
մենք
դիմեցինք
հայոց
հասարակությանը,
հայտնելով
«Հայտարարության
փոխարեն»
համարում,
որ
եթե
ազգն
ուզում
է
պահպանել
«Մշակը»
որպես
ամենօրյա
թերթ,
թող
տա
մեզ
հայտնի
թիվ
բաժանորդների,
-
եթե
ոչ,
մենք
կհրատարակենք
մեր
թերթը
շաբաթը
երեք
անգամ:
Եվ
մեր
այդ
հրավերի
հետեւանքն
ի՞նչ
էր:
Կարճ
ժամանակում
մենք
ստացանք
բազմաթիվ
համակրական
նամակներ
եւ
հեռագիրներ,
ստացանք
ամեն
կողմից
բաժանորդների
այնքան
մեծ
քանակություն,
որ
«Մշակի»
գոյությունը
կարող
է
այժմ
ապահովված
համարվել,
թեեւ
ոչ
թե
որպես
ամենօրյա
թերթի,
բայց
գոնե
որպես
շաբաթական
երեք
անգամ
հրատարակվող
լրագրի:
Չնայելով,
որ
մենք
այնքան
բաժանորդ
չունենք,
որ
կարողանանք
գոնե
այս
տարի
ամեն
օր
հրատարակել
մեր
լրագիրը,
բայց,
այնուամենայնիվ,
այս
րոպեիս,
որքան
մեզ
հայտնի
է,
մենք
ունենք
ավելի
բաժանորդներ,
քան
թե
Թիֆլիսի
որեւէ
ուրիշ
լրագիր:
Ուրեմն
պարզ
է,
որ
հայերի
համար
ամենօրյա
թերթ
ունենալը
դեռեւս
իրական
պահանջ
չէ,
որովհետեւ
պահանջել
կարելի
է
միայն
այն
ժամանակ,
երբ
պահանջածի
համեմատ
տրվում
է,
այլ
միայն
պահանջ
կա
այնպիսի
թերթ
ունենալու,
որը
շատ-շատ
կարողանա
շաբաթը
երեք
անգամ
լույս
տեսնել:
Ինչ
որ
տալիս
եք,
այնքան
էլ
կստանաք
փոխարենը,
-
ահա
անխախտելի
լոգիկական
խիստ
եւ
անողոք
օրենքը:
Իսկ
ժամանակով
եթե
ավելի
կտաք,
ավելի
էլ
կստանաք:
Ահա
պարզ
րեալականությունը
առանց
ֆրազների:
Մնացածը
արվեստական
կլինի,
դատարկ
ֆրազա
կլինի:
Չի
կարելի
չխոստովանել,
որ
հայերը
մտավոր
եւ
բարոյական
զարգացման
այն
պերիոդի
մեջ
են
գտնվում,
երբ
անհատի
անձնական
կամքը
հասարակական
գործի
մեջ
դեռեւս
ավելի
զորեղ
է,
քան
թե
ամբողջ
ազգի
հավաքական
կամքը:
Եվ
հիմա
նորից
սկսելով
հրատարակել
«Մշակը»,
մեր
նպատակը
պետք
է
լինի
զարգացնել
հասարակության
մտավոր,
բարոյական
եւ
հասարակական
կյանքի
մեջ
ավելի
մեծ
գիտակցություն,
ավելի
լայն
մտավոր
պահանջներ,
ավելի
մեծ
բարոյական
հասունություն
եւ
նույնիսկ
այն
հավաքական
կամքը,
որ
դեռեւս
շատ
եւ
շատ
պակաս
է
այդ
ազգին:
Այժմ
դիմելով
հայերին
մենք
կասենք.
դուք
արեցիք
ինչքան
կարողացաք,
մենք
էլ
կանենք
ինչքան
կարող
ենք:
Երբ
մենք
ունեինք
մեր
սեփական
միջոցները
ամենօրյա
թերթը
պահպանելու
համար,
մենք
անում
էինք
ավելի,
քան
կարող
էր
անել
ամբողջ
հասարակու-
թյունը:
Բայց
այժմ,
երբ
հերթը
եկավ
ամբողջ
ազգին
ամենօրյա
թերթը
պահպանելու,
նա
ապացուցեց,
որ
թեեւ
կարող
է
պահպանել
«Մշակը»,
բայց
ամենօրյա
«Մշակը»
պահպանելու
համար
ոչ
բավական
մտավոր
կարողություն
ունի,
ոչ
բավական
բարոյական
հասունություն,
ոչ
նյութական
զոհողություն
անելու
բավական
պատրաստություն,
ոչ
էլ
ընթերցողների
բավականաչափ
կոնտինգենտ
ունի:
Ուրեմն
ինչ
որ
ամբողջ
ազգը
չէ
կարող
անել
եւ
ինչ
որ
նրա
կողմից
անելը
դեռ
հրաշք
է
համարվում,
նույն
հրաշք
գործելը
մի՞թե
մի
անհատից
իրավունք
կա
պահանջելու:
Այսպես
թե
այնպես
մեր
հրավերը
լսելի
եղավ,
եւ
մեր
գուշակությունները
կատարվեցան:
Երկու
ամիս
առաջ
մենք
գրում
էինք.
«Թեեւ
հույս
չկորցնելով
ժամանակով
«Մշակը»
ամենօրյա
դարձնելու,
բայց
որովհետեւ
հույս
չունենք,
որ
հայոց
ազգը
մեզ
այնքան
բաժանորդ
տա,
գոնե
առաջին
տարին,
այլ
երեւի
շատ-շատ
այնքան
կտա,
որքան
ունեինք,
իսկ
դրանով
ամեօրյա
թերթ
ոչ
մի
երկրում
հրատարակել
անհնարին
է,
ուստի
ոչ
թե
միայն
հավանական
է,
բայց
գրեթե
հաստատ
կարող
ենք
ասել,
որ
գոնե
առաջիկա
1886
թվի
ընթացքում
կհրատարակենք
«Մշակը»
շաբաթը
միայն
երեք
անգամ»:
Եվ
այդպես
էլ
եղավ:
Եվ
նույն
հոդվածում
մենք
ավելացնում
էինք.
«Ինչ
ասել
կուզե,
որ
շաբաթը
երեք
անգամ
հրատարակելով
մեր
թերթը
մենք
կաշխա-տենք,
մեր
բոլոր
ջանքը
կթափենք
«Մշակի»
համարները
հետաքրքիր
դարձնել,
լցնել
նրան
հարուստ
եւ
օգտավետ
նյութերով,
յուրաքանչյուր
համարը
կոկիկ
կերպով
մշակել»:
Եվ
դրան,
ինչպես
ասացինք,
մեզ
գրավական
կարող
է
լինել
այն
աջակցությունը,
որ
մեզ
խոստացան
թե՛
մեր
գավառական
եւ
թե՛
մայրաքաղաքների
գրեթե
բոլոր
հին
աշխատակիցները
եւ
թե՛
Թիֆլիսի
աշխատակիցները:
Եվ
ահա
նույնիսկ
«Մշակի»
այս
առաջին
համարում
ընթերցողը
կրկին
հանդիպում
է
իր
հին,
սիրած
ծանոթներին,
Համալին
ու
Հայկակին
եւ
իր
հին
մի
ծանոթին,
որ
հանձն
է
առել
«Մշակի»
արտաքին
տեսությունը
կազմելու:
Բացի
սրանից
մեզ
խոստացան
թղթակցել
մեր
գավառական
նախկին
բոլոր
թղթակիցները,
երկու
մայրաքաղաքների
մեր
առաջվա
ամենալավ
գրողները
եւ
մի
քանի
նորեր,
որոնց
թվում
ոչ
թե
միայն
ուսանողներ,
բայց
եւ
ուսում
ավարտած
երիտասարդ
մասնագետներ,
արտասահմանից,
բացի
ընթերցողին
ծանոթ
պ.
Կռոյից,
մեզ
խոստացան
աշխատակցելու
եւ
մի
քանի
այլ
գրողներ,
որոնց
թվում
եւ
մի
երիտասարդ
մանկավարժ
մասնագետ:
Մենք
ունենք
թղթակիցներ
եւ
Պարսկաստանից
եւ
ամեն
ջանք
ենք
գործ
դնում
նորից
կապվելու
թուրքաց
Հայաստանի
այլեւայլ
քաղաքների
թղթակիցների
հետ:
Մենք
կաշխատենք
ներկայացնել
ընթերցողին
հարուստ
նյու-թեր,
գլխավորապես
տնտեսական,
հասարակական
հոդվածներ,
բանասիրականներ,
ֆելիետոններ,
վեպեր
եւ
ճանապարհորդություններ,
թեթեւ
դյուրամարս
նյութեր՝
առանց
մազի
չափ
շեղվելու
«Մշակի»
նախկին
որոշ
եւ
խիստ
ուղղությունից:
Մենք
կաշխատենք
համարները
հրատարակել
խիստ
եւ
ամփոփ,
որքան
հնարավոր
է
մանր
տառերով,
որպեսզի
շատ
նյութ
ներկայացնենք
ընթերցողներին:
Վերջապես
հայոց
հասարակությունը
մեր
վերաբերությամբ
արավ
ինչ
որ
կարողացավ,
մենք
էլ
մեր
ընթերցողների
եւ
հայոց
հասարակության
վերաբերությամբ
կանենք
ինչ
որ
կարող
ենք:
«Մշակ»
1886,
№
1
64.
ՄԱՄՈՒԼԻ
ԿՈՉՈՒՄԸ
Մամուլի
կոչումն
է
առաջնորդել
հասարակական
կարծիքը:
Դրա
մեջ
է
մամուլի
ամբողջ
կոչումը:
Որքան
ուրեմն
հանցավոր
է
լինում
այն
մամուլը,
որն
ի
չար
է
գործածում
իր
հեղինակությունը
եւ
փոխանակ
առաջնորդելու,
մոլո-
րեցնում
է
հասարակական
կարծիքը:
Իհարկե,
մեզ
կարող
են
ասել.
«որտեղ
է
այն
արդար
չափը,
որով
կարելի
լիներ
չափել,
այն
անսխալական
լոգիկան,
որով
կարելի
լիներ
ապացուցանել,
թե
մամուլի
այսինչ
օրգանը
առաջնորդում
է
հասարակական
կարծիքը,
իսկ
այնինչ
օրգանը
մոլորեցնում
է,
անբարոյականացնում
է
նրան»:
Արդար
չափը
եւ
անսխալական
լոգիկան,
կպատասխանենք
մենք,
անկեղծության
մեջն
է,
համոզմունքի
անկեղծության
մեջ:
Սխալվելը
ներելի
է,
որովհետեւ
սխալվողն
էլ
միշտ
համոզված
է,
թե
արդար
է,
բայց
խարդախել,
կեղծել
աններելի
է,
որովհետեւ
խարդախը,
կեղծը
այնքան
խելք
ունի,
այնքան
ներքին
խիղճ
ունի,
որ
հասկանում
է
եւ
զգում,
թե
խարդախում
է
ու
կեղծում,
ուրեմն
գիտակցաբար
իրան
համար
եւ
անկատելի
կերպով
հասարակության
համար,
մոլորեցնում
է
եւ
անբարոյականացնում
է
հասարակական
կարծիքը:
Ամեն
լրագիր
հավատացած
է,
թե
ինքն
է
միայն
առաջնորդում
հասարակությանը
դեպի
բարին,
թե
ինքն
է
միայն
առաջնորդում
հասարակական
գործերը
դեպի
փրկարար
ինքնաճանաչությունը,
թե
ինքն
է
միայն
առաջնորդում
ազգը
դեպի
փրկությունը:
Եվ
խիստ
առաջադեմ
ուղղությամբ
օրգանը
հավատացած
է,
որ
տանում
է
հասարակությունը
դեպի
փրկություն,
որովհետեւ
առաջադիմության
մեջն
է
միայն
տեսնում
հասարակության
փրկությունը,
եւ
ծայրահեղ
արմատական
լրագիրը
հավատացած
է,
որ
տանում
է
հասարակությանը
դեպի
փրկություն,
որովհետեւ
հասարակության
կազմակերպության
արմատական
վերանորոգության
մեջն
է
միայն
տեսնում
հասարակության
փրկությունը
եւ,
վերջապես,
պահպանողական
եւ
հետադեմ
օրգաններն
էլ
իրանց
կողմից
հավատացած
են,
որ
տանում
են
հասարակությանը
դեպի
փրկություն,
քանի
որ
նրանք
համոզված
են,
որ
մարդկության
փրկությունն
է
միմիայն
պահպանողության
եւ
նույնիսկ
հետադիմության
մեջ:
Բայց
թող
միայն
ամեն
մեկը
նրանցից
անկեղծ
կերպով
համոզված
լինի
այն
ուղղության
փրկարար
լինելու
մեջ,
որին
նրանք
ծառայում
են,
եւ
նրանք
թեեւ
միմյանց
փոխադարձապես
չեն
կարող
համակրել,
բայց
եթե
նրանցից
ամեն
մեկը
իր
ուղղության,
իր
հայացքների
մեջ
անկեղծ
է,
նրանք
միմյանց
կարող
են
եւ
պետք
է
հարգեն:
Եթե
մի
առաջադեմ
տեսնում
է,
թե
մի
այլ
թերթ
մոլեռանդ,
ֆանատիկոս
կրոնական
թերթ
է,
կամ
տեսնում
է,
թե
մի
այլ
թերթ
ծայրահեղ
պահպանողական,
հետադեմ,
նույնիսկ
խավարասեր
է,
առաջադեմ
թերթը,
իհարկե,
չէ
կարող
համակրել
այդ
տեսակ
օրգաններին,
պետք
է
իր
ամբողջ
ուժը
գործ
դնի
նրանց
վնասակար
ուղղության
դեմ
կռվելու,
մաքառելու,
բայց
նա
դարձյալ
կարող
է
հարգանքով
վերա-բերվել
նույնիսկ
դեպի
կույր
մոլեռանդ
կրոնական
կամ
խավարամտությանը
հասցրած
հետադեմ
ուղղություն
ունեցող
օրգանները,
եթե
համոզված
է,
որ
այդ
օրգանները
անկեղծ
են
իրանց
վնասակար
ուղղության
մեջ:
Թող
մամուլի
ամենավնասակար
ներկայացուցիչները,
նրանք,
որոնց
ոչ
թե
միայն
չէ
կարելի
համակրել,
որոնց
ոչ
թե
միայն
ոչ
մի
օրինավոր
մարդ
չէ
կարող
համակրել,
բայց
եւ
սրանց
ոչ
ոք
չէ
կարող
հարգել,
այդ
այն
օրգաններն
են,
որոնք
անկեղծ
չեն
իրանց
հայտնած
մտքերի
մեջ,
որոնք
իրանց
երեսին
մի
կեղծ
դիմակ
ունեն
ծածկած,
նայելով
ժամանակի
պահանջներին:
Սրանք
ոչ
թե
անգիտակցաբար
կերպով
են
սխալվում,
խորին
կերպով
համոզված
լինելով
թե
իրանք
արդար
են,
թե
իրանց
հայտնած
մտքերով
տանում
են
հասարակությանը
դեպի
փրկություն,
բայց
նրանք
սխալվում
են
գիտակցաբար,
նրանք
մոլորեցնում
են
հասարակությանը
գիտակցաբար,
նրանք
անբարոյականացնում
են
ժողովուրդը
գիտակցաբար:
Եվ
այդ
բոլորը
նրանք
անում
են,
որովհետեւ
գիտակցական
խարդախությունից
եւ
գիտակցական
խաբեբայությունից
դուրս
չկա
նրանց
համար
գոյություն:
Ամենավնասակար
մարդը
նա
է,
որ
թեեւ
ունի
խելք,
բայց
չունի
ազնվություն
եւ
չունի
հաստատ
համոզմունքներ:
Ամենավնասակար
լրագիրն
էլ
այն
լրագիրն
է,
որ
ունի
բավական
ճարպիկ
լեզու,
բայց
չունի
ազնվություն
եւ
չունի
հաստատ
համոզումներ:
Չունենալով
ազնվություն,
նրա
համար
ամեն
միջոցները
սուրբ
են
իր
նպատակին
հասնելու
համար,
չունենալով
հաստատ
համոզմունքներ,
նա
ամեն
րոպե
փոփոխում
է
իր
հայտնած
կարծիքները,
նայելով
ժամանակի
պահանջմանը,
աճուրդով
է
վաճառում
իր
համոզումները:
Որ
կողմն
է
ուժը,
որ
կողմն
է
մեծամասնությունը,
այն
կողմն
է
թեքվում
նա:
Նա,
գոյություն
ունենալու
համար,
պետք
է
ընթանա
հոսանքի
հետեւից,
երբեք
չէ
կարող
գնալ
հոսանքի
դեմ,
պետք
է
շողոքորթի
ամբոխի
տգիտությունը,
կույր
կրքերին,
նրա
ամենաստոր
ինստինկտներին:
Այդ
տեսակ
մամուլը,
իհարկե,
մամուլի
անվան
արժանի
չէ,
այդ
տեսակ
մամուլը
մեղանչում
է
մամուլի
կոչման
դեմ,
որովհետեւ
գոյու-
թյուն
ունենալու
համար
հարմարվել
վատ
կարծիքին,
ստոր
ինստինկտներին
չէ
նշանակում
առաջնորդել
հասարակական
կարծիքը,
այլ
նշանակում
է
նրան
մոլորեցնել,
անբարոյականցնել:
Այդ
տեսակ
օրգանների
դատողությունը
ամեն
երկրներում
հետեւյալն
է.
Ժողովուրդը
նախապաշարմունքներով
լի
է,
մենք
էլ,
գոյություն
ունենալու
համար,
կպաշտպանենք
նրա
ամենահրեշավոր
նախապաշարմունքները.
ժողովուրդը
կույր,
ֆանատիկոս
եւ
մոլեռանդ
է,
մենք
էլ
նրա
այդ
զգացումներին
կշողոքորթենք,
ժողովուրդը
դարերով
կրթվել,
սնվել
է
ստոր
ինստինկտներով
եւ
հակված
է
դեպի
ամենավատ
կրքերը,
մենք
էլ
մեր
թերթի
մեջ
այդ
ստոր
ինստինկտներն
ու
վատ
կրքերը
կարդարացնենք,
կհամարենք
նրանց
ամենաբարձր
առաքինությունները:
Հասարակության
մեջ
կան
անձինք,
որոնք
իրանց
փառասեր
կամ
նյութասեր
նպատակներին
հասնելու
համար
պատրաստ
են
կաշառել
մամուլը,
որ
հանձն
կառնի
իրանց
նպատակները
պաշտպանելու,
մենք
էլ
օգուտ
կքաղենք
նրանց
այդ
ձգտումներից
եւ
կառաջարկենք
նրանց
մեր
ծառայությունը
մի
հայտնի
վարձատրությամբ:
Ժամանակի
տրամադրությունը
եթե
ազատամիտ
է,
մենք
ազատամտություն
կանենք,
եթե
հետադեմ
ու
խավարասեր
է,
մենք
հետադեմ
ու
խավարասեր
կդառնանք,
որովհետեւ
այդ
տեսակ
համարվելը
ժամանակի
տրամադրությանը
ձեռնտու
ու
շահավետ
է:
Հասարակության
մեծամասնությունը
սիրում
է
պոռնկագրություն,
ի՞նչ
կա,
մենք
էլ
մեր
գրվածներով
ավելի
կզարգացնենք
հասարակության
մեջ
այդ
վնասակար
հակումները,
քանի
որ
դա
մեզ
ձեռնտու
ու
շահավետ
է:
Եվ
այդ
բոլորը
մենք
կծածկենք
գեղեցիկ
եւ
հնչող
ֆրազներով,
կծածկենք
մեր
երեսը
ազնվության
դիմակով,
կկրկնենք,
որ
ծառայում
ենք
կրոնին
եւ
եվրոպական
քաղաքակրթությանը:
Ժողովուրդը
ուզում
է
խաբված
լինել,
եւ
մենք
էլ
նրան
կխաբենք:
Պարզ
է,
որ
այդ
տեսակ
օրգաններն
աններելի
կերպով
մեղանչում
են
մամուլի
կոչման
դեմ,
բայց
նրանց
ինչ
փույթ:
Պարզ
է
նույնպես,
որ
այդ
տեսակ
օրգաններն
անբարոյականացնում
են
հասարակությանը
եւ
եթե
երկար
տարիներով
մենակ
մնային
գրական
ասպարեզում,
կատարելապես
կանբարոյականացնեին
ժողովուրդը,
բայց
նրանց
ինչ
փույթ,
միայն
թե
շատ
բաժանորդներ
ունենան:
Հարստահարելով
ժողովրդի
վատ
կրքերը,
ստոր
ինստինկտները,
հարստահարելով
ժողովրդի
տգիտությունը,
նշանակություն
ունեցողների,
փառասերների
եւ
նյութասերների
անձնական
ձգտումները,
հարմարվելով
ժամանակի
պահանջմանը,
ժամանակակից
հասարակական
տրամադրությանը,
կարելի
է
շահվել,
ուրեմն
եթե
այդ
ուղղությամբ
գնալը
շահավետ
է,
ինչի
չգնանք
այդ
ուղղությամբ:
Իսկ
եթե
դրանով
կմոլորեցնենք
հասարակաց
կարծիքը,
կանբարոյականացնենք
ժողովուրդը,
մեզ
ինչ
փույթ:
Այդ
տեսակ
օրգաններ
ամեն
երկրում
կան,
բայց
կրթված
երկրներում,
որտեղ
հասարակական
կարծիքը
զարգացած
է,
հասել
է
մեծ
գիտակցության
եւ
ինքնաճանաչության,
այդ
տեսակ
օրգանները
մեծ
վնաս
չեն
կարող
բերել:
Այնինչ
մեր
անզարգացած,
տգետ,
մոլեռանդ,
նախապաշարված,
միամիտ
եւ
անտարբեր,
բայց
միեւնույն
ժամանակ
լի
վատ
կրքերով
եւ
ստոր
ինստինկտներով
հասարակության
մեջ
այդ
տեսակ
օրգանները
ամենամեծ
վնաս
են
հասցնում
հասարակությանը:
Մամուլի
կոչումն
է
ազնվացնել
հասարակությունը,
առաջնորդել
նրա
հասարակական
կարծիքը
եւ
ոչ
թե
մոլորեցնել
հասարակական
կարծիքը
եւ
անբարոյականացնել
հասարակությունը:
Լավ
կլինի
եթե
մեր
մամուլի
բոլոր
օրգանները
այդ
ճշմարտությունը
հիշեն:
«Մշակ»,
1886,
№
2
65.
ԻՎԱՆ
ՍԵՐԳԵԵՎԻՉ
ԱԿՍԱԿՈՎ
Հունվարի
5-ին
հրատարակված
«Մշակի»
№
2-ի
մեջ
տպված
«Մամուլի
կոչումը»
վերնագրով
հոդվածում
մենք
այն
միտքը
հայտնեցինք,
որ
եթե
մի
առաջադեմ
թերթ
տեսնում
է,
թե
մի
այլ
թերթ
հետա-դեմ
է,
առաջադեմ
թերթը,
իհարկե
չէ
կարող
համակրել
այդ
տեսակ
օրգանին,
պետք
է
իր
ամբողջ
ուժը
գործ
դնի
այդ
թերթի
ուղղության
դեմ
կռվելու,
մաքառելու,
բայց
նա
դարձյալ
պետք
է
հարգանքով
վերաբերվի
դեպի
իր
ուղղության
հակառակ
ուղղություն
ունեցող
թերթը,
եթե
համոզված
է,
որ
նրա
այդ
հակառակորդը
անկեղծ
է
իր
ուղղության
մեջ:
Երբ
մենք
հունվարի
սկզբում
գրում
էինք
այդ
տողերը,
մենք
չէինք
կարծում,
որ
մի
քանի
շաբաթից
հետո
առիթ
կունենանք
վերաբերել
այդ
խոսքերը
մի
եղբայրակցի
հիշատակին,
որին
հանկարծակի
մահը
խլեց
ազնիվ
հրապարակախոսների
սակավաթիվ
շրջանից:
Հունվարի
27-ին
վախճանվեց
Մոսկվայում
62
տարեկան
հասակում
“ՀցրՖ”
լրագրի
խմբագիր-հրատարակիչ
Իվան
Սերգեեւիչ
Ակսակովը,
որ
այդ
իր
լրագրից
առաջ
հրատարակում
էր
հետզհետե
“կՈՐցր”,
“ԾՏրՍՉՈ”,
“ԾՏրՍՉՌփ”
եւ
“ԺպվՖ”
լրագիրները,
բայց
որոնցից
ոչ
մինը
իր
վերջին
լրագրի
չափ
երկար
տեւողություն
չունեցավ:
Նախ
եւ
առաջ
Ակսակովն
այն
պարզ
պատճառով
ամենամեծ
հարգանքի
արժանի
է,
որ
նա
որպես
ռուս,
համոզված
եւ
անկեղծ
ազգասեր
էր,
իր
հայրենիքի
շահերի,
նրա
արտաքին
ուժի,
մեծության
ու
փառքի
եւ
նրա
ներքին
բարօրության
անկեղծ,
համոզված
ու
անձնվեր
պաշտպան
էր:
Այդ
զգացմունքը՝
հայրենիքի
սիրո,
հայրենասիրության
զորեղ
զգացմունքը,
միացած
անկաշառ
ներքին
համոզմունքի
հետ,
որ
հասարակաց
գործիչն
ունի,
երբ
գիտե,
թե
իր
ամբողջ
կյանքի
ընթացքում
նվիրել
է
իր
հոգեկան
ամենասուրբ
ամենաազնիվ
ուժերը
իր
հայրենիքի
օգտին,
արդեն
բավական
է
մի
մարդուն
ամենքի
աչքում
հարգել
տալու
համար:
Ակսակովը
պատկանում
էր
սլավյանոֆիլների
Ռուսաստանում
մի
ժամանակ
զորեղ
խմբին,
որի
ներկայացուցիչներից
նա
վերջին
ժամանակ
մենակ
էր
մնացել,
պատկանում
էր
նույնիսկ
այն
սակավաթիվ
եւ
հարգելի
հրապարակախոսների
կարգին,
որոնք
անկեղծ
են
իրանց
գաղափարների
մեջ,
որքան
էլ
այդ
գաղափարները
սխալ
երեւային
հակառակ
կուսակցությանը:
Իվան
Սերգեեւիչն
իր
զորեղ
ոճով,
իր
կախարդական
գրչով
մի
տեսակ
դյութիչ
ներգործություն
ուներ
ընթերցողների
վրա,
նույնիսկ
այն
ժամանակ,
երբ
ընթերցողն
անկարող
էր
համաձայնվել
նրա
հայտնած
սկզբունքների
հետ,
անկարող
էր
համաձայնվել
նրա
ձգտումների
ու
գծագրված
նպատակին
հասնելու
համար
նրա
առաջարկած
այս
կամ
այն
միջոցների
հետ:
Եվ
այս
ու
այն
նրա
միակողմանի
հայացքը,
որի
հետ
համաձայնվել
չէր
կարելի,
այնուամենայնիվ,
հարգանք
էր
ներշնչում
ընթերցողի
սրտում,
որովհետեւ
բխած
էր
լինում
անկեղծ
զգացմունքից:
Մարդը
չէր
կարող
հարգանքով
չվերաբերվել
դեպի
մի
համոզված,
բուն
ռուս
զորեղ
ոգի
արտահայտող
պուբլիցիստը,
որի
ամեն
մի
գրած
տողից
երեւում
էր,
որքան
նրա
սիրտը
անկեղծ
կերպով
ցավում
է
իր
հայրենիքի
համար,
բայց
միեւնույն
ժամանակ
մարդը
անկարող
էր
բաժանել
նրա
կարծիքը,
թե
հայրենիքի
բարօրության
համար
պետք
է
վերադառնալ
շատ
անգամ
արդեն
անպետք,
անգործադրելի
դարձած
հնությանը:
Մարդը
ակամա
հարգանք
էր
զգում
դեպի
այդ
վստահ,
անվեհեր,
համոզված
հայրենասերը,
բայց
չէր
կարող
նրա
հետ
բաժանել
նրա
շատ
անգամ
նույնիսկ
միամիտ
կերպով
արտահայտած
արհամարհանքը
դեպի
եվրոպական
վսեմ
գաղափարները:
Մարդը
չէր
կարող
պատկառել
նրա
հափշտակված
փաստաբանության
առջեւ
հօգուտ
համասլավյան
միության
գաղափարի,
բայց
ակամա
հրաժարվում
էր
ընդունել
նրա
առաջարկած
միջոցը
բարձր
նպատակին
հասնելու
համար,
որ
կայանում
էր
սլավ
ահագին
ընտանիքի
գլխավորապես
ոչ
թե
ցեղական,
այլ
կրոնական
միության
մեջ:
Ակսակովն
անհամբերող
լինելով
դեպի
այլ
դավանությունները,
իր
լրագրի
էջերի
մեջ
դիմելով
այլադավան
սլավյան
ցեղերին,
լեհացիներին
եւ
չեխերին,
պահանջում
էր
նրանցից,
որ
նրանք
հրաժարվեն
կաթոլիկ
կրոնից,
որպեսզի
արժանանան
սլավյան
ընդհանուր
ընտանիքի
մեջ
ընդունվելու,
կարծես
թե
հնար
կա
մի
ազգից
պահանջել,
որ
նա
ցեղապես
եւ
քաղաքականապես
իր
մեծ
ընտանիքի
հետ
ձուլվելու
նպատակով,
հրաժարվի
իր
սրտի
համար
բարոյական
ամենաթանկագին
գանձից,
իր
կրոնից:
Այսպես
թե
այնպես,
կարելի
է
շատ
բաներում
չհամակրել
հանգուցյալ
ռուս
նշանավոր
պուբլիցիստի
իր
բազմամյա
հրապարակախոսական
գործունեության
մեջ
հայտնված
մտքերին
ու
միակողմանի
հայացքներին,
բայց
անկարելի
էր
ուրանալ,
որ
Ակսակովը
համոզված
եւ
անկեղծ
մարդ
էր,
որոշ,
հաստատ
ուղղություն
ունեցող,
ինքն
իրան
չհակասող,
անկեղծ
մտածող
էր:
Կարելի
էր
չբաժանել
Ակսակովի
մտքերը,
բայց
ոչ
մի
ազնիվ
մարդ
չի
գտնվի,
որ
համարձակվի
չհարգել
Ակսակովի
հիշատակը,
որպես
անկեղծ
մտածողի,
որպես
ազնիվ
պուբլիցիստի,
որին
հանկարծական
մահը
խլեց
գրական
ասպարեզից:
Ակսակովն
այն
հազվագյուտ
մարդկանցից
մեկն
էր,
որոնք
երիտասարդությունից
սկսած
մինչեւ
ծերություն
հասնելը
միշտ
մնում
են
հավատարիմ
իրանց
սկզբնական
վառված
իդեալներին,
որքան
էլ
անհիմն
երեւային
այդ
գաղափարները,
այդ
իդեալները
իրանց
հակառակորդներին:
Այդ
տեսակ
մարդիկ
ամեն
կուսակցությունների
պատկանող
ներկայացուցիչների
համար
հարգանքի
արժանի
են:
Եվ
այդ
է
պատճառը,
որ
հենց
որ
նշանավոր
ռուս
պուբլիցիստի
մահվան
լուրը
տարածվեց
ուրիշ
քաղաքներում,
ամբողջ
Ռուսաստանի
մամուլի
ներկայացուցիչները,
ինչ
ուղղության
էլ
պատկանեին
նրանք,
առաջադեմ
թե
հետադեմ,
շտապեցին
հեռագիրներով
հայտնել
իրանց
հարգանքն
ու
ցավակցությունը
հանգուցյալի
այրիին,
շտապեցին
կազմել
իրանց
միջից
պատգամավորություն
Մոսկվա
ուղարկելու
“ՀցրՖ”
լրագրի
խմբագրի
հուղարկավորությանը
ներկա
գտնվելու
համար:
Եվ
ոչ
թե
միայն
ամեն
գույնի,
ամեն
ուղղության
մամուլը,
բայց
եւ
ամեն
դասակարգի
ներկայացուցիչները,
նույնիսկ
իրավունքի
ներկայացուցիչները,
իրավաբանները՝
ոգեւորված
կերպով
հայտնեցին
իրանց
համակրությունը
հանգուցյալի
հիշատակին:
Նշանավոր
է
շատ,
որ
Ակսակովը,
թեեւ
իր
պրոֆեսիայով
հրապարակախոս
էր,
բայց
իր
մասնագիտությամբ
իրավաբան
էր:
Եվ
երբ
նրա
կուսակցությունից,
ընդհանուր
սլավոնասերների
խմբից
անջատված
մի
քանի
հրապարակախոսներ
գոչում
գոռումներ
բարձրացրին,
անկախ
դատարանի
դեմ
արշավանք
գործելով,
եւ
աշխատելով
երդվյալների
դատարանի
հաստատության
տակը
փոս
փորել
եւ
հասարակաց
կարծիքի
աչքում
նրա
անունը
կոտրել,
Ակսակովի
ազնիվ
զգացմունքը
վրդովվեց,
եւ
նա
որպես
ազնիվ
եւ
անկողմնապահ
մարդ,
որպես
համոզված
իրավաբան,
անկախ
կերպով
հանդես
դուրս
եկավ
իր
լրագրում
իր
սուր
գրիչը
երդվյալների
դատարանի
հաստատության
եւ
դատարանի
անկախության
գործին
ծառայեցնելու
նպատակով:
«Մշակի»
վերեւ
հիշված
հոդվածում,
շարունակելով
մեր
դատողությունը
«Մամուլի
կոչման»
մասին,
մենք
ավելացրինք
հետեւյալ
տողերն
էլ:
«Բայց
մամուլի
ամենավնասակար
ներկայացուցիչները,
նրանք,
որոնց
ոչ
թե
միայն
ոչ
մի
օրինավոր
մարդ
չէ
կարող
համակ-
րել,
բայց
եւ
որոնց
ոչ
ոք
չէ
կարող
հարգել,
այդ
այն
օրգաններն
են,
որոնք
անկեղծ
չեն
իրանց
հայտնած
մտքերի
մեջ,
որոնք
իրանց
երեսին
մի
կեղծ
դիմակ
ունեն
ծածկած,
նայելով
ժամանակի
պահանջներին:
Սրանք
ոչ
թե
անգիտակցաբար
են
սխալվում,
խորին
կերպով
համոզված
լինելով
թե
իրանք
արդար
են,
թե
իրանց
հայտնած
մտքերով
տանում
են
հասարակությանը
դեպի
փրկություն,
բայց
նրանք
սխալվում
են
գիտակցաբար,
անդադար
իրանց
հակասում
են
գիտակցաբար,
անբարոյականացնում
են
ժողովուրդը
գիտակցաբար
»:
Այդ
տեսակ
պուբլիցիստը
երբ
մեռնելու
կլինի,
չենք
կարծում,
որ
նրա
հիշատակը
կկարողանա
վայելել
նույն
ընդհանուր
հարգանքը,
նույն
ոգեւորված
համակրությունը
թե՛
մամուլի
բոլոր
մյուս
ներկայացուցիչների,
թե՛
ընդհանրապես
ամբողջ
հասարակաց
կարծիքի
կողմից,
որ
կարող
է
վայելել
եւ
վայելում
է
թեեւ
սխալվող,
բայց
անկեղծ
կերպով
սխալվող,
միեւնույն
ժամանակ
անկեղծ
կերպով
հափշտակ-
վող,
համոզված
մի
հրապարակախոս,
ինչպես
հանգուցյալ
Իվան
Սերգեեւիչ
Ակսակովն
էր:
Այդ
հսկա
ռուս
պուբլիցիստի
բարոյական
եւ
մտավոր
պատկերը,
իր
նեղ
հայացքների
մեջ
էլ
անկեղծ
կերպով
համոզված
հրապարակախոսի
պատկերը,
թող
օրինակ
լինի
մյուս
ռուսաց
հրապարակախոսներին:
Նրանցից
շատերի
մոտ
դժբախտապես
համոզմունք
ասած
բանը
ավելորդ
շռայլություն
է
համարվում:
Նրանցից
շատերի
մոտ
համոզմունք
ունենալ
նշանակում
է
հարմարվել
ժամանակի
պահանջներին:
Այժմ,
Ակսակովի
հիշատակի
առիթով,
նվիրում
ենք
մի
քանի
խոսքեր
եւ
մեր
հայ
մամուլի
մի
քանի
ներկայացուցիչներին:
Հանգուցյալ
Իվան
Սերգեեւիչը
կարող
էր,
այո,
սխալվել,
բայց
նա
անկեղծ
համոզված,
եթե
այդպես
կարելի
է
ասել,
անգիտակցական
կերպով
էր
սխալվում:
Նա
կարող
էր
այս
կամ
այն
հարցում
նեղ
հայացքներ
ունենալ,
բայց
նա
դիտմամբ
չէր
սեփականացնում
իրան
նեղ
հայացքներ,
որպեսզի
կարողանա
ապրել:
Նա
ճշմարիտ
խորին
համոզմամբ
հավատում
էր
իր
մտքերին,
իր
գաղափարներին,
իր
կոչմանը
եւ
ոչ
թե
այն
մարդկանցից
էր,
որոնք
թեեւ
շատ
լավ
գիտեն,
թե
իրանք
ոչինչ
չեն,
բայց
միայն
ապրելու
համար
հավատացնում
են
ժողովրդին
թե
իրանք
անհրաժեշտ
են,
եթե
ոչ
ուրիշները
վաղուց
կքանդեին
ազգն
ու
եկեղեցին:
Նա
այն
մարդկանցից
չէր,
որոնք
իրանց
գոյությունը
պահպանելու
համար
անում
են
ամեն
տեսակ
ստոր
մատնություններ,
նա
այն
մարդկանցից
չէր,
որոնք
ապրելու
համար
պաշտպանում
են
որեւէ
մութ,
անհամակրելի
եւ
վնասակար
անձնավորության,
որպեսզի
երբ
այդ
անձնավորությունը
կհասնի
մի
որեւէ
նշանակության,
կարողանան
օգտվել
նրա
նյութական
օժանդակությունից:
Ակսակովը
թեեւ
մեր
տեսակետից
մամուլի
մեջ
իր
հարուցած
մի
քանի
հարցերում
սխալ
եւ
նեղ
հայացքներ
էր
հայտնում,
բայց
մենք
դարձյալ
չենք
կարող
ամբողջ
սրտից
չհարգել
նրա
հիշատակը,
որովհետեւ
նա
իստակ,
ազնիվ
մարդ
էր,
անկեղծ
հրապարակախոս
էր,
համոզված
ազգասեր
եւ
հայրենասեր
էր,
որ
անխարդախ
սրտով,
իր
տեսակետից
էր
հասկանում
իր
հայրենիքի
օգուտը
եւ
շահերը,
որ
մինչեւ
իր
կյանքի
վերջին
շունչը
պահպանել
էր
դեպի
բարին,
արդարն
ու
ճշմարիտը,
սրտի
մեջ
մի
մաքուր
մանկական,
անկեղծ,
մի
տեսակ
բարեպաշտական
զգացմունք,
իր
ամենաանիրագործելի
մտքերն
անգամ
հայտնելով
մի
տեսակ
մանկական
անկեղծությամբ:
Իվան
Սերգեեւիչ
Ակսակովի
մեր
նկարագրած
պատկերը
ամբողջ
չէր
լինի,
եթե
չհիշեինք
այստեղ
եւ
այն,
որ
հանգուցյալը
բացի
հրապարակախոս
լինելուց
եւ
բանաստեղծ
էր
միեւնույն
ժամանակ:
Նա
ունի
գրած
բազմաթիվ
բանաստեղծություններ,
եւ
նույնիսկ
իր
գրական
գործունեությունը
նա,
որքան
մեզ
հայտնի
է,
բանաստեղծություննե-րից
էր
սկսել:
Նրա
ոտանավորներից
մի
քանիսները
դեռ
մինչեւ
այժմ
անտիպ
են
մնացել:
Վերջացնում
ենք
մեր
խոսքը
շեշտելով
այն
նշանավոր
հանգամանքի
վրա,
որ
Իվան
Սերգեեւիչ
Ակսակովի
մահվան
առիթով
վերաբերվեցին
ամենամեծ
հարգանքով
հանգուցյալի
հիշատակին
ոչ
միայն
ամեն
գույնի
եւ
ուղղության
ռուս
լրագիրները,
բայց
եւ
ամբողջ
արտասահմանյան
օտարազգի
մամուլը,
թեեւ
մատնացույց
անելով
իր
տեսակետից
հանգուցյալի
գրական
բազմամյա
գործունեության
սխալ
կողմերի
վրա,
այնուամենայնիվ,
անխտիր
կերպով
ամենամեծ
հարգան-
քով
է
վերաբերվել
Ակսակովի
հիշատակին,
որպես
ազնիվ
մարդու
եւ
համոզված
հրապարակախոսի:
«Մշակ»,
1886,
№
16
66.
ԻՆՉ
ՊԵՏՔ
Է
ԱՆԵՆՔ
ՀԱՐԳՎԱԾ
ԼԻՆԵԼՈՒ
ՀԱՄԱՐ
Հայը
համ
չէ
ուզում
հրաժարվել
իր
բոլոր
պակասություններից,
համ
ուզում
է
հարգված
լինել
օտարներից:
Հայը
համ
չէ
ուզում
սեփականել
իրան
այն
հատկությունները,
որոնց
սեփականելով
կարող
է
հուսալ
ամենքից
հարգված
լինելու,
համ
վրդովվում
է,
երբ
գտնվում
է
մեկը,
որ
համարձակություն
ունի
անկախ,
աներկյուղ
ցույց
տալ
նրան
իր
խոշոր
պակասությունները:
Ուրանալ
թե
նկարագրված
պակասությունները
կան
ազգի
մեջ,
այդ
չէ
կարող
անել
հայը,
այդ
նա
իր
սրտում
խոստովանում
է,
բայց
նա
դարձյալ
աշխատում
է
իրան
արդարացնել:
Մեկը
հանդես
է
դուրս
գալիս
բացատրելով
եւ
նույնիսկ
ներելով
այդ
պակասությունները
հայի
անցյալ
անմխիթար
պատմական
կյանքի
ազդեցությամբ,
մյուսը
իրան
քաղաքագետ
եւ
հեռատես
ձեւացնելով,
գոչում
գոռում
է,
թե
այժմ
անտակտ
եւ
անժամանակակից
է
ցույց
տալ
օտարներին
մեր
ներքին
պակասությունները…
Մատնացույց
անել
մի
ազգի
պակասությունների
վրա,
չէ
նշանակում
հնարել
այդ
պակասությունները,
մի
նոր
գյուտ
անել,
բաց
անել
օտարների
առջեւ
նրանց
համար
մինչեւ
այժմ
անհայտ
մնացած
մի
գաղտնիք…
Մեր
պակասությունները
առանց
մեր
ասելու
էլ
շատ
լավ
հայտնի
են
օտարներին
եւ
քննադատելով
մեր
պակասությունները
մենք
ոչինչ
նոր
տեղեկություն
մեր
մասին
չենք
ավելացնում
օտարների
համար:
Ընդհակառակը,
եթե
ընդունենք,
որ
օտարները
մեզանով
հետաքրքրվում
են,
նրանք
հիմա
միայն
կսկսեն
հարգել
մեզ,
երբ
մենք
ինքներս
սկսում
ենք
մեր
պակասությունները
մերկացնել,
քննադատել,
ուրեմն
ձգտում
ենք
բժշկվել
մեր
բարոյական
ախտերից:
Միայն
այդ
ճանապարհով
մի
ազգ
կաող
է
բժշկվել
իր
խոշոր
պակասություններից,
իր
անհամակրելի
հատկություններից
եւ
ոչ
թե
ծածկելով
իր
եւ
ուրիշների
աչքից
իր
հասարակական
զարգացմանը
աննպաստ
հատկությունները,
իր
բարոյական
եւ
մտավոր
առաջադիմության
գործի
համար
մշտական
խոչընդոտ
կազմող
արատները…
«Մշակի»
ուղղության
ամենակատաղի
հակառակորդներն
անգամ
ոչինչ
ապացույց
չեն
կարող
բերել
մեր
խոսքերը
հերքելու
հա-
մար,
չեն
կարող,
ինչքան
էլ
ցանկանային,
մեր
ասածների
հակառակն
ապացուցանել,
չեն
կարող
հաստատել
քիչ
թե
շատ
հիմնական
փաստերով,
թե
հայերի
մեծ
մասը
ընդհակառակը,
շատ
ազնիվ,
բարոյական
եւ
շիտակ
ազգ
է:
Ուրեմն
մնում
է
միայն
այդ
տեսակներին
խորամիտ
եւ
հեռատես
քաղաքագետ
ձեւանալ,
վրդովված
եւ
զայրացած
իրանց
ցույց
տալ,
ազգասեր
սրտից
բխած
կեղծավոր
աղաղակներ
բարձրացնել
թե՝
«Հայերիս
պակասությունները
ցույց
տալ
նշանակում
է
վնասել
հայերի
անվանը
օտարների
աչքում,
վայր
գցել
մեր
հարգը
Եվրոպայի
առջեւ»
եւ
այլն:
Մի
բան
միայն
մեզ
զարմացնում
է,
«Մշակը»
հո
տասնեւչորս
տարի
շարունակ
անդադար
նույնն
էր
անում,
խստությամբ
եւ
դառնությամբ
քննադատում
էր
հայերին,
նույն
պրոգրամայով
հանդես
դուրս
եկավ
եւ
ներկա
տարվա
սկզբում,
երբ
մեր
լրագիրը
ընդմիջումից
հետո
նորոգեց
իր
գոյությունը:
Ուրեմն
մեր
թշնամիների
ականջները
սովոր
պիտի
լինեին
«Մշակի»
կծու,
խիստ
եւ
պարզախոս
լեզվին,
անկեղծ,
դառն
ճշմարտությունների
արտահայտելուն:
Ուրեմն
հիմա
«ինչ
ճանճ
է
կծել»
մեր
հակառակորդներին,
որ
նրանք
կարծես
թե
նոր
են
նշմարում
մեր
լրագրի
ինքնաքննական
որոշ
եւ
խիստ
ուղղությունը…
Բայց
տես
թե
“Ou
la
vertu
va
se
nicher”
(որտե՛ղ
է
բուն
դրել
առաքինությունը),
մեր
հերոսները
ազգի
պատվի
պաշտպաններ
ձեւանալով,
հանդես
են
դուրս
գալիս
ազգի
պատվի
պաշտպաններ,
իրանց
հեռատես
եւ
խորամիտ
ցույց
տալով
եւ
այն
երեւելի
միտքը
հայտնելով,
թե
այժմ
հայերի
պակասությունները
հայտնելը
անտակտ
եւ
անժամանակակից
է…
Գեղեցի՜կ
վարմունք,
գեղեցի՜կ
բարոյականություն…
Տարիների
ընթացքում
ամեն
միջոց
գործ
դնել
ազգը
եւ
հասարակությունը
անբարոյականացնելու,
եւ
հանկարծ
հանդես
դուրս
գալ
որպես
ոտնակոխ
արած
ճշմարտության,
վիրավորված
անմեղության,
անարգված
ազգասիրության,
օտարների
աչքում
անարգված
պատվի
անվախ
եւ
անձնվեր
պաշտպաններ:
Իսկ
նույն
ինտելիգենցիան,
նույն
մամուլը,
որ
իր
զայրույթն
է
ցույց
տալիս
այժմ,
երբ
«Մշակը»
ճշմարտություն
է
ասում
իր
հայրենակիցների
երեսին,
նույն
ինտելիգենցիան,
նույն
մամուլը,
կրկնում
ենք
եւ
կհաստատենք
մեր
խոսքերը
հաստատ
փաստերով,
ամեն
ջանք
էր
գործ
դնում
տարիների
ընթացքում՝
թե՛
լրագրության
եւ
թե՛
հասարակաց
կյանքի
հարաբերությունների
մեջ
անբարոյականացնելով
ազգը
եւ
հասարակությունը:
Տարիների
ընթացքում
թե՛
հասարակական
կյանքի
մեջ,
թե՛
տպագրական
խոսքի
միջոցով,
թե՛
մասնավոր
հարաբերությունների
միջոցով
անբարոյականացնում
էիք
ազգը,
իսկ
հիմա
մեկ
անգամից,
մի
քանի
ճռճռան
փքած
ֆրազներով
ուզում
եք
ոչնչացնել
ձեր
սերմանած
եւ
այժմ
աճած
սերմերի
պտուղները,
ուզում
եք
կեղծ
կերպով
ձեզ
զարգացած
ձեւացնելով՝
ոչնչացնել
այն
հետեւանքները,
որոնց
առաջ
գալուն
ազգի
ամեն
դասակարգի
մեջ
դուք
ինքներդ
տարիների
ընթացքում
զորավոր
կերպով
նպաստեցիք:
Ազգը
ամեն
կերպ
անբարոյականացնողները,
այժմ
ազգի
պաշտպաններ
են
հանդիսանում:
Երբ
որ
մեզ
կաջողվի
ցույց
տալ,
թե
մեր
ինտելիգենցիան
եւ
մեր
մամուլը
տարիների
ընթացքում
ամեն
միջոց
էր
գործ
դնում
իր
անձնական
շահերի
համար
ազգը
անբարոյականացնելու,
մեր
հանցանքը՝
ազգի
երեսին
պարզապես
ճշմարտություն
ասելու,
նրա
պակասությունները
ցույց
տալու,
ոչինչ
կերեւա
համեմատելով
այն
ծանր
հանցանքի
հետ,
որ
գործել
եւ
գործում
են
տարիների
ընթացքում
ազգի
պատիվը
պաշտպանող
ձեւացնողները,
շարունակ
եւ
ամեն
միջոցներով
անբարոյականացնելով
նույն
ազգը,
որի
պատվի
կեղծավոր
պաշտպանողներ
են
հանդիսանում
նրանք
այս
րոպեիս:
Շուտով
մենք
կտեսնենք
մեր
հաշիվները
“վՈ
փՌրՑց՚”
այդ
անբարոյականացնող
ինտելիգենցիայի
եւ
այդ
մամուլի
համար:
«Մշակ»,
1886,
№
111
67.
ԿՐԹԻՉ
ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ
ԻՐԱՆՑ
ՆՊԱՏԱԿԻՆ
ՉԵՆ
ՀԱՍՆՈՒՄ
Ոչ
ոք
չէ
կարող
ուրանալ,
որ
եկեղեցին
ահագին
բարոյակա-նացնող
ազդեցություն
ունի
մեր
ազգի
վրա:
Ոչ
ոք
չէ
կարող
հերքել
դպրոցի
կրթիչ
եւ
բարոյականացնող
ներգործությունը
մի
հասարակության
մատաղ
սերնդի
վրա:
Անուրանալի
է,
նույնպես,
մամուլի
կրթիչ
դերը
մի
ժողովրդի
մեջ:
Անհերքելի
է
թատրոնի
բարոյականացնող
ու
կրթողական
նշանակությունը
մի
հասարակության
համար:
Բայց
արդյոք
իր
շինության
պատերո՞վ
է
միայն
ազդում
եկեղեցին
բարոյականացնող
կերպով
ժողովրդի
վրա,
թե՞
իր
վարդապետության
բովանդակությամբ
եւ
իր
սպասավորների
իրանց
բարձր
կոչմանը
համապատասխան
լինելով:
Արդյոք
դպրոցը
իր
լոկ
շինությամբ
որեւէ
օգուտ
կարո՞ղ
է
տալ,
եթե
նրա
ղեկավարները,
վարժապետները
անպատրաստ
կլինեն
իրանց
պաշտոնի
համար:
Արդյոք
մամուլը,
եթե
իրանց
կոչմանը
անպատրաստ,
տգետ
կամ
անբարեխիղճ
խմբագիրների
ձեռքով
կղեկավարվի,
կարո՞ղ
է
որեւէ
օգուտ
տալ
ազգին:
Արդյոք
թատրոնը
միմիայն
իր
շինությամբ,
նույնիսկ
բեմի
վրա
խաղացած
պիեսների
բովանդակությամբ
կրթիչ
հաստատություն
կարո՞ղ
է
համարվել,
թե
հասարակարգը
կրթելու
համար
հարկավոր
են
իրանց
կոչմանն
արժանի
կատարողներ,
դերասաններ:
Բայց
մեզանում
այդ
հարցերը
ոչ
ոք
երբեք
չի
առաջարկում:
Եկեղեցին
մի
վեհ
հաստատություն
է,
բայց
նրա
նեկայացուցիչների,
հոգեւորականների
կոնտինգենտը
մեզանում
բաղկացած
է
մեծ
մասամբ
ստոր
դասակարգի
մարդկանցից,
թերուս
անձնավորություններից,
մարդկության
կրոնական
շարժման
պատմության
հետ
անծանոթ,
մարդուս
հոգեբանական
նուրբ
զգացմունքները
ընբռնել
անկարող
եւ
ուրեմն
մարդուս
հոգու
վրա
ազդել
անընդունակ
մարդկանցից:
Ով
է
ձեռնադրվում
մեզանում
քահանա
կամ
վարդապետ,
մեծ
մասամբ
այն
մարդը,
որ
հասարակական
ուրիշ
որեւէ
պաշտոնի
համար
անպատրաստ
է:
Մենք
հոտն
ենք,
իսկ
նրանք
հովիվները.
բայց
կարո՞ղ
է
արդյոք
հոտի
մտավոր
եւ
բարոյական
զարգացումից
իր
մտավոր
եւ
բարոյական
զարգացումով
ստոր
հովիվը
բարոյականացնող
կերպով
ազդել
իր
հոտի
վրա:
Մանավանդ
մեր
գավառական
քաղաք-
ներում՝
ձեր
ծառան,
ձեր
խոհարարը,
ձեր
այգեպանը
քահանա
է
ձեռնադրվում.
կամ
քահանա
է
ձեռնադրվում
ձեր
ծառայի
որդին,
որ
շատ
շատ
մի
ծխական
դպրոցում
մի
ողորմելի
ուսում
է
ստացել:
Եվ
ահա
իր
մտավոր
զարգացումով,
իր
բարոյականությամբ
ձեզանից
ավելի
ստոր
մարդը
պետք
է
ձեզ
առաջնորդի
կյանքի
բարոյական
շավղի
մեջ,
նա
պետք
է
քարոզ
ասի
ձեզ,
պետք
է
խորհուրդներ
տա
ձեզ
ձեր
կյանքի
ծանր
րոպեներում:
Կարո՞ղ
է
արդյոք
այդ
տեսակ
անզարգացած
մարդը
ըմբռնել
նուրբ
կերպով
ձեր
հոգեկան
դրությունը
եւ
հոգեբանապես
ազդել
ձեր
վրա,
շոշափել
ձեր
հոգու
ամենախոր,
ամենածածուկ,
ամենանուրբ
լարերը…
Կարո՞ղ
է
արդյոք
բարոյականացնել
ձեզ,
մտավորապես,
հոգեպես
բարձրացնել
ձեզ
այն
մարդը,
որ
բարոյապես
եւ
մտավորապես
ձեզանից
ստոր
է:
Նույնը
կարող
եք
ասել
եւ
մեր
դպրոցների,
ուսուցիչների
մասին:
Մենք
հանձնում
ենք
մեր
զավակների
կրթությունը
այնպիսի
մարդկանց,
որոնց
թերուս
լինելու,
մտավոր
եւ
բարոյական
կրթության
ստոր
աստիճանի
վրա
կանգնած
լինելու
պատճառով՝
մեր
տանն
էլ
չենք
ընդունում:
Մի
մարդ,
որ
իր
կյանքում
ոչինչ
չէ
կարդացել,
որ
ինքն
էլ
մի
այնպիսի
ընտանիքից
է
դուրս
եկել,
ուր
բացի
վատ
օրի-
նակներից
ուրիշ
ոչինչ
չէ
տեսել,
որին
մենք
մեր
տանը
չենք
ընդունում,
որին
պատիվ
էլ
չենք
անում
ձեռք
մեկնելու,
որ
ուսուցիչ
է
դարձել
ոչ
թե
այն
պատճառով,
որ
անհաղթելի
կոչում
էր
զգում
դեպի
այդ
պաշ-տոնը,
այլ
մի
կերպ
ապրելու,
մի
կերպ
հացի
կտոր
վաստակելու
համար,
մի
մարդ,
որ
մեծ
մասամբ
զգում
էլ
է
իր
ստոր
վիճակը
թե՛
բարոյապես
եւ
թե՛
մտավորապես
եւ
չէ
էլ
համարձակվում
մեր
առջեւ
նստելու,
այդպիսի
մարդուն
մենք
հանձնում
ենք
մեր
զավակների
կրթության
գործը:
Անցնենք
այժմ
մամուլին:
Ո՞վքեր
են
լինում,
շատ
քիչ
բացառությամբ,
մեր
անզարգացած
հասարակության
մեջ
պարբերական
հրատարակությունների
խմբագիրները,
հրապարակախոսները:
Մեծ
մասամբ
մութ,
անհայտ,
թերուս
անձնավորություններ,
որոնք
որեւէ
ինտելիգենտ
հասարակության
մեջ
չեն
էլ
ընդունվում:
Կիսատ
ուսում
ստացած,
մնացած
հասարակության
մակերեւույթից
բարոյապես
եւ
մտավորապես
ստոր
անձնավորություններ,
այնպիսի
մութ
ընտանիքներից
դուրս
եկած,
որոնք
արհամարհված
էին
հասարակությունից,
իրանք
ոչինչ
հիմնավոր
ուսում
չստացած,
բարոյական
կրթության
ամենատարրական
սկզբունքները
սեփական
ինքնակրթությամբ
չսեփականացրած,
դոքա
պետք
է
առաջնորդեն
հասարակաց
կարծիքը:
Եվ
ահա
նրանք
իրանց
լրագրական
գործունեության
մեջ
շարունակում
են
ընթանալ
նույն
ուղղությամբ,
որով
ընթանում
էին
նրանց
հայրերը:
Խմբագիրը
պետք
է
ապրելու
համար
շողոքորթի
ժողովրդի
ամենաստոր
կրքերին,
պետք
է
շողոքորթի
մի
քանի
ռուբլի
նվիրող
տգետ
աղային,
պետք
է
շողոքորթի
այս
կամ
այն
գավառական
քաղաքում
բարոյապես
արհամարհված,
բայց
նույն
քաղաքում
ուժ
ունեցող
անձնավորությանը,
որպեսզի
շատ
բաժանորդներ
ստանա…
Եվ
այդ
տեսակ
մամուլը
պետք
է
բարոյականացնող
ներգործություն
ունենա
ժողովրդի
վրա…
Անհերքելի
է,
որ
թատրոնը
ահագին
բարոյականացնող
ներգործություն
ունի
հասարակության
վրա:
Բայց
եթե
նա
ունի
այդ
բարոյականացնող
ազդեցությունը,
այդ
նրանով
միայն,
որ
դերասանը,
գեղարվեստագետը
պատկերացնում
է
բեմի
վրա
ամենաճիշտ,
ամենանուրբ
կերպով
մարդկային
հոգու
բոլոր
հուզմունքները,
շարժում
է
մեր
հոգին,
մտածել
ու
զգալ
է
տալիս
մեզ,
ստիպում
է
մեզ
կենտրոնացնելու
մեր
մեջ
մեր
բոլոր
ամենաընտիր
մտածմունքներն
ու
զգացմունքները,
առաջ
է
բերում
իր
կենդանի
եւ
ճիշտ
խաղով,
ինչպես
քահանան
իր
քարոզով,
մեր
սրտի
եւ
ուղեղի
մեջ
բարոյական
ինքնաքննությունը:
Բայց
կարո՞ղ
է
արդյոք
այդ
բոլորն
անել
մի
մարդ,
որ
ինքն
իր
զարգացմամբ
բարոյապես
եւ
մտավորապես
ստոր
է
այն
հասարակությունից,
որին
նա
հանձն
է
առել
կրթելու:
Կարո՞ղ
է
արդյոք
մի
մարդ
կամ
մի
աղջիկ
ներկայացնել
բեմի
վրա
բարձր
հասարակության
շրջանը
իր
բոլոր
սովորություններով
եւ
ձեւերով,
երբ
այդ
մարդը,
կամ
այդ
աղջիկը
երբեք
ոչինչ
չեն
կարդացել,
երբեք
ոտք
էլ
չեն
կոխել
իրանց
ստոր
դրությունից
փոքրիշատե
ավելի
բարձր
շրջանի
հասարակության
մեջ,
չգիտեն
մինչեւ
անգամ
իրանց
պահել,
չգիտեն
նստել
ու
վերկենալ,
չգիտեն
վայելուչ
կերպով
խոսել,
ձեռք
մեկնել,
գլուխ
տալ
անգամ:
Կամ
կարող
է
անկիրթ,
ուսում
չստացած,
բարոյապես
կրթություն
չստացած,
մարդկային
մռքի
զարգացման,
ոչ
մի
ազգի
գրականության
հետ
չծանոթ,
ուրեմն
եւ
կյանքը
ու
մարդուս
սրտի
հոգեկան
արտահայտությունները
դիտել,
ուսումնասիրել
անկարող
անձը,
լինի
նա
կին
թե
մարդ,
պատկերացնել
մեր
առջեւ
մարդուս
հոգեկան
բոլոր
արտահայտություններն
ու
հուզմունքները
իրանց
կատարյալ
ճշտությամբ
ու
նրբությամբ:
Տգետ
եւ
բարոյապես
անկիրթ
մարդը
չէ
կարող
լավ
դերասան
լինել:
Մտավորապես
անզարգացած,
բարոյապես
անկիրթ
կինը
չի
կարող
որպես
դերասանուհի
իր
խաղով
հանդիսականի
սրտի
մեջ
հոգեկան
ցնցում
առաջ
բերել,
վառել
նրա
ուղեղը,
բարոյականացնել
նրան,
բարոյական
փոթորիկ
առաջ
բերել
հանդիսականի
սրտի
մեջ,
ստիպել
նրան
ինքնաքննությամբ
վերաբերվել
դեպի
իր
սեփական
եսը:
Եկեղեցին
եկեղեցի
է
ոչ
թե
պատերով,
այլ
իր
սպասավորներով:
Դպրոցի
բարոյականացնող
ներգործությունը
իր
շինության
մեջ
չէ,
այլ
իր
վարժապետների
մեջն
է:
Մամուլի
շնորհը՝
առաջնորդելու,
ղեկավարելու,
բարոյականացնելու
հասարակաց
կարծիքը
բովանդակվում
է
ոչ
թե
տպարանի
մուրով
մրուրված
սպիտակ
թերթի
մեջ,
այլ
խմբագրի
անձնավորության
մեջ:
Վերջապես
ներկայացնող
պիեսայի
մեջ
չէ
թատրոնի
բարոյականացնող
ներգործությունը,
այլ
այդ
դյութական
ուժը
բովանդակվում
է
նույն
ինքը
դերասանի
եւ
դերասանուհու
անձնավորության
մեջ:
«Մշակ»,
1886,
№
144
68.
ԳՅՈՒՂԱԿԱՆ
ԿՅԱՆՔԻ
ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
“ԹպրՑվՌՍ
ժՉՐՏտօ”
ամսագրի
անցյալ
դեկտեմբերի
տետրակում
ռուսաց
անխոնջ
գրող
Շչեդրինը
ներկայացրել
է
ընթերցող
հասարակության
ուշադրությանը
արժանի
հոդվածների
մի
շարք:
Շչեդրինի
գրչի
անսպառելի
հանճարը
գտնում
է
միշտ
եւ
անդադար
իր
ստեղծագործությունների
համար
ոչ
թե
միայն
նոր,
վերին
աստիճանի
հետաքրքիր
եւ
կենդանի
նյութեր
հասարակական
կյանքից,
բայց
եւ
կարողանում
է
միշտ
նոր
եւ
գրավիչ
գեղարվեստական
ձեւեր
գտնել
իր
այդ
ստեղծագործությունների
համար:
Շչեդրինն
արդեն
ծերության
հասակին
հասած,
նրա
հանճարի
ուժը
ոչ
թե
միայն
չէ
սպառվում,
չէ
հետադիմում,
բայց
եւ
մինչեւ
անգամ
մազի
չափ
չէ
թառամում:
Ընդհակառակը,
կարծես
ամեն
մի
նոր
հեղինակության
մեջ
այդ
հանճարը
ավելի
ուժեղ,
ավելի
թարմ
է
դառնում:
Ռուս
հեղինակի
դիտողության
այդ
ընդունակությունը
զարմացման
արժանի
է:
Շչեդրինի
գրվածները
կարդալով
մենք
ավելի
եւ
ավելի
ենք
համոզվում,
որ
մի
որեւէ
հասարակական
շրջան
ճշտու-
թյամբ
դիտելու,
նրա
բոլոր
հասարակական
կյանքի
երեւույթները
մանրակրկիտ
կերպով
ուսումնասիրելու
համար՝
հարկավոր
է
նույն
շրջանից
բարձր
լինել…
Վերցնենք
գյուղական
շրջանը
թե՛
Ռուսաստանում
եւ
թե՛
մեզանում.
այդ
շրջանի
մեջ
մշտապես
ապրում
են
նույն
շրջանի
անդամ
կազմող
անձինք,
շրջանի
կյանքի
հետ
լավ
ծանոթ
մարդիկ,
բայց
նրանք
անընդունակ
են
դիտելու,
ուսումնասիրելու
եւ
գրական
ստեղծագործության
վերածելու
իրանց
շրջապատող
այն
բոլոր
առօրյա
եւ
իրանց
լավ
ծանոթ
երեւույթներն
ու
հանգամանքները,
որոնց
կարողանում
է
դիտել,
ուսումնասիրել,
որոնց
գեղարվեստական
գրական
ամբողջացրած
կերպարանք
կարող
է
տալ
այդ
շրջանից
իր
կրթությամբ,
իր
մտավոր
զարգացմամբ
ավելի
բարձր
աստիճանի
վրա
կանգնած
մարդը,
այդ
շրջանին
բոլորովին
օտար
մարդ,
ինտելիգենցիային
պատկանող
մի
անհատ:
Այդ
երեւույթը
կրկնվում
է
ամեն
տեղ:
Նույնը
կարող
ենք
ասել
եւ
մեր
հայոց
գյուղական
շրջանի
վերաբերմամբ.
նրա
մեջ
ապրողները,
նույն
գյուղական
շրջանի
անդամները
անընդունակ
են
նկատել,
դիտել,
ուսումնասիրել
գյուղական
կյանքի
մեջ
այն,
ինչ
որ
կնկատեր,
կդիտեր
եւ
կուսումնասիրեր
շինականների
շրջանից
իր
զարգացմամբ
բարձր
մի
ինտելիգենտ
անհատ:
Ցանկանալ
մեզ
համար
մի
Շչեդրին,
ցնորք
կլիներ,
բայց
ցանկալի
է,
որ
մեր
գյուղական
կյանքով
հետաքրքրվողները
ծանոթանային
Շչեդրինի՝
դիտելու,
ուսումնասիրելու
եւ
գրելու
մեթոդայի
հետ
եւ
աշխատեին
հետեւել
նրա
օրինակին
մեր
գյուղական
կյանքի
ուսումնասիրության
եւ
հետազոտության
գործում:
“ԹպրՑվՌՍ
ժՉՐՏտօ”
ամսագրի
դեկտեմբերի
տետրակում
Շչեդրինը
զետեղել
է
“ԾպսՏփՌ
ՋՌջվՌ”
ընդհանուր
վերնագրով
ռուսաց
գյուղական
կյանքից
վերցրած
գեղարվեստական
էտյուդների
մի
շարք,
որոնք
բացի
գրական,
բուն
գեղարվեստական
անձնավորություննե-րից,
պարունակում
են
իրանց
մեջ
ռուսաց
գյուղական
կյանքի
եւ
տնտեսական
լուրջ
ուսումնասիրություն:
Այդ
էտյուդները
համ
մի
լավ
գրված
վեպի
պես
թեթեւ
եւ
ախորժելի
կերպով
են
կարդացվում,
համ
էլ
ներկայացնում
են
գյուղական՝
հասարակական
եւ
տնտեսական
կյան-քի
ճիշտ
եւ
խղճմտավոր
հետազոտությունը:
Հեղինակը
իր
այդ
ստեղծագործությունը,
որի
ամբողջությունը
ներկայացնում
է
ռուսաց
գյուղական
մի
վերջացրած,
մի
կատարյալ
պատկեր,
բաժանել
է
չորս
հոդվածների
վրա,
որոնցից
յուրաքանչյուրը
ներկայացնում
է
մեզ
մի-մի
պատկեր,
մի-մի
տիպ
գյուղական
հասարակության
մեջ
դեր
խաղացող
գլխավոր
հասարակական
գործիչներից.
1)
Տնտես
շինականը,
2)
Գյուղական
քահանան,
3)
Կալվածատերը
եւ
4)
Հարստահարողը
(ղՏջÿռրՑՉպվվօռ
ՎցՋՌփՏՍ,
հպսՖրՍՌռ
րՉÿքպվվՌՍ,
կՏՎպքиՍ
Ռ
ԾՌՐՏպՊ):
Այդ
գեղեցիկ
գրվածները
այն
տեսակի
են,
որոնց
ֆրանսիա-
կան
գրականության
մեջ
այդքան
աջողակ
կերպով
անվանում
են
“Portraits
a
la
plume”
(գրչով
նկարած
պատկերներ):
Յուրաքանչյուրը
այդ
չորս
հոդվածներից
իր
համար
մի
ամբողջություն
ունի,
ներկայացնելով
մի
հայտնի
տիպ,
մի
հայտնի
բնավորություն,
գյուղական
հասարակության
մեջ
դեր
խաղացող
հայտնի
անձնավորություն,
գյուղական
կյանքի
հայտնի
գործիչ,
բայց
բոլոր
չորս
էտյուդները
միասին
վերառած՝
ներկայացնում
են
մեզ
գյուղական
կյանքի
հասարակական
կազմակերպության
ներդաշնակ
ամբողջությունը:
Կարդալով
Շչեդրինի
գրչի
վերջին
արտադրությունները,
մենք
ակամա
մտածեցինք՝
ե՞րբ
կլինի,
վերջապես,
որ
եւ
մեր
Անդրկովկասյան
հայոց
գյուղական
կյանքը
կգտնի
իր
հետազոտողը,
իր
ուսումնասիրողը,
որ
թեեւ
ռուսաց
ծերունի
հեղինակի
պես
հանճարեղ
էլ
չլիներ,
գոնե
հետեւեր
նրա
ուսումնասիրության
ձեւի
օրինակին,
նոր
հետազոտության
մեթոդային:
Մեր
հայոց
գյուղը
վաղուց
է
արդեն
սպասում
իր
հետազոտողին:
«Մշակ»,
1887,
№
5
69.
ԵՐԿՈՒ
ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՆԵՐԻ
ՄԱՀԸ
Հունվարի
29-ը
մի
տխուր
հիշողություն
է
թողել
ռուսաց
գրականության
պատմության
մեջ:
Հիսուն
տարի
առաջ,
1837
թվին,
հունվարի
29-ին
երեւելի
ռուսաց
բանաստեղծ
Ալեքսանդր
Պուշկինը
սպանվեցավ
մենամարտության
մեջ,
մի
օտարազգիի,
Դանտեսի
ձեռքով,
իսկ
1829
թվին
հունվարի
29-ին,
ռուս
մի
այլ
բանաստեղծ,
“թՏՐպ
ՏՑ
ցՎՈ”
գրվածի
հեղինակ
Ալեքսանդր
Գրիբոյեդովը,
որ
այդ
ժամանակ
ռուսաց
դեսպան
էր
Պարսկաստանում,
սպանվեցավ
Թեհրանում,
պարսից
մոլեռանդ
ամբոխի
ձեռքով:
Երկուսն
էլ
սպանվեցան
երիտասարդ
հասակում,
այդպիսով
չկարողանալով
շարունակել
զարգացնել
իրանց
հանճարը,
չկարողանալով
շարունակել
ընծայել
ռուսաց
գրականությանը
իրանց
հրաշալի
ստեղծագործությունները,
այն
ստեղծագործությունները,
որոնք
շնչում
էին
ազատամիտ
ոգով,
առաջադեմ
զգացմունքով,
հնության
ու
խավարի
դեմ
անխնա
բողոքող
ուղղությամբ:
Ռուս
բանաստեղծներին
կարծես
վիճակված
է
մեռնել
երիտասարդ
հասակում,
իրանց
հանճարի
հասունությանը
չհասած,
նրանց
վիճակված
է
կարծես
երկար
չծառայել
ռուսաց
միտքը
խավարի
կապանքներից
ազատելու
գործին:
Ինչպես
Պուշկինը
եւ
Գրիբոյեդովը,
այնպես
էլ
մի
երրորդ
ռուս
երեւելի
բանաստեղծ՝
Լերմոնտովը
մեռավ
շատ
երիտասարդ
հասա-
կում,
նույնպես
սպանված
մենամարտության
մեջ…
Այդ
երեւելի,
ռուսաց
մտքի
համար
թանկագին
անունների
մասին
խոսելով,
ակամա
հիշում
ենք,
որ
եւ
այս
օրերս
մի
ռուս
տաղանդավոր
բանաստեղծ,
որ
իր
գեղեցիկ
գրվածներով
մի
մեծ
ապագա
էր
խոստանում,
բանաստեղծ
Նադսոն,
նույնպես
վախճանվեցավ
շատ
երիտասարդ
հասակում,
այն
է
24
տարեկան
հասակում:
Այդպիսով
ճակատագիրը
կարծես
հալածում
է
ռուս
բանաստեղծությունը,
միջոց
չէ
տալիս
նրան
հասունանալ,
միջոց
չէ
տալիս
գեղարվեստի,
Մուսայի
անձնվեր
սպասավորներին
մինչեւ
վերջը
հասցնել
իրանց
լուսավորիչ,
ազատարար
գործը,
մինչեւ
ծերության
հասակը
ծառայել
իրանց
նվիրական
կոչմանը:
Շատ
անգամ
բանաստեղծի,
այդ
ժամանակակից
մարգարեի,
ներքին
հոգեկան
բողոքը,
նրա
սրտի
ոգեւորությունը
եւ
ոգու
հափշտակությունը,
նրա
ձգտումը
մարդու
միտքը
խավարի
կալանքներից
որքան
հնար
է
շուտով
ազատելու,
նրա
սրտի,
ինչպես
գերմանացիք
ասում
են՝
համաշխարհային
ցավը
(Weltschmerz),
այն
աստիճան
զորեղ
եւ
անզուսպ
է
լինում,
որ
ոգին
մաշում
է
մարմինը:
Դրանից
է
ծագում
այդպիսինների
մեջ
մի
տեսակ
ձգտում
դեպի
ինքնաոչնչացնելը,
մի
տեսակ
ներքին
ազդմամբ
նրանք
չեն
դիմանում
իրանց
շրջապատող
ծանր
մթնոլորտին,
դրանից
է
առաջ
գալիս
այդ
տեսակ
չափից
դուրս
կրակոտ
բնավորություն,
զգայուն
ոգի
ունեցողների
այս
կամ
այն
ձեւով
տարաժամ
մահը:
«Մշակ»,
1887,
№
11
70.
ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ
ԿՅԱՆՔԻ
ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ
ԱՐԳԵԼԱՌԻԹՆԵՐԸ
Ամբողջ
Անդրկովկասի
մեջ
ամենահարուստ
նահանգը
կարելի
է
համարել
Երեւանյան
նահանգը,
բայց
ցավալին
այն
է,
որ
այդ
նահանգի
վրա
ամենից
քիչ
ուշադրություն
է
դարձվում:
Բացի
ամենալավ
ցորենից,
այդ
նահանգը
ամենաթանկագին
բնական
բերքերի
ծննդավայրն
է.
հրաշալի
մրգեր
ու
խաղող,
որոնց
նմանը
գուցե
ամբողջ
աշխարհիս
երեսին
չկա,
բանջարեղեններ,
բրինձ,
բամբակ,
շերամ
եւ
այլն,
այդ
բոլորը
Երեւանյան
նահանգում
այն
աստիճան
գերազանց
է,
որ
մեր
երկրի
մյուս
նահանգները
անկարող
կլինեն
մրցել
Երեւանյան
նահանգի
արդյունաբերության
հետ,
եթե
հիշյալ
նահանգը
ունենար
ճանապարհներ,
երկաթուղիներ,
իր
ամայի,
բայց
վերին
աստիճանի
բերրի
հողերը
ոռոգող
ջրանցքներ…
Երկաթուղիների
եւ
հասարակ
ճանապարհների,
նույնպես
եւ
ջրանցքների
բացակայությունը
այդ
նահանգում
կարող
է
ամենամեծ
արգելառիթ
համարվել
նահանգի
տնտեսական
լայն,
ընդարձակ
կանոնավոր
զարգացման:
Վերջին
տարիները
Երեւանյան
նահանգի
տնտեսական
զար-
գացմանը
մի
նոր
եւ
անսպասելի
զարկ
տրվեցավ:
Այդտեղ
եկան
ռուս
կապիտալիստները
եւ
սկսեցին
ահագին
քանակությամբ
բամբակ
առնել:
Բամբակի
մեծ
պահանջը
առաջ
բերեց
ազգաբնակության
մեջ
նոր
եւ
եռանդոտ
կյանք.
շատերը
սկսեցին
բամբակացանությամբ
պարապել,
բամբակի
պլանտացիաները
կարճ
ժամանակում
ընդարձակ
զարգացում
ստացան,
շատերը
դադարել
են
իրանց
հողերի
վրա
ցորեն
ցանել
եւ
ցորենի
տեղ
այժմ
բամբակ
են
ցանում:
Բայց
որովհետեւ
բամբակի
բույսը
աճեցնելու
համար
ջրի
մեծ
քանակություն
է
պահանջվում,
շատերը
աշխատում
են
անջուր
հողերի
վրա
ջուր
անցկացնել:
Գյուղացիներից
շատերը,
թե՛
հայ
եւ
թե՛
թուրք,
կարճ
ժամանակում
հարստացան
այդ
արդյունաբերության
շնորհիվ,
որ
նոր
եւ
անսպասելի
ընդարձակություն
ստացավ:
Մեզ
պատմում
են,
որ
հայ
եւ
թուրք
գյուղացիներից
շատերը,
որոնք
երեք,
չորս
տարի
առաջ
կատարելապես
աղքատ
էին,
այժմ
բամբակի
արդյունաբերության
զարգացման
շնորհիվ՝
նշանավոր
կերպով
հարստացան
եւ
քիչ
չէ
պատահում
տեսնել
այն
տեսակ
գյուղացիներ,
որոնք
այժմ
10-ից
մինչեւ
15
հազար
ռուբլի
դրամագլուխ
ունեն:
Բամբակագործության
այդ
տեսակ
ընդարձակ
զարգացմամբ
Երեւանյան
նահանգը
գլխավորապես
պարտական
է
երկու
ռուս
հարուստ
ֆիրմաներին,
այն
է
Կորզինկինի
եւ
Ալեքսեեւի
ֆիրմաներին:
Մոսկվայի
այդ
երկու
ֆիրմաները,
մանավանդ
առաջինը,
ունեն
Երեւանում
իրանց
մշտական
ագենտները
եւ
տարեկան
ահագին
քանակությամբ
առնում
են
բամբակը
Երեւանյան
նահանգում
ու
արտահանում
այդ
բամբակը
դեպի
Ռուսաստան:
Տեսնելով,
որ
գործը
սպասածից
ավելի
աջող
է
գնում,
ռուս
ֆիրմաները
չբավականանալով
բամբակ
գնելով,
իրանք
սկսեցին
հողեր
կապալով
վերցնել,
նույնիսկ
առնել
հողերը,
աշխատում
են
կապվել
կալվածատերերի
կամ
գյուղական
համայնքների
հետ,
ընդհանուր
ուժերով
անջուր
տեղերում
ջրանցքներ
անցկացնելու
դիտավորությամբ
եւ,
ինչպես
լսում
ենք,
դիտավորություն
ունեն
մի
քանի
տեղերում
ճանապարհներ
շինել
եւ
մինչեւ
անգամ
իրանց
հաշվով
Երեւանից
դեպի
Շարուր
երկաթուղու
մի
գիծ
կառուցանել:
Մենք
ասացինք,
որ
Երեւանյան
նահանգի,
մեր
երկրի
այդ
ամենահարուստ
նահանգի
տնտեսական
կանոնավոր
եւ
ընդարձակ
զարգացման
ամենամեծ
արգելառիթներից
մինը
ճանապարհների,
երկաթուղիների
եւ
ջրանցքների
բացակայությունն
է:
Բայց
կա
եւ
մեկ
ուրիշ
պատճառ,
որ
արգելք
է
դնում
այդ
երկրում
տնտեսական
խաղաղ
եւ
կանոնավոր
զարգացմանը.
դա
ազգաբնակչության
տգիտությունը
եւ
վայրենի
ֆանատիկոսությունն
է,
դա
այն
երկպառակությունն
է,
որ
մանավանդ
վերջին
տարիներում
անպակաս
է
լինում
նահանգի
հայ
եւ
թուրք,
այսինքն
քրիստոնյա
եւ
մահմեդական
ազգաբնակության
մեջ:
Երեւան
քաղաքում
եւ
նահանգի
գյուղերում
վերջին
օրերումս
պատահած
արյունահեղ
դեպքերը
հայերի
եւ
թուրքերի
մեջ
ապացույց
է
ազգաբնակության
այդ
տգիտության,
ֆանատիկոսության
եւ
անհեռատեսության:
Ժամանակն
է,
վերջապես,
հասկանալ
Երեւանյան
նահանգի
թե՛
հայ
եւ
թե՛
թուրք
ազգաբնակությանը,
որ
իրանց
փոխադարձ
շահերը
մեկ
են,
որ
նահանգի
ընդհանուր
տնտեսական
առաջադիմությունը,
երկրի
բարօրությունն
ու
բարգավաճումը
աչքի
առջեւ
ունենալով
երկու
ցեղի
ազգությունները
պետք
է
իրար
մեջ
հաշտ
ու
խաղաղ
ապրեն,
երկրի
ընդհանուր
շահերը
եւ
իրանց
անձնական
շահերը
աչքի
առջեւ
ունենալով
հայը
եւ
թուրքը
պետք
է
սիրով
միաբանվեն,
միասին
գործեն,
համերաշխ
լինեն
իրար
մեջ:
Երկրի
քաղաքակրթական
ցանկալի
զարգացման
արգելառիթներից
այդ
երկպառակությունն
է
երկու
ցեղերի
մեջ
եւ
ցանկալի
է,
որ
հօգուտ
երկրի
ընդհանուր
առաջադիմության
շուտով
վերջ
դրվի
ապարդյուն
եւ
վնասակար
երկպառակություններին,
վերջ
դրվի
անմիտ
վայրենությանը:
«Մշակ»,
1888,
№
19
