ՀԱՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԹԵՄԸ ԵՒ ԷԹՆՈԴԱՒԱՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԸ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆՈՒՄ XVII-XVIII ԴԱՐԵՐՈՒՄ

XIV դարի 30-ական թուականներից Արեւելեան Հայաստանի Նախիջեւան գաւառի հայ բնակչութեան մի զգալի հատուած յարեց Հռոմի կաթողիկէ եկեղեցուն: Պատմագրութեան մէջ  «ունիթորներ» անունով յայտնի այս փոքրաթիւ համայնքը  իր գոյութիւնը պահպանեց մի քանի դար:

Գտնուելով Արեւելքի ու Արեւմուտքի առեւտրական տրանզիտ ճանապարհների ճիշտ խաչմերուկում այս համայնքը խոշոր հետք թողեց Արեւելք-Արեւմուտք տնտեսական, մշակութային ու քաղաքական կապերի ստեղծման ու զարգացման գործում: Կաթողիկէ համայնքի նշանաւոր մտաւորականների գրական ու յատկապէս թարգմանչական գործունէութեան շնորհիւ թարգմանուեցին եւ հայ իրականութեան մէջ շրջանառութեան դրուեցին աստուածաբանական,  փիլիսոփայական ու լեզուագիտական բնոյթի եւրոպական լաւագոյն աշխատանքները [1]:

Միանգամայն տեղին է հայագիտութեան մէջ ունիթորների մասին այն գնահատականը, թէ «մշակութային զարգացման տեսակէտից ունիթորական միաբանութիւնները մեզանում 13-14-րդ դարերում մօտաւորապէս նոյն դերը կատարեցին, ինչ որ հետագայում Մխիթարեան միաբանութիւնը» [2]:

Միաժամանակ, աշխարհագրօրէն գտնուելով հայ ուղղափառ եկեղեցու ճիշտ սրտում, Նախիջեւանի հայ կաթողիկէ համայնքը դարերով իր վրայ տարաւ վերջինիս մղած անհաշտ պայքարը միարարութեան դէմ: Այս պայքարը ընթանում էր համընթաց այն քաղաքական ու տնտեսական հարստահարութեան, որին ենթարկւում էր կաթողիկէ բնակչութիւնը օտար` պարսկական իշխանութիւնների կողմից:

Նախիջեւանի հայ դոմինիկեանները զգալի վաստակ ունեցան Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ հաստատուող քաղաքական յարաբերութիւններում: Նրանցից շատերը բազմիցս  դիւանագիտական ծառայութիւններ մատուցեցին ինչպէս Պարսկաստանի Շահերին, այնպէս էլ եւրոպական թագաւորներին` յատկապէս հակաթուրքական կոալիցիայի ստեղծման գործում: Սակայն սա չէր արւում առանց տեսնելու Հայաստանի տեղն ու դերը այդ յարաբերութիւններում, գլխաւոր նպատակը Հայաստանի ազատագրումն էր Օսմանեան Թուրքիայի տիրապետութիւնից: Օրինակ հակաթուրքական կոալիցիայի ստեղծման գործով Հռոմում, Փարիզում, Վենետիկում, Ֆիրենցէում դեգերող դոմինիկեան հայրեր Ազարիան ու Անտոն Ապրակունեցին  1674 թ. փետրուարի 10-ի նամակով Հաւատասփիւռ Ժողովի քարտուղարին գրում էին, թէ իրենք դիմեցին պապին, որ նամակ գրէ Պարսից Շահին, որպէսզի նա էլ պատերազմի դուրս գայ օսմանների դէմ ոչ միայն ի շահ Հայոց, այլ նաեւ ամենայն քրիստոնէից: Պապից առայժմ պատասխան չստանալով, դիմում են Հաւատասփիւռին, որպէսզի վերջինիս միջնորդութեամբ նամակը գրուի, եւ որպէսզի բոլոր քրիստոնեայ թագաւորները դրանով ոգեւորուելով դուրս գան հասարակաց թշնամու դէմ [3]:

Համաձայն Նախիջեւանի գաւառի հայ կաթողիկէ արքեպիսկոպոս Ազարիա Ֆրիտոնի  1601 թ.  զեկուցագրի Նախիջեւանում կար մօտ 1780 տուն, կամ 19400 հոգի հայ կաթողիկէ բնակչութիւն, որ տեղաբաշխուած էր Ապարաներ, Ապրակունիս, Քռնա, Սալթաղ, Խօշկաշէն, Մեծշէն, Գանձակ, Շահապունիք, Ղարաղուշ եւ հարեւան Մակուի շրջանի Կէծուկ եւ Արտազ գիւղերում: Արդէն XVII դարի սկզբում այս գիւղերից մի քանիսում հայ կաթողիկէ բնակչութեան կողքին յայտնուել էր փոքրաթիւ մահմեդական (հիմնականում թուրքալեզու) բնակչութիւն [4]:

Սակայն, հիմնականում Հայաստանում ծաւալուած երկարատեւ թուրք-պարսկական պատերազմների հետեւանքով, 1604-1605 թթ. Սեֆեան Իրանի Շահ Աբբասի կողմից իրականացուած հայերի բռնագաղթը դեպի Իրանի խորքերը մեծ հարուած հասցրեց նաեւ Նախիջեւանի հայ կաթողիկէ համայնքին, որը նշանակալի կորուստներով քշուեց Արաքսից հարաւ: Նախիջեւանը եւս, ի թիւս Արեւելեան Հայաստանի այլ գաւառների մեծամասամբ դատարկուեց իր հիմնական հայ բնակչութիւնից:

Ճիշտ է, շուտով, շնորհիւ պապի եւ եւրոպական տէրութիւնների դեսպանների միջամտութեան, Շահը թոյլ տուեց հայ կաթոլիկ բնակչութեանը վերադառնալ իրենց մշտական բնակութեան վայրերը, սակայն արդէն յետ վերադարձաւ ու նորից բնակեցրեց իրենց թալանուած ու այրուած գիւղերը կաթոլիկ բնակչութեան փոքրաթիւ մասը: Համաձայն այդ բռնագաղթի ականատես եւ գաւառի ապագայ արքեպիսկոպոս  Օգոստինոս Բաջենցի, հետ վերադառնալով, «տեսաք ամենայն ապրանքն թալանած, շատ տուն ու վանք կրակ տուած երած. դափն դարտակ ժողովուրդն մնացին Աստուծոյ փառք տալով»:

Արդէն համաձայն 1616 թ. Հռոմից ուղարկուած Ա. Մարիա Չիտտադինոյի կողմից կազմած զեկուցագրի Նախիջեւանի բոլոր կաթողիկէ գիւղերում միասին հաշւում է մօտ 305 կաթողիկէ ընտանիք. այդ գիւղերի ոմանցում (Քռնա, Սալթաղ, Գանձակ) հաշւում էր ընդամէնը 1, 2, 4 ընտանիք [5]:

1630-50-ական թուականներին շնորհիւ Նախիջեւանի արքեպիսկոպոս Օգոստինոս Բաջենցի կազմակերպչական ջանքերի յաջողուեց մասամբ կազմակերպել համայնքի կեանքը: Վերաշինուեցին ու նորից սկսեցին գործել որոշ գիւղերի եկեղեցիները: Հռոմի հետ գործօն կերպով քննարկւում եւ գործնական քայլեր էին ձեռնարկւում Նախիջեւանում հոգեւոր վարժարան (collegio) բացելու ուղղութեամբ: Բաջենցի անձնական ջանքերի շնորհիւ յաջողուեց համայնքը ժամանակաւորապէս ազատել պարսկական տեղական իշխանութիւններին վճարուող հսկայական ու մաշեցնող հարկերից [6]:

Սակայն յետագայ տասնամեակները իրենց հետ բերեցին նոր դժուարութիւններ, խռովուեց ներքին վանական կեանքը, համայնքը թաղուեց պարտքերի ու զանազան այլ խնդիրների մէջ: Բաւական անյաջող դասաւորուեց նաեւ տեղի հոգեւոր առաջնորդների ու Հռոմից յաճախակի ժամանող կաթոլիկ միսիոներների յարաբերութիւնները: Վերջիններից շատ քչերին էր որ յաջողւում շահել տեղի հայոց համակրանքը [7]:

Այս բոլորը աստիճանաբար յանգեցրեց գաւառի կաթոլիկ բնակչութեան թուի նօսրացման ու, ի վերջոյ, XVIII դարի կէսերից նաեւ համայնքի կենսագործունէութեան դադարեցման: Վերջնական հարուածը հասցրեցին թուրք-պարսկական շարունակական պատերազմական արշաւները միմեանց դէմ, որոնց մեծ մասը տեղի ունեցաւ Նախիջեւանի տարածքում: Եթէ դեռ XVII դարի կէսերին աղբիւրները Նախիջեւանում հաշւում էին 5-7000 հայ կաթողիկէներ ապա XVIII դարի սկզբին նրանց թիւն արդէն չէր անցնում մի քանի տասնեակից [8]:

ԷԹՆՈԴԱՒԱՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԸ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆՈՒՄ.

Հայաստանի ինչպէս արեւմտեան, այնպէս էլ արեւելեան մասերում էթնոդաւանական իրադրութեան վրայ զգալիօրէն մեծ էր օտար տիրապետողների կողմից վարւող տնտեսական քաղաքականութեան ազդեցութիւնը: Հայ բնակչութեան ոչ բռնի եղանակով մահմեդականացման ընթացքը իրականացւում էր տնտեսական լծակների մի ամբողջ համակարգի օգնութեամբ: Արեւմտեան Հայաստանում, ի թիւս այլ լծակների, յատկանշական էր նաեւ թուրքական «ֆութուվվաթի» քաղաքականութիւնը, երբ «թուրքական տիրապետութեան տակ գտնուող հայկական նահանգներում հայ արհեստաւորները, իրենց արհեստներն ի գործ դնելու իրաւունքին տիրանալու համար, բռնադատւում էին իսլամների հետ միասին անդամակցելու թուրքական արհեստաւորական միաւորումներին, իսկ անդամակցելու համար` նրանց նման ենթարկւում էին իսլամական սահմանուած ծիսակատարութիւններին եւ այդ միջոցով` իսլամութիւն ընդունելու թելադրանքներին» [9]:

Արեւելեան Հայաստանում տնտեսական միջոցառումների նման համակարգ էր «Իմամ Ջաֆարի» անունով յայտնի օրէնքը, համաձայն որի մահմեդականութիւն ընդունած նախկին քրիստոնեան իրաւունք էր ստանում լիովին ժառանգելու իր քրիստոնեայ ազգակիցների ողջ ունեցուածքը, անկախ ազգակցութեան աստիճանից [10]: Օրէնքը համառօտ արտայայտուած է հետեւեալ նախադասութիւնում. «Եթէ կայ մահմեդական ժառանգ, անհաւատները (այսինքն` քրիստոնեաները - Մ. Կ. ) ժառանգութիւնից զրկւում են»: Օրէնքը գործադրութեան պարարտ հող գտաւ ոչ միայն ունեւոր խաւերում (առանձին հայ ֆեոդալական տների ներկայացուցիչներ, հոգեւորականութիւն, առեւտրավաշխառուական դաս եւ այլն), այլեւ պարսկական տեղական իշխանութիւնների վարած դաժան հարկային քաղաքականութեան հետեւանքով ունեզրկուած հայ աշխատաւորական խաւերում: Տնտեսապէս քայքայուած, ունեզուրկ հայ աշխատաւորը ստիպուած դիմելով դաւանափոխութեան, ոչ միայն ազատւում էր կրօնական հալածանքներից, այլեւ հնարաւորութիւն էր ստանում տէր դառնալու մի շարք ազգակից ընտանիքների ունեցուածքին: Շղթայական հակազդեցութեան նման տարածուելով, օրէնքը աղճատում էր հայ միջնադարեան բազմանդամ ընտանիքի, համայնքի դաւանական եւ դրանով իսկ` ազգային դիմագիծը: Ունեւոր ընտանիքներն իրենց աղքատ ազգականների կողմից լարուող որոգայթներից ունեցուածքը փրկելու համար յաճախ ստիպուած էին դիմել պայքարի ամենակրաւորական ձեւերից մէկին` արտագաղթին:

Այն փաստը, որ եւրոպական աղբիւրները այս օրէնքի գործունէութիւնը եւ «նոր մահմեդականների» («ջադիդ-ուլ-իսլամների») առաջացումը բացատրում են օրինակ բերելով հայերին («եթէ որեւէ հայ մահմեդականանայ... »), եւս մէկ անգամ վկայում է, որ օրէնքը ընդունուել էր հիմնականում Իրանի ամենամեծ քրիստոնէական համայնքի` հայերի դէմ [11]: XVII դարի նշանաւոր կաթոլիկ միսիոներ եւ շահական Իրանի խոշորագոյն գիտակ Ռաֆայէլ դիւ Մանը արձանագրում էր. «Cette invention  makiavéliste tente beaucoup de personnes de faire un faulx pas, tant pour sauver son bien que acrocher celuy d'autruy» [12]:

Այս եւ նման տիպի այլ տնտեսական լծակների ազդեցութեան տակ մահմեդականութիւն ընդունած հայերի թիւը փոքր չէր նաեւՆախիջեւանում: Դեռ 1630 թ. մայիսի 21-ի խնդրագրով Օգոստինոս Բաջենցը Հավատասփիւռ Ժողովին գրելով, որ պարսկական օրէնքով քրիստոնէութիւնը ուրացած անձը տիրանում է իր ազգականների ունեցուածքին, խնդրում էր, որ նուէրներ ու նամակ ուղարկուի պարսից Շահին, որպէսզի կանխուի այս օրէնքի ուժը, քանի որ մարդիկ հեշտութեամբ են ուրանում հաւատքը` չկորցնելու համար իրենց ողջ ունեցուածքը [13]:

1632 թուականի յունիսի 1-ին Ապարաների վանքից, ապա յուլիսի 2-ին` Երեւանից գրած իր նամակներով նշանաւոր միսիոներ Պօղոս Փիրոմալլին զեկուցում էր «ընդդէմ քրիստոնէութեան, մասնաւորապէս` հայ քրիստոնէութեան եւ հայութեան  դէմ ընդունուած այս աւերիչ օրէնքի» մասին: Տեղեկացնելով Նախիջեւանի արքեպիսկոպոս Օգոստինոս Բաջեցու կողմից ձեռնարկուած ընդդիմադիր քայլերի մասին (տեղի հայերը դատարանում սուտ ու կեղծ փաստերով ստիպուած էին հրաժարուել իրենց իսլամացած ազգականի հետ որեւէ ազգակցական կապերից), Փիրոմալլին խնդրում էր Հռոմի բարձրագոյն իշխանութիւնների անմիջական միջնորդութիւնը պարսկական իշխանութիւնների առջեւ` կանխելու այս օրէնքի գործունէութիւնը, այդպիսով` եւ հայոց իսլամացումը [14]:

1680-1681 թուականներին Հալէպում Լուդովիկոս XIV-ի հիւպատոս Ֆրանսուա Պիքէին` մահմեդականների հալածանքներից փրկելու խնդրանքով դիմած Նախիջեւանի հայ դոմինիկեան համայնքից երկու կրօնաւոր վկայում էին, որ Ils ajoutaient que plusieurs de leurs ouailles passaient à l'Islam, que les officiers du Schah  exerçaient sur les chrétiens de cette région des malversation incroyables. Si un des chrétiens, expliauaient-ils, est assez malheureux pour se faire mahométan, il devient d'abord le maïtre et le chef de tous les biens de la maison, et par tyrannie on étend cela à d'autres famille que vous pouvez penser; aussi voit-on tous les jours des chefs de famille qui se sauvent et qui emportent tout ce qu'ils peuvent, abandonnant les femmes et les enfants [15]:

Վերոբերեալն է, որ, մեր կարծիքով, թոյլ է տալիս ֆրանսիական հիւպատոս Պիքէին յայտարարելու, թէ Նախիջեւանի մի շարք գիւղերում մահմեդականութիւնն արմատաւորուել է «բռնութեամբ» [16]:

Ստորեւ բերում ենք  Նախիջեւանի հայ կաթողիկէ համայնքի հետ առընչուող դիմումների համառօտ ժամանակագրութիւնը, որ ցոյց է տալիս ինչպէս այս օրէնքի դաժան գործունէութիւնը, այնպէս էլ նրա դէմ կիրառուած քայլերը.

*    1632 օգոստոս 19 - Պօղոս Փիրոմալլին Ապարաներից  տեղեկացնելով շատերի մահմեդականացման մասին, հիշում է, որ ժամանակին Paolo V պապի կողմից այս մասին գրուեց Շահին, խնդրում է նոր միջոցներ ձեռք առնել (SOCG, vol. 103, f. 264v),

*    1633 Luglio 19 - Պապը Սպահանի լատին եպիսկոպոսի միջոցով դիմում է պարսից շահին կասեցնելու այս օրէնքը (Acta, 1633, Luglio 19, vol. 8, f. 267, n. 1),

*    1635 gunii 25 - Հաւատասփիւռ Ժողովին ուղղուած Փիրոմալլիի նամակում նորից խօսւում է այս օրէնքի գործադրմամբ Ապարաներում 15 հայերի մահմեդականացման մասին (Acta, 1635 gunii 25, vol. 10, f. 265, n. 50)

*    1638 giugno 30 - Նախիջեւանի Օգոստինոս Բաջենց արքեպիսկոպոսի Սպահանից գրուած նամակում հաղորդւում է, որ իրենց համայնքից 3 քրիստոնեայ մահմեդական դարձան` «սա է երկրի պայմանը» (SOCG, vol. 118, f. 168v)

*    1657 Luglio 28 - Նախիջեւանի արքեպիսկոպոս Պօղոս Փիրոմալլին հաղորդում է որ համաձայն այս օրէնքի Քռնա եւ Սալթաղ գիւղերից 130 ընտանիք իրենց ունեցուածքից չզրկուելու համար դարձան մահմեդական, Ապարաներից 60 ընտանիք եւս «թուրք» դարձաւ: Խնդրում է պապի եւ Իսպանիայի թագաւորի միջամտութիւնը, որպէսզի մահմեդականացողը միայն իր ունեցուածքին տիրանայ, այլ ոչ թէ իր բոլոր ազգականների, ինչպէս թուրքերի մօտ է: Միաժամանակ Փիրոմալլին նկատում է, որ Իրանում գործում է նաեւ մի օրէնք, որ Թուրքիայում չկայ` մահմեդականացողը կարող է կրկին քրիստոնեայ դառնալ (SOCG, vol. 316, f. 117): Փիրոմալլին նոյն բովանդակութեամբ նամակով սեպտեմբերի 6-ին դիմում է նաեւ պապին (նույն տեղում, f. 118): Հաւատասփիւռի նախագահ, կարդինալ Բարբերինին 1658 թ. յուլիսի 1-ին այս խնդրանքով դիմում է Մադրիդի պապական նուիրակին, որպէսզի թագաւորին նամակ գրել տայ ի նպաստ Նախիջեւանի հայ կաթողիկէների, քանի որ «երկու գիւղեր ամբողջովին մահմեդականացել են» (Lettere volgari, vol. 32, f. 80):

*    1659 Marzo 12 - Մադրիդի պապական նուիրակը կարդինալ Բարբերինոյին հաղորդում է, որ ինքը դիմեց Իսպանիայի թագաւորին գրելու համար պարսից Շահին Նախիջեւանի հայ կաթողիկէների մահմեդականացման օրէնքի մեղմացման համար: Բայց քանի որ թագաւորը 30 տարի է չէր գրել եւ ծանօթութիւն չունէր էլ Պարսկաստանի նոր թագաւորի հետ` դժուարացաւ դիմել նրան (SOCG, vol. 222, f. 30),

*    1660 մայիսի 15  - Թոխաթից Անտոնիո Տանին Հաւատասփիւռի քարտուղար Ալբրիցցիից խնդրում էր, որպէսզի պապը միջնորդէ ու յորդորէ  եւրոպական քրիստոնեայ թագաւորներին` գրելու Պարսկաստանի Շահին կանխակայելու այս օրէնքը (SOCG, vol. 222, f. 58),

*    1669 սեպտեմբեր 17 - Նախիջեւանի հայ կաթողիկէները խնդրում են Հռոմի Ս. Աթոռի միջամտութիւնը պարսից Շահի առջեւ` ազատուելու համար այս օրէնքից (տե'ս Acta, vol. 38, f. 437, n. 4; SOCG, vol. 421, f. 119-124),

*    1674 Մարտի 24 - Ապարաներից Նախիջեւանի Մատթէոս Աւանիսենց արքեպիսկոպոսը Հաւատասփիւռ Ժողովից խնդրում է օգնութիւն ընդդէմ հաւատափոխութեան: Տեղեկացնում է, որ Գանձակ գիւղում բոլորը մահմեդական են, միայն 10 կաթողիկէներ են մնացել, Կէծուկում` 8 տուն, իսկ Ղարաղուշում` 5 տուն: Եթէ 1-2 տարի էլ անցնի` ոչ մի քրիստոնեայ չի մնայ (SC Armeni, vol. 2, f. 364rv):

*    1678 մարտ 27 - Pietro Bedik-ը իր նամակով ուղղուած կարդինալներին, հաղորդում է, որ իրեն են դիմել Նախիջեւանից Վիեննա եկած 3 հայ դոմինիկեաններ (P. Gregorio Mattia, Fr. Bartolomeo Nazaria et Augustino Bagezi)`  խնդրելով միջոցներ ձեռք առնել այս օրէնքի դէմ (SC Armeni, vol. 3, f. 14rv),

*    1679 marzo 1 - Pietro Bedik-ը իր «Relazione»-ով խնդրում է պապից ու կարդինալներից միջամտել` վերացնելու այս օրէնքը, այլապէս Նախիջեւանի քրիստոնեաները բոլորը մահմեդական կը դառնան (SOCG, vol. 472, f. 203r-206v)

*    1679 Aprile 24 - P. Tommaso Pinaderense OP գրում է կարդինալներին, որ այս օրէնքի պատճառով միայն անցեալ տարի 250 հոգի մահմեդականացաւ, ու իր կողմից առաջարկում է որ օրէնքը կասեցնելու համար Պարսից Շահի առջեւ միջամտի Հալէպում Լուդովիկոս XIV-ի հիւպատոս Franէois Picquet-ը (SOCG, vol. 473, f. 192, 193)

*    1680 - Sommario-ում խնդրւում է François Picquet-ի միջոցով միջնորդել Շահի առջեւ այս օրէնքով մահմեդականութեան բռնադատուած 60 քրիստոնեաների համար, որոնք պէտք է կորցնեն իրենց ունեցուածքը (SC Armeni, vol. 3, f. 251r),

*    1681 20 Մարտ - Ֆրանսիայի Լուդովիկոս XIV թագաւորը նամակով դիմում է Շահին` խնդրելով իր հովանաւորութեան տակ վերցնել Նախիջեւանի հայ կաթողիկէներին (G. Goyau. op. cit., pp. 291-292)

*    1681 octobr. 8 - François Picquet-ը Ապարաներից տեղեկացնում է Հաւատասփիւռի քարտուղարին, որ իր հեղինակութեամբ արգելեց ոմանց մահմեդականանալ (SOCG, vol. 484, f. 202-206),

*    1684 Agosto 24 - Ապարաներից Սեբաստանոս Քնաբը նկարագրելով այս օրէնքի հետեւանքով մահմեդականների օրէցօր աճող թիւը եւ այդ իսկ պատճառով սկսուած հայ կաթողիկէների արտագաղթն ու փախուստը, Ֆրանսիայի թագաւորի մօտ է ուղարկում Հայր Պօղոս-Մկրտչին, որպէսզի թագաւորից յանձնարարական գիր բերի ուղղուած Պարսկաստանի Շահին: Խնդրում է, որ նոյնը գրուի նաեւ պապի կողմից (SC Armeni, vol. 3, f. 450+453),

*    1690 maggio 9 - Giovanni d'Abraner armeno, 16 տարեկան պատանին, որի ծնողները մահմեդականացել էին,   հեռացել էր իր երկրից չմահմեդականանալու եւ կաթողիկէ մնալու համար: Պապից խնդրում է պարսից շահին  ուղղուած նամակներ` վերանորոգելու կաթողիկէների նկատմամբ արտօնութիւնները (Acta, col. 60, f. 118, n. 19, SOCG, vol. 607, f. 55, 56, 57): 1690 թ. մայիսի 11-ի նիստով Հաւատասփիւռի քարտուղարը պապին է ներկայացնում հարցը եւ պապը հաւանութիւն տալով, գտնում է որ գրուի ոչ միայն իր կողմից, այլեւ յորդորուի Լեհաստանի թագաւորին նոյնը անելու համար (Udienze, vol. 2, f. 374), 

*    1691 Մարտի 10 - Նախիջեւանի հաւատացեալները նամակով պապին տեղեկացնում են իրենց գիւղերում հաւատափոխութեան բազում դէպքերի ու դրանով պայմանաւորուած ժողովրդի արտագաղթի մասին եւ օգնութիւն խնդրում (SC Armeni, vol. 4, f. 119r),

*    1692 Ապրիլ 22- Դաւիթ Աւանիսենցը Հռոմում գտնուող Նախիջեւանի Պօղոս արքեպիսկոպոսին Սպահանից տեղեկացնում է, որ հայ կաթողիկէների հաւատափոխութիւնն ու փախուստը դէպի Թուրքիա  համատարած է (SC Armeni, vol. 4, f. 224r-225v),

*    1693 Agosto Նախիջեւանի Fr. Paulo Batta arciv. Ապարաներից գրում է Հաւատասփիւռի քարտուղարին, որ 200 հոգի փախել են իր գաւառից մահմեդականների պատճառով (SC Armeni, vol. 4, f. 302rv)

Նախիջեւանի «նոր մահմեդականների» շարքերում յատկապէս մեծ էր ունեւոր դասի անդամների թիւը: Մահմեդականացող հայերը, որպէս կանոն, կոչւում էին նոր` մահմեդական բնակչութեանը բնորոշ անձնանուններով:

  Բռնի թէ կամովին` դաւանափոխ հայի վերադարձը նորից դէպի քրիստոնէութիւն ընդհանրապէս ու գործնականում անհնար էր, նախադէպերը վերջանում էին դաւանափոխի մահուամբ: Սակայն աղբիւրներում հատուկենտ վկայութիւններ են հանդիպում նաեւ նման վերադարձի մասին:  XVII դարում Արեւելեան Հայաստանում գրուած մի տաղարանում մատնանշւում է այն միակ ճանապարհը, որը նման վերադարձի հնարաւորութիւն է ընձեռում. «Կամայ յակամայ թուրքացօղն [այսինքն` մահմեդականացողը - Մ. Կ. ] թէ զըղջայ, րաղամ (հրամանագիր) առնէ ի շահէն եւ զիւր պահէ դարձեալ» [17]:

Թէ ինչ գնով կարելի էր ստանալ Շահի հրամանը  կարելի է դատել Giovanni Domenico Nazzario-ի Ապարաներից 1649 թ. նոյեմբերի 20-ին Հաւատասփիւռի քարտուղարին գրած նամակից, ուր նա հաղորդում է, որ Օգոստինոս Բաջենց արքեպիսկոպոսի ջանքերով 30 հոգի որ առաջ մահմեդականացել էին նորից դարձան կաթողիկէ, քանի որ արքեպիսկոպոսի հետ «ահագին ծախսով» գնացին շահի մօտ եւ յաջողեցին: Հաղորդում է նաեւ, որ նրանց օրինակով այժմ ուրիշներն էլ գնացին [18]: Նոյն դէպքերի մասին Օգոստինոս Բաջենցը Հաւատասփիւռի նախագահին զեկուցում էր, որ ստիպուած ծախեց արքեպիսկոպոսական մատանին, հովուական խաչը, որ նուէր էր ստացել Լեհաստանի թագաւորից, պարտք արեց 200 սկուդ` մահմեդականացած քրիստոնեաներին կաթողիկէ հաւատքին վերադարձնելու թոյլտուութիւնը Շահից ստանալու համար [19]:

Այնուամենայնիւ, նման դէպքերը եզակի ու հազուադէպ էին եւ երբեմն վիճակը այնքան էր ծանրանում, որ ժամանակագիրը երբեմն ստիպուած էր Արարատեան երկրում պարսկական տիրապետութեան անարդար լուծը «առաւել համարձակիլ ասել քան զօսմանցւոց» [20]:

Ճիշտ է, պապերի, եւրոպական թագաւորների նամակների ու հայ կաթողիկոսների բազում բողոքների շնորհիւ շահական հրովարտակներով մի շարք անգամներ (1721, 1724, 1731, 1735, 1748, 1825 թուականներին) [21] կասեցուեց այս օրէնքի գործադրութիւնը, սակայն գործնականում այն կիրառութեան մէջ մնաց ընդհուպ մինչեւ XX դարի սկիզբը:

Էթնիկ գործընթացների հետեւանքով քրիստոնեայ բնակիչը, խզելով իր կապերը քրիստոնէական եկեղեցու յետ, ժամանակի ընթացքում անջրպետւում էր իր դաւանակիցներից, դրանով հանդերձ` նաեւ լեզուակիրներից եւ աստիճանաբար համալրում գաւառի մահմեդական (պարսկալեզու կամ թուրքալեզու) բնակչութեան շարքերը:

Քննութիւնը ցոյց է տալիս, որ մահմեդականացած հայը ներկայացւում է ինչպէս «նոր մահմեդական» («ջադիդ-ուլ-իսլամ»), այնպէս էլ «թուրք», «քուրդ», «պարսիկ» եւ այլ եզրերով: Այսինքն, յաճախ հաւասարութեան նշան է դրւում ցեղանուան եւ դաւանական պատկանելութեան միջեւ, իսկ երբեմն էլ միայն վերջինով էր պայմանաւորուած էթնիկական պատկանելութիւնը: Այսպէս, 1632 թուականի յունուարի 18-ին Նախիջեւանի Ապարաներ գիւղից Հռոմ հասցէագրած իր նամակում Պօղոս Փիրոմալլին հաղորդում էր. «Հայաստանում պարսիկները մի սովորութիւն ունեն. երբ որեւէ քրիստոնեայ դառնում է «թուրք», նրա ազգականներին, մինչեւ եօթներորդ սերունդը ներառեալ, զրկում են սեփականութիւնից եւ ամէն ինչ տալիս են դաւանափոխին» [22]:

Վկայութիւնները ցոյց են տալիս, որ եթէ փոքր չէր ունեւոր դասից այն անձանց թիւը, որոնք վերոյիշեալ օրէնքի գործադրման հետեւանքով հարկարդրուած էին մահմեդականանալ, ապա փոքր չէր նաեւ այն մարդկանց թիւը, որոնք չցանկանալով մահմեդականանալ, թողնում էին ընտանիքն ու լքում հայրենի վայրերը:

Փաստաթղթերը միաձայն վկայում են արդէն XVII դարի վերջից սկսուած Նախիջեւանի հայ կաթողիկէների զանգուածային արտագաղթերի մասին դէպի Փոքր Ասիա` Իզմիր, Բուրսա, Պօլիս եւ այլ ծովափնեայ քաղաքներ, իսկ այնտեղից էլ Եւրոպա` հիմնականում` Իտալիա:

1681 թուականին Կ. Պօլսից 500 հայ կաթողիկէներ դիմում են Հռոմի դոմինիկեան մեծաւորին, խնդրելով իրենց հոգեւոր հովիւ ու խոստովանահայր կարգել Գրիգոր Չիրաչէնսիսին: Խնդրագիրն ստորագրողների թւում բազմաթիւ են ճահկեցիների, ապարաներցիների անունները [23]: 1722 թ. հոկտեմբերի 22-ին այլ խնդրագրով Հաւատասփիւռ Ժողովին են դիմում «ի յերկրէն Փարսիանոյ ի քաղաքն Նախիջեւանոյ, ի գողայքաղաքն Աբրաներոյ, Ճահկոյ եւ Խօշկայշինոյ» արտագաղթած 150 հոգիանոց խումբը, որ ապաստանել էր «ի քաղաքն Գօզալ Հէսար, Թիրայ եւ Իզմիր» քաղաքներում [24]: 1764 թուականի ապրիլի 15-ի խնդրագրով Իզմիրում ապաստանած 700 նախիջեւանցի դոմինիկեաններ, հաղորդելով, որ իրենց գաւառում մնացել են 60-70 անձինք, խնդրում են իրենց խոստովանահայր ուղարկել իրենց նորընծաներից պատրի Թօմաս Իսավերդենցին [25], որ գտնւում էր Անկոնայում [26]: Նախիջեւանի հայ կաթողիկէների տապանաքարերի մեծ քանակութիւնը  Իզմիրում եւ նրա շրջակայքում եւս վերեւում ասուածի վկայութիւնն են [27]:

Գաւառի հայ կաթողիկէ բնակչութեան արտագաղթի վերջին ակորդը դրուեց 1752 թուականին, երբ Ազատ խան աֆղանի կողմից աւերուեցին Նախիջեւանի համարեա բոլոր հայկական գիւղերը եւ ով դեռ չէր հասցրել արտագաղթել` գերի տարուեց:

ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ ՄԵՐՈՒԺԱՆ