ԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆԸ

Հովհաննես Ջուղայեցու կյանքն ու գործունեությունն ընթացել են բացառապես պարսկահայ Նոր Ջուղա գաղթօջախում՝ 17-րդ դարի երկրորդ կեսում եւ 18-րդ դարի առաջին մեկուկես տասնամյակում։ Ընդ որում հենց այդ ժամանակ նրա ծննդավայր Նոր Ջուղան փաստորեն ուղղություն էր տալիս մայր Հայաստանի հասարակական,  քաղաքական  ու  գիտամշակութային  կյանքին։ Ինքնըստինքյան պարզ է, որ Հովհաննես Ջուղայեցու կյանքը, գործունեությունը, գրական ժառանգությունը հասկանալու, հայ մշակույթի եւ, ամենից առաջ, հայ փիլիսոփայական մտքի պատմության մեջ նրա դերը եւ տեղը որոշելու համար պետք է, թեկուզ ընդհանուր գծերով, ներկայացնել այդ շրջանում ինչպես Հայաստանում, այնպես եւ Նոր Ջուղայում տեղի ունեցած հասարակական-քաղաքական ու գիտամշակութային կարեւորագույն տեղաշարժերն ու իրադարձությունները։ Քանի որ այդ ամենի մասին բավական հանգամանորեն խոսել եմ իմ «XVII դարի հայ փիլիսոփայական մտքի քննական վերլուծություն» (Երեւան, 1983) մենագրության մեջ, ուստի այստեղ, ավելորդ կրկնություններից խուսափելու համար, կանգ կառնեմ միայն դրանցից առավել կարեւորների, հատկապես նրանց վրա, որոնք անմիջականորեն առնչվում են Ջուղայեցու գործունեության հետ, որոնց նա անձամբ մասնակից է եղել ուղղակի կամ անուղղակի ձեւով։

Հանրահայտ է, որ դեռեւս 16-րդ դարում սկսված թուրք-պարսկական պատերազմն ավարտվել էր 1639թ. հաշտության պայմանագրով, որով Հայաստանը վերջնականապես բաժանվել էր արեւելյան երկու բռնակալական տերությունների՝ Օսմանյան Թուրքիայի եւ Սեֆյան Իրանի միջեւ։ Նրանցից ամեն մեկն իր զավթած հատվածում հաստատել էր վարչատնտեսական ու սոցիալ-քաղաքական իր հարաբերությունները, որոնք իրենց բնույթով, ըստ էության, շատ չէին տարբերվում մեկը մյուսից։ Երկուսում էլ իշխում էին ռազմաֆեոդալական անիշխանությունն ու անօրինականությունը, կամայականությունն ու բռնակալությունը, երկուսն էլ դավանում էին նույն կրոնը, երկուսում էլ գործում էին նույն «Ղուրանն» ու մահմեդական օրենսդրությունը, որոնք «տարբեր ժողովուրդների աշխարհագրությունն ու ազգագրությունը հանգեցնում են երկու երկրների եւ երկու ազգերի՝ ուղղափառների ու անհավատների, բաժանման պարզ ու հարմար բանաձեւերի։ Անհավատը «հարբի» է, թշնամի։ Իսլամն անհավատներին դնում է օրենքից դուրս եւ մուսուլմանների ու անհավատների միջեւ ստեղծում անընդմեջ թշնամանքի վիճակ» [1] ։

Որքան էլ ծանր էր հայ ժողովրդի համար արեւելյան այդ երկու բռնապետությունների լուծը, այնուամենայնիվ ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ սկսած 17-րդ դարի երկրորդ քառորդից եւ հատկապես դարի երկրորդ կեսին թե՛ արեւելահայ եւ թե՛ արեւմտահայ հատվածներում տեղի է ունենում տնտեսական կյանքի որոշ աշխուժացում. մուտք են գործում ապրանքադրամային հարաբերությունները։ Ընդ որում, դա տեղի է ունենում ոչ միայն քաղաքներում ու քաղաքատիպ վայրերում, այլեւ գյուղերում. գյուղատնտեսական արտադրանքը նույնպես սկսում է վերածվել ապրանքի։ Արդյունքը լինում է այն, որ ձեւավորվում է առեւտրական դասը, որը եւ սկսում է տոն ու ընթացք տալ հայ հասարակական-քաղաքական եւ գիտամշակութային կյանքին։

Վաղուց նկատված է, որ 17-18-րդ դարերում առեւտուրը Հայաստանում ու հայկական գաղթօջախներում դառնում է տարածված երեւույթ, հայ վաճառականները ձեռք են բերում համաշխարհային ճանաչում։ Իսկ ի՞նչն էր պատճառը, ինչո՞ւ հայերը զանգվածաբար զբաղվում էին առեւտրով, որը այն ժամանակվա պայմաններում աշխատանքի հասարակական ձեւերից ամենավտանգավորը, դժվարինն ու անապահովն էր։ Այս հարցը շատերին է հետաքրքրել։ Շատերն են փորձել տալ դրա պատասխանը։ Օրինակ՝ 18-րդ դարի ֆրանսիացի ականավոր լուսավորիչ Մոնտեսքյոն իր հանրահայտ «Պարսկական նամակներ» [2] ստեղծագործության մեջ սուր ձեւով դատապարտելով այդ ժամանակ պարսկահայերի նկատմամբ կիրառվող կրոնական խտրականությունն ու հալածանքը՝ գրել է. «Նկատված է, որ պետական իշխանության կողմից լոկ հանդուրժվող կրոնները դավանող մարդիկ հայրենիքի համար ավելի օգտակար են լինում, քան նրանք, ովքեր պատկանում են պետական հավատին, որովհետեւ առաջինները զրկված են պատիվներից եւ, հնարավորություն ունենալով տարբերվելու միայն շքեղությամբ ու հարստությամբ, ձգտում են դրանք ձեռք բերել աշխատանքով եւ իրենց վրա են վերցնում հասարակական ամենադժվարին պարտականությունները» [3] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։ Հարկավ, ճիշտ է նկատել Մոնտեսքյոն, որ իր ժամանակի գրեթե բոլոր երկրներում հասարակական ամենադժվար ու վտանգավոր գործերը բաժին էին ընկնում ոչ-պետական կրոն դավանող ժողովուրդներին, կամ, որ միեւնույնն է, տվյալ երկրում անիրավահավասար ու ճնշվող ժողովուրդներին։ Սակայն, նա այդ փաստին, մեր կարծիքով, տալիս է ոչ ճիշտ բացատրություն։ Այն, որ Օսմանյան Թուրքիայում եւ Սեֆյան Իրանում առեւտրով գերազանցապես զբաղվում էին հույները, հրեաները եւ հայերը, հիմնական պատճառը բնավ էլ շքեղությամբ ու հարըստությամբ աչքի ընկնելու ձգտումը չէր, այլ ուներ շատ ավելի լուրջ սոցիալ-քաղաքական հիմք։ Դիտելի է, որ այդ հարցին Մոնտեսքյոյից տասնամյակներ հետո անդրադարձել է նաեւ գերմանական դասական փիլիսոփայության հիմնադիր Իմանուել Կանտը, որը, ելնելով ժողովուրդների բնավորության բնածինության սկզբունքից, գրել է. «Քրիստոնյա մեկ այլ ժողովրդի՝ հայերին, բնորոշ է առեւտրական ինչ-որ հատուկ կարգի ոգի, այսինքն՝ նրանք զբաղվում են փոխանակմամբ, ոտքով ճանապարհորդելով Չինաստանի սահմաններից մինչեւ Գվինեական ափի Կորսո հրվանդանը. դա ցույց է տալիս այդ խելացի ու աշխատասեր ժողովրդի առանձնահատուկ ծագումը. ժողովուրդ, որը հյուսիս-արեւելքից հարավ-արեւմտյան ուղղությամբ անցնում է գրեթե ողջ հին աշխարհը եւ կարողանում է ջերմ ընդունելություն գտնել այն բոլոր ժողովուրդներից, ում մոտ լինում է։ Դա ապացուցում է նրանց բնավորության )որի նախասկզբնական ձեւավորումը մենք ներկայումս ի վիճակի չենք հետազոտելու( գերազանցությունը ներկայիս հույների թեթեւամիտ ու սողացող բնավորության համեմատությամբ» [4] ։ Առերեւույթ որքան էլ հաճելի թվան մեր ժողովրդի մասին գերմանացի ականավոր մտածողի ու հումանիստի արտահայտած այս հիացական մտքերը, այնուամենայնիվ դժվար է ընդունել դրանք, որովհետեւ առեւտրով  զբաղվելը  ոչ  թե մեր ժողովըրդին հատուկ ինչ-որ բնատուր ոգու դրսեւորումն էր, այլ հետեւանք էր նրան հասած հասարակական չարիքի՝ օտարի կողմից նվաճված լինելու, պետություն ու պետականություն չունենալու։ Բանն այն է, ասում է եվրոպական այս մեծ մտածողների ավագ ժամանակակից, հոգեւորականի խաչն ու ավետարանը, բանաստեղծի գրիչն ու թուղթը հարկադրաբար վաճառականի համրիչով փոխարինած Ստեփանոս Դաշտեցին, որ հայերն առեւտրականի անապահով ու վտանգաշատ կենսաձեւն ընտրում են ոչ թե կամավոր, այլ հարկադրաբար։ Քանզի նրանք, չունենալով «զհանգիստ կամ զտեղի ուր դիցեն զգլուխս իւրեանց եւ այս ի կողմանէ գերչաց եւ ընդ իշխանութեամբ գրաւողացն մերոց, որոց աղագաւ ոչ կարելով ի գործ արկանել զինուորութիւն, զնօտարութիւն կամ զայլ իմն ծառայութիւն ի դրունս արքունեաց, նաեւ ոչ տալով նոցա դադար կեղեքելով եւ յափշտակելով զնոսա, կամելով եւս խանգարել զարուեստս ամենայնս խորշելով ի մէնջ, որոց աղագաւ անճարակս եղեալք յոչ ուստեքէ գտանել զհնարս կեցութեան, հետեւեցան արհեստի վաճառականութեան, եւ այսպէս ցիր ու ցան եղեալ՝ շրջիմք ընդ երեսօք բոլորակի գնդի աշխարհիս։ Ուստի յամենայն ուրեք եւ յամենայն տեղիս երեւեալ գտանեմք սակս արհեստի վաճառականութեան մերոյ, թէ ի մէջ քրիստոնէից եւ թէ ի մէջ այլադաւանից» [5] ։ Նույն երեւույթի վերաբերյալ այս երեք տեսակետի համեմատությունը, թվում է, իրավունք է տալիս ասելու, որ հասարակական կյանքի մասին դրսից ու հեռվից ձեռք բերված ճշմարտությունը հավաստիության տեսակետից շա՜տ է զիջում ներսից տեսած ու զգացած, սեփական փորձով ձեռք բերած ճշմարտությանը, թող թե առաջին երկուսի հեղինակները հիրավի հսկա մտածողներ են, իսկ երկրորդի հեղինակը, թեեւ փիլիսոփայական սուր դիտողականությամբ օժտված, բանաստեղծի ու հրապարակախոսի բնատուր փայլուն ձիրքի տեր, բայց եւ այնպես սովորական կիսաանհայտ բանաստեղծ-վաճառական…։ Ուստի հիմնովին սխալ ու մակերեսային է մինչեւ օրս տարբեր առիթներով հայ թե օտար հեղինակների կողմից արտահայտվող այն կարծիքը, թե իբր մեր ժողովուրդը եղել ու մնում է «չարչի ու բեզիրգան»։ Եվ միանգամայն իրավացի է մեծանուն գրող ու գիտնական Հակոբ Օշականը, երբ պատասխանելով այդպես մտածողներին, շատ որոշակիորեն գրել է. «Մեր ժողովուրդը չարչի չէ, ո՛չ ալ պեզիրկեան, մեր ժողովուրդը քալող հողն է մեր հայրենիքի» [6] ։

Ճիշտ է, հայ առեւտրական կապիտալն անհամեմատ ավելի ուշ՝ 18-րդ դարի կեսերից, սկսեց վերածվել արդյունաբերական կապիտալի, սակայն այդ մակարդակում եւս այն առաջադիմական երեւույթ էր եւ դրական դեր խաղաց ինչպես հայ հասարակական-քաղաքական, մասնավորապես ազգային-ազատագրական մտքի, այնպես եւ գիտության, մշակույթի ու փիլիսոփայության զարգացման գործում։ Ըստ այդմ՝ առեւտրական դասի հասարակական դերի մեծացման հետեւանքով արմատապես փոխվեց նաեւ նրա հանդեպ նախկինում իշխող անբարյացակամ վերաբերմունքը։ Ինչպես գիտենք, առեւտուրն ընդհանուր առմամբ լինելով խորթ, բայց ո՛չ անծանոթ, ֆեոդալական արտադրահարաբերությունների էությանը, միջնադարում դատապարտվել ու մերժվել է ֆեոդալիզմի նույնիսկ ամենաառաջավոր գաղափարախոսների կողմից։ Հայ իրականության մեջ այդօրինակ վերաբերմունքը լավագույնս ձեւակերպել է Գրիգոր Տաթեւացին։ «Գիտելի է-, գրում է նա-, զի արուեստք չորք են՝ դուռն վաստակոց ամենայն մարդկան։ Մինն բարի է. եւ մինն չար. եւ երկուքն միջին մասն են։ Այն որ բարի է եւ արդար վաստակ՝ երկրագործութիւնն է. որ ի յերկրէ, եւ ի պտղոց, եւ ի կենդանեաց, յանասնոց, եւ յայլոցն շահի։ Սա ամենեւին բարի է եւ արդար. եւ հալալ վաստակ է ի քիրտն երեսաց ուտել զհացն։ Եւ միւսն ընդդէմ սորա՝ ամենեւիմբ չար, որ բռնութեամբ է եւ զրկելով. որպէս վաշխն ոսկւոյ եւ արծաթոյ. եւ տոկոսիքն ի տուգանաց. եւ մաքսն. եւ սոյնպիսիք ամենեւիմբ չար են։ Եւ բ միջակն՝ խառն ի բարւոյ եւ ի չարէ. որպէս արուեստութիւնն. հիւսնն, դարբինն, ոստայնանկն, բարի է շատն. եւ սակաւ է չարն. որ կամ զգործն վատ առնէ, կամ ի նիւթէն գողանայ, եւ այլն։ Իսկ որ առաւել է չարն քան զբարին՝ որպէս ի վաճառանոցն. զի ի վաճառն՝ բազում սուտ լինի եւ երդումն եւ զրկումն ի ճարտարութենէ եւ յագահութենէ» [7] ։ Առեւտրի հանդեպ այս բացասական վերաբերմունքը ավանդույթի ուժով պահպանվել էր մինչեւ 17-րդ դարի առաջին տասնամյակները [8] ։ Ընդհակառակը, դարավերջին այդ վերաբերմունքը վերածվում է իր հակադրությանը։ Ընդ որում այս նոր դիրքորոշման առաջին ձեւակերպողներից ու արտահայտողներից մեկը դառնում է հենց Հովհաննես Ջուղայեցին [9] ։ Նրա կարծիքով հասարակության անդամները, այդ թվում նաեւ կաթողիկոսն ու թագավորը իրենց յուրայիններով հանդերձ, «պարտին հայել յինքեանք եւ զառեալն եւ տուեալն հոգալ, թէ որպէս կարասցեն բազմաւ աշխատութեամբ եւ գուն գործելով զառեալն ոչ վատնել եւ ոչ ծրարել ի վարշամակս մարմնահեշտ կենցաղավարութեանն, քանզի որ ծրարեացն, թէպէտ ոչ գործեաց նովաւ, այլ ամբողջաբար պահեաց, սակայն դատապարտեցաւ, որպէս ոք յորժամ զարծաթ իւր տացէ ումէք, զի գործեսցէ նովաւ ի տալ եւ յառնուլ, ի գնել եւ ի վաճառել ոչ իմիք թոյլ տայ հանգչիլ տուօղն, որոյ տուեալն է, այլ փութացուցանէ ի վաստակն. որպէս վաճառականք, յորժամ առնուն զարծաթն եւ զոսկին, ելանեն յերկրէ, տանց եւ յորդւոց, յընտանեաց, հարց, մարց, քերց եւ եղբարց, ի սիրելեաց եւ ի բարեկամաց, օտարք եւ պանդուխտք եւ նժդէհք, շրջին ընդ ծով եւ ընդ ցամաք եւ ընդ անապատս, տքնութեամբ եւ անհանգստութեամբ՝ վիշտս կրելով ի ծովու եւ ի ցամաքի, յաւազակաց, ի գազանաց եւ ի սողնոց եւ զայլ ամենայն խուժանս զորս ածի ի վերայ գոնեայ թերեւս շահեսցի ինչ եւ լուիցէ ի տեառնէ իւրմէ, ծառայ բարի եւ հաւատարիմ։ Նմանապէս եւ երկրագործք յորժամ առնուն զցորեանն եւ զայլ սերմանելիսն ոչ ամբարեն յորս եռասցի որդն, այլ վաղվաղակի արկանեն ի գործ՝ ակն ունելով կրկնապատկելոյն, մինչեւ ի հարիւրն ըստ տեառն » [10] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։

Ուշագրավ է, որ ի լրացումն հայ վաճառականի վտանգներով ու դժվարություններով լի տագնապալից կյանքի Հովհաննես Ջուղայեցու նկարագրության, նրա գաղափարական երդվյալ հակառակորդ Ստեփանոս Դաշտեցին, որ, ինչպես ասվեց, հարկադրաբար էր հրաժարվել հոգեւոր կոչումից եւ դարձել վաճառական, հենց Հովհաննես Ջուղայեցու դեմ ուղղված իր «Կոչնակ ճշմարտութեան» աշխատության մեջ գրում է. «Ես եւս՝ ամենաթշուառս՝ սնեալ եւ վարժեալ՝ թերեւս արածելով զհողմս, եւ դեգերեալ ի գործս ապականացուս, զոր  անդստին ի մանկութենէ իմմէ եւ ցարդ եւս գըլեալ թաւալիմ ընդ երեսօք բոլորակի գնդի աշխարհիս՝ իբրեւ զգընդակս խաղալեաց՝ ի բախմանէ երկագլուխ լախտիցն հարուածոց։ Երբեմն ի ծովու յալեկոծութեանցն ըմբռնեալ երերամ, եւ երբեմն ի ցամաքս հոգնավրդովս տագնապիմ նեղեալ։ Միշտ նժդեհ եւ պանդուխտ շրջելով թէ ի կողմանս բքաբերս եւ ի սառնամանիս, եւ թէ ի կողմանս տօթաբերս հրացայտս եւ խորշակատեղացս։ Երբեմն ի տանն յունաց եւ ի բոլոր յԱզիայ, եւ երբեմն ի տանն ազգին ազատաց եւ ի Եւրոպայ՝ մանաւանդապէս եւ ի բոլոր երկիրն Հնդկաց՝ զոր եւ միայն թըւելն՝ է լսողացն տաղտկալի, զոր ոչ ոք կերպիւ կարացաք առնուլ զքուն աչաց եւ կամ զհանգիստ իրանաց» [11] ։

Դրանից մի քանի տարի առաջ, նույն Բանդարի Սուրաթ քաղաքում պարսիկ վաճառականների հետ ունեցած ուշագրավ զրույց-բանավեճի գրառության մեջ անդրադառնալով մարդկային թուլությունների ու ցանկությունների հարցին, Դաշտեցին ասում է, որ բոլոր մարդիկ սիրում են ոսկի ու արծաթ, ուստի դրանք ունենալու կամ ձեռք բերելու համար «բազումք ի մարդկանէ կորեան սակս ցանկութեանց արծաթից եւ գանձուց, ընչից եւ ստացուածոց ի ծովս եւ ի ցամաքս լինելով հանապազ մեծի վշտաց եւ տրտմութեանց՝ բազմիցս ի յերկուղէ ըմբռնեալք, ի տարակուսանաց տատանեալք, ի յահէ գողաց սարսեցեալք եւ ի յաւազակաց խոցեցեալք, ի տանց եւ ի ընտանեաց մերկացեալք, բազումք դնելով զանձինս, զկեանս եւ զհասակս իւրեանց ի վերայ ցանկութեան մամոնային։ Երբեմն ի ծովս եւ ի յալէկոծութեանցն բռնութենէ յատակս ծովու եւ կերակուր ձկանց ստորադրեալք, երբեմն ի տօթոյ եւ ի խորշակէ պակասեալք եւ երբեմն ի սառնամանեացն շնչմանց քարացեալք» [12] ։ Հարկ կա՞ ասելու, որ Դաշտեցու այս խոսքերն առաջին հերթին վերաբերում են ընդհանրապես վաճառականներին, ի մասնավորի հայ վաճառականներին, այդ թվում եւ իրեն՝ Դաշտեցուն։

Հայ վաճառականության կյանքի արտակարգ ծանր պայմանների մասին քիչ թե շատ լրիվ պատկերացում կազմելու համար տեղին է հիշել նաեւ Ֆ. Էնգելսի այն միտքը, որ «թուրքական, եւ արեւելյան ամեն մի բռնակալություն անհամատեղելի է կապիտալիստական կարգերի հետ. հավելյալ արժեքը ոչնչով ապահովված չէ սատրապների ու փաշաների գիշատիչ ձեռքերից. չկա բուրժուական շահույթի առաջին հիմնական պայմանը՝ առեւտրականի անձի եւ սեփականության ապահովությունը» [13] ։ Ինչ խոսք, նման պայմաններում հայ առեւտրական կապիտալը զարգանալու էր մեծ դժվարությամբ, ձգձգվելու էր նրա վերաճումը արդյունաբերական կապիտալի։ Ըստ այդմ՝ ուշանալու էր նաեւ հայ բուրժուական մտածողության ու գաղափարախոսության ձեւավորումն ու դրսեւորումը։ Ասենք նաեւ, որ 17-րդ դարի վերջերին արդեն հայ առանձին առաջավոր մտածողներ, այլեւս չբավարարվելով տարանցիկ առեւտրով, գիտությամբ զինված առեւտրի զարգացման հետ միասին դնում են նաեւ գիտության վրա հենվող արհեստների, մասամբ եւ արդյունաբերության զարգացման պահանջը։ Այդ նպատակով նրանք հայ ընթերցողին գիտելիքներ են տալիս օդերեւութաբանության, ֆիզիկայի, քիմիայի եւ, հատկապես, երկրաբանության ու հանքաբանության մասին։ Օրինակ՝ հայ մշակույթի մեծ երախտավորներ Մատթեոս եւ Ղուկաս Վանանդեցիները 1702թ. հրատարակած «Բնաբանութիւն իմաստասիրական կամ տարերաբանութիւն... » մեծարժեք աշխատության մեջ գրում են. «Ամենայն մետալական՝ քրայական, եւ բրական հանք ունին արտաքուստ նշան ինչ՝ ուսումնասիրաց եւեթ գիտելի» [14] ։ Իմ խորին համոզմամբ, դրանով իսկ նրանք ցանկանում էին հայ վաճառականությանը հասկացնել, որ ժամանակն է տարանցիկ առեւտրից անցնելու հայրենական արտադրության վրա հենվող առեւտրին։ Այսինքն՝ կոչ էին անում զարգացնել սեփական արտադրությունը, քանզի, ելնելով արեւմտաեվրոպական երկրների օրինակից, նրանք քաջ հասկանում էին, թե դեպի ուր է գնում հասարակական կյանքի զարգացումը։ Իսկ քանի որ արտադրության զարգացման պայմաններից մեկը բնական գիտությունների զարգացումն ու հայրենի բնության ճանաչումն է, ուստի նրանք ամեն ինչ անում են հայ ընթերցողի մեջ սեր ու հետաքրքրություն արթնացնելու բնագիտության ու հայրենի բնության հանդեպ։

Տնտեսական կյանքի վերոհիշյալ աշխուժացման գործընթացը մայր հայրենիքից համեմատաբար ավելի արագ թափով տեղի էր ունենում հատկապես հայկական մի շարք գաղթօջախներում, որոնցից, ներկա դեպքում, մեզ հետաքրքրում է հիմնականում Հովհաննես Ջուղայեցու ծննդավայր, թուրք։պարսկական երկարամյա պատերազմի հետեւանքով ստեղծված Նոր Ջուղան։ Եվ դա ոչ միայն այն պատճառով, որ Հովհաննես Ջուղայեցու ապրած միջավայրն էր, այլեւ, որ էապես տարբերվում էր նույն շրջանի հայկական մյուս գաղթօջախներից եւ 17-18-րդ դարերի մայր հայրենիքի կյանքում ուներ միահեծան դիրք ու ազդեցություն, ուղղություն էր տալիս նրա քաղաքական, գաղափարական ու գիտամշակութային գործունեությանը։ Բանն այն է, որ Նոր Ջուղայի հայկական գաղթօջախն ուներ պատմական մի շարք առանձնահատկություններ, որոնց ըմբռնումը հնարավորություն է տալիս ճիշտ հասկանալու տվյալ ժամանակաշրջանի հայոց պատմության շատ երեւույթներ։ Այդ առանձնահատկություններից, իմ կարծիքով, առավել կարեւորներն են.

Ի տարբերություն այլ գաղթօջախների, Նոր Ջուղան ստեղծվել էր ոչ թե աստիճանաբար՝ տասնամյակների ու դարերի ընթացքում, այլ միանգամից։ Այն, փաստորեն, ծնունդ էր ոչ թէ հայերի աստիճանական «կամավոր» * արտագաղթի, այլ շահաբասյան հանրահայտ բռնագաղթի։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ նույնը չի կարող լինել հայրենիքից «կամավոր» հեռացածների եւ բռնությամբ քշվածների վերաբերմունքը այդ նույն հայրենիքի հանդեպ։

1. Այնտեղ հաստատվել էր ոչ միայն Հին Ջուղայի բնակչությունը, որի հիմնական զբաղմունքը առեւտուրն ու արհեստներն էին, այլեւ Հայաստանի մի շարք այլ վայրերի (Երեւան, Ագուլիս, Վան եւ այլն) արհեստավորական ու առեւտրական դասի սերուցքը։ Այդ է պատճառը, որ 17-րդ դարի հայ մշակույթի մի շարք նշանավոր գործիչներ թեեւ ծնվել, ապրել ու հիմնականում գործել են Նոր Ջուղայում, բայց եւ այնպես, ի հիշատակ իրենց ծնողների կամ պապերի ծննդավայրի, կոչվել են Երեւանցի (օրինակ՝ Ոսկան, Ավետիս եւ Թադեւոս Երեւանցիները), Դաշտեցի (օրինակ՝ Ստեփանոս Դաշտեցին) եւ այլն։ Ըստ այդմ կարծում ենք, որ զարմանալի ոչինչ չկա, եթե ասենք, որ Նոր Ջուղայի սոցիալ-տնտեսական, հասարակական-քաղաքական ու գիտամշակութային ներուժը մեծ մասամբ ստեղծվել էր ոչ թե օտար երկնքի տակ, այլ մայր հայրենիքում, ուստի հայրենիքի հոգսերն ու խնդիրները բոլոր գաղթօջախներից համեմատաբար ամենից հոգեհարազատ էին հենց Նոր Ջուղային։ Կասկածից վեր է, որ եթե չլիներ «մեծ գաղթը», այդ ամենը կարող էր դրսեւորվել հայրենիքում եւ այն էլ՝ ավելի վաղ ու ավելի արդյունավետ ձեւով։ Անշուշտ, անհրաժեշտության դեպքում, մենք կարող ենք բերել մեր այս կարծիքը հաստատող մի շարք փաստարկներ, բայց այստեղ հարկ ենք համարում վկայակոչել դրանցից միայն մեկը։ Առաքել Դավրիժեցին հայտնում է, որ 1603 թ. օգոստոսի 14-ին Էջմիածնի Դավիթ եւ Մելքիսեթ աթոռակից կաթողիկոսների եւ հոգեւորականներից շատերի կամքին հակառակ, ջուղահայերի աջակցությամբ Էջմիածնում կաթողիկոս է հռչակվել Տիգրանակերտից Ջուղա եկած Սրապիոն վարդապետը [15] ։ Ինչպես տեսնում ենք, Էջմիածնի կաթողիկոսների ընտրության հարցում 17-18-րդ դարերում Նոր Ջուղայի խաղացած վճռորոշ դերն սկսել էր դրսեւորվել դեռ Հին Ջուղայում։

2. Այս շրջանում, քիչ թե շատ աչքի ընկած հայկական գաղթօջախներից, Նոր Ջուղան ամենից մոտն էր մայր հայրենիքին, ուստի վերջինիս հետ նրա ունեցած կապերն ամենից սերտն ու անմիջականն էին։

3. Մայր հայրենիքի կյանքում Ջուղայի դերի մեծացմանը նպաստում էր եւ այն հանգամանքը, որ Ջուղան անմիջապես կպած էր Իրանի մայրաքաղաքին, ջուղահայ վաճառականներից շատերը ուղղակի կապերի մեջ էին սեֆյան շահերի ու պետական բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ եւ անհրաժեշտության դեպքում կարողանում էին վերջիններիս աջակցությամբ իրենց կամքը թելադրել Էջմիածնին։ Չմոռանանք, որ Նոր Ջուղայի գաղթօջախի ստեղծմամբ Շահ Աբասը նպատակ էր դրել իր երկրում զարգացնել առեւտուրն ու արհեստները, ուստի ինչպես նա, այնպես եւ նրանից հետո եկած շահերից ոմանք, ջուղահայ վաճառականության հանդեպ առժամանակ վարում էին հովանավորչական քաղաքականություն, որից, անշուշտ, օգտվում էր նաեւ հայրենիքը։ Ցավոք, ջուղահայ գաղթօջախի այդ արտոնյալ վիճակը երկար չտեւեց, այլ 17-րդ դարի երկրորդ եւ հատկապես 18-րդ դարի առաջին կեսին Իրանում աստիճանաբար սկսեց ուժեղանալ եվրոպական եւ ամենից առաջ անգլիական առեւտրական կապիտալի ազդեցությունը։ Դա խիստ բացասաբար անդրադարձավ ջուղահայ գաղթօջախի, հետեւաբար եւ՝ մայր հայրենիքի վրա։ Բանն այն է, որ ջուղահայ առեւտրական կապիտալը, չունենալով սեփական քաղաքական իշխանություն, չկարողացավ դիմանալ քաղաքականապես հզոր մրցակցի ճնշմանը, ստիպված եղավ տեղափոխվելու ազատ գործունեության համեմատաբար բարենպաստ վայրեր՝ Հնդկաստան, Ռուսաստան, մասամբ Իտալիա, Հնդկաչին եւ այլն։ Ջուղահայ առեւտրական կապիտալի մասնաբաժանման ու թուլացման սկսված գործընթացն ավելի արագացավ 18-րդ դարի առաջին տասնամյակներում՝ Իրանում ստեղծված քաղաքական ու կրոնական անբարենպաստ պայմանների եւ հատկապես աֆղանների ներխուժման հետեւանքով։ Այդ տեսակետից վերջին ամենածանր հարվածը հասցրեց բռնակալ Նադիրը, որը երբեմն չբավարարվելով հայ վաճառականներից մեծ գումարների բռնագանձումով, նրանց վերջ էր տալիս ֆիզիկապես [16] ։Հատկանշական է, որ 18-19-րդ դարերում հայ ազգային-ազատագրական միտքը նոր զարթոնք ապրեց հատկապես Հնդկաստանի ու Ռուսաստանի գաղթօջախներում, որոնք, փաստորեն, Նոր Ջուղայի դուստրերն ու շառավիղներն էին։

4. 17-18-րդ դարերում հայ, մասնավորապես, ջուղահայ կյանքի մյուս կարեւոր իրողությունը, որը վճռական դեր է խաղացել Հովհաննես Ջուղայեցու կենսագրության մեջ, այսպես կոչված միարարական ու հակամիարարական պայքարն էր, որին ամենաակտիվ ձեւով մասնակցել կամ ավելի ճիշտ՝ երկար ժամանակ ղեկավարել է հենց Հովհաննես Ջուղայեցին։ Բանն այն է, որ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին, չհրաժարվելով արեւելյան երկրներում կաթոլիկություն տարածելու վաղուց փայփայած իր ձգտումներից, 17-րդ դարի սկզբում, օգտվելով ստեղծված նպաստավոր պայմաններից եւ ստանալով արեւմտյան մի շարք տերությունների, ամենից առաջ Ֆրանսիայի գործուն աջակցությունը, լուրջ քայլեր է կատարում դրանց իրականացման համար։ Այդ նպատակով «Սուրբ հավատի տարածման միությունը» Հռոմում հիմնում է հատուկ տպարան, որն ստանձնում է դավանաբանական, ինչպես նաեւ այդ նպատակին ծառայող այլ կարգի գրականության տպագրության գործը։ Ավելին, Հռոմում բացվում են հատուկ դպրոցներ, որոնք պատրաստում էին արեւելյան լեզուներ իմացող, բժշկական ու բնագիտական բավական հարուստ գիտելիքներ ունեցող քարոզիչներ։ Գալով արեւելք՝ հավատացյալներ որսալու նպատակով նրանք գործի էին դնում իրենց բոլոր կարողություններն ու հնարավորությունները՝ կանգ չառնելով եւ ոչ մի միջոցի առաջ։ Նրանք, անշուշտ, կարողանում էին հասնել որոշ հաջողությունների, որոնք առավել շոշափելի էին լինում հատկապես այն երկրներում ու այն ժողովուրդների մեջ, որոնք զրկված լինելով քաղաքական իշխանությունից՝ գտնվում էին տնտեսական, քաղաքական, գիտական ու մշակութային ծանր կացության մեջ, ուղիներ էին որոնում այդ դրությունից դուրս գալու համար։ Իսկ քանի որ արեւելյան ժողովուրդներից ամենից ծանրը հայ ժողովուրդի վիճակն էր, ուստի փորձելով օգտվել դրանից, կաթոլիկ միսիոներները եռանդուն գործունեություն են ծավալում նաեւ Հայաստանում ու հայկական գաղթօջախներում։ Իհարկե, նրանք առանձին դեպքերում, հատկապես հայկական գաղթօջախներում, հասնում են լուրջ հաջողությունների։ Օրինակ՝ ստանալով լեհական կառավարության աջակցությունը, նրանք կարողացան ամենաբիրտ միջոցներով դավանափոխել լեհահայերին։ Բայց, ընդհանուր առմամբ, միարարական շարժումը ձախողվեց ինչպես մայր Հայաստանում, նույնպես եւ գաղթօջախներից շատերում, որովհետեւ հայ ժողովրդի լավագույն զավակները, քաջ հասկանալով այդ շարժման բացասական հետեւանքները, մեծ ջանքերի գնով կարողացան դիմագրավել դրան։ Այս հարցում եւս, առանց չափազանցության, վճռական դեր խաղաց Նոր Ջուղայի հայկական գաղթօջախը։ Ճիշտ է, ջուղահայ վաճառականներից ոմանք, տնտեսական շահերով կապված լինելով եվրոպական տերությունների հետ, հաճախ նյութապես ու բարոյապես սատար էին կանգնում կաթոլիկ քարոզիչներին, բայց ամբողջությամբ վերցրած ջուղահայ վաճառականությունը, դրսեւորելով ազգային բարձր ինքնագիտակցություն, դեմ կանգնեց միարարական շարժմանը։ Հենց Նոր Ջուղան դարձավ հակամիարարական պայքարի գաղափարական կենտրոնը, ինչպես ընդունված է ասել՝ «հայկական Ժնեւը», տալով այդ շարժման մի շարք ականավոր պարագլուխներ, հայկական կալվիններ ու լութերներ (Սիմեոն, Ստեփանոս, Աղեքսանդր, Հովհաննես Ջուղայեցիներ), որոնցից ամենաակտիվը, ամենաեռանդունն ու ամենահետեւողականը, իմ կարծիքով, եղել է Հովհաննես Ջուղայեցին, որն իր ողջ գիտակցական կյանքում թե՛ խոսքով եւ թե՛ գործով պայքարել է միարարական շարժման դեմ։ Նրա գրեթե բոլոր գործերը՝ լինեն դրանք նամակներ, հիշատակարաններ, մեկնություններ, թե ծավալուն աշխատություններ, անկախ այն բանից՝ նվիրված են կրոնաաստվածաբանական ու դավանաբանական, թե փիլիսոփայական, տրամաբանական ու քերականական հարցերի քննությանը, համակված են հակամիարարական պայքարի ոգով, պաշտպանում են հայոց եկեղեցու ու դավանանքի, հետեւաբար եւ հայ ժողովրդի ինքնուրույն գոյության իրավունքը։ Որ Հովհաննես Ջուղայեցին իսկապես եղել է հակամիարարական պայքարի ամենահետեւողական ու ամենահեղինակավոր պարագլուխը, հաստատում է նաեւ նրա գաղափարական հակառակորդ Ստեփանոս Դաշտեցին։ Դիմելով Ջուղայեցուն՝ նա գրում է. «Վարդապետ, զհաւաստին ասեմ եւ ոչ ստեմ, թէ ի մէջ բոլոր ազգի քրիստոնէից շրջեցաք, նաեւ բազում անգամ հանդիպեցաք լութերոսականաց եւ քալվինականացն, որք են ազգ՝ անկլէացոց՝ շուէտաց՝ դինամարքից։ Մանաւանդ թէ եւ սնեալ եղէ՝ ի մէջ հօլանդացոց՝ որք ամենեքեանն են արտաքոյ կաթողիկէ եկեղեցւոյն եւ հակառակ փափին՝ եւ ուղղափառացն։ Ոչ ոք գտի այդքան աներասան եւ յանդուգն մինչեւ ցայդ աստիճան յորում եւ պետականութիւն ձեր համարձակի» [17] (ընդգծ. իմն է- Հ. Մ. )։

Իսկ թե ինչու հայերից ոմանք ընդունում էին կաթոլիկություն, ինչ նշանակություն ունեցավ այդ պայքարը մեր ժողովրդի կյանքում, ինչպիսին պետք է լինի այսօր մեր վերաբերմունքը կաթոլիկ միսիոներների ու կաթոլիկադավան հայերի ստեղծած հարուստ մատենագրության հանդեպ, այդ ամենի մասին իմ տեսակետը արտահայտել եմ տարբեր առիթներով [18], ուստի այստեղ չեմ ուզում նորից ծանրանալ դրանց վրա։

Ինչպես արդեն ասվել է, 17-18-րդ դարերի սահմանագծում պարսկահայության առջեւ, ի թիվս այլ խնդիրների, ամենասուր ձեւով ծառացել էր նաեւ մահմեդականացման վտանգը։ Բանն այն է, որ Սեֆյան Իրանի կյանքում տեղի ունեցած տնտեսական ու քաղաքական կարեւոր տեղաշարժերի հետեւանքով, 17-րդ դարի երկրորդ կեսին եւ հատկապես դարավերջին, պարսկահայերի հանդեպ սկսել էին կիրառել կրոնական խտրականության ու հալածանքի քաղաքականություն, որը խրախուսվում ու հովանավորվում էր հենց շահերի ու բարձրաստիճան պաշտոնյաների կողմից։ Հաճախ այդ գործընթացն անձամբ ղեկավարում էր հենց ինքը շահը։ Օրինակ՝ ժամանակագիրը գրում է, որ «թուին ՌՃԼԲ (1683) շահ Սուլեյման ջրաւրհնեաց օրն Ջուղայու Հայոց ԻԷ(27) հարսն եւ աղջիկ քաշեց եւ ուրացոյց զնոսա» [19] ։ Շուրջ մեկ դար հետո Խաչատուր Ջուղայեցին, անդրադառնալով այդ «սաստկասառոյց» եւ «մրրկաբեր ժամանակի» իրադարձություններին, գրում է. «Արքայն պարսից Շահ Սլէման՝ տինա որդին նորա Շահ սուլտան Հօսէն, որք բարձեալ էին զքուն յաչաց եւ զնինջ յարտեւանաց իւրեանց. եւ անդուլ մտօք եւ անհանգիստ խոկմամբ խորհէին՝ երկնէին՝ եւ մտախոհ լինէին ի տուէ եւ ի գիշերի, գուն գործելով, եւ զանազան հայթայթանս մարթելով թէ ի՞ւ եւ կամ թէ հի՞մ արդեօք իսկ կարասցեն անդրափոխել զողորմելի եւ զտառապեալ ազգս քրիստոնէից՝ մանաւանդ զազգս Հայոց ի հաւատոց իւրեանց, եւ դարձուցանել զնոսա ի մոլար եւ յանաստուած կրօնս Պարսից» [20] ։

Ուշագրավ է, որ 17-րդ դարի վերջերին Իրանում իշխող կրոնական մոլեռանդությունն ու պարսից շահերի հայահալած քաղաքականությունը ժամանակին ամենասուր ձեւով դատապարտել է նաեւ Խաչատուր աբեղայի ավագ ժամանակակից Շառլ Մոնտեսքյոն, որը գրել է. «Շահ Սուլեյմանի նախարարներից ոմանք մտադրվել էին ստիպել բոլոր պարսկահայերին թողնել երկիրը կամ ընդունել մահմեդականություն. նրանք մտածում էին, որ... կայսրությունը մնալու է ապականված այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրա ծոցում ապրում են անհավատները։

Եթե տվյալ դեպքում անսային կույր բարեպաշտությանը, կհասներ պարսից մեծության վերջը։

Հայտնի չէ, թե ինչո՞ւ չիրականացավ այդ գործը. ո՛չ նրանք, ովքեր մտցրել էին այդ առաջարկությունը, ո՛չ նրանք, ովքեր մերժեցին այն, չէին գիտակցում դրա հետեւանքները. դիպվածը կատարեց բանականության ու քաղաքականության պարտականությունները եւ կայսրությունը փրկեց ավելի մեծ վտանգից, քան այն, որին նա կարող էր ենթարկվել որեւէ ճակատամարտ տանուլ տալու կամ երկու քաղաք հանձնելու հետեւանքով։

Վտարելով հայերին, մտածում էին մի օր վերացնել պետության մեջ եղած բոլոր վաճառականներին եւ գրեթե բոլոր արհեստավորներին։ Ես համոզված եմ, որ մեծն Շահ Աբասը կգերադասեր կտրել իր երկու ձեռքը, քան ստորագրել այդպիսի հրաման, եւ որ իր ամենաաշխատասեր հպատակներին ուղարկելով Մեծ Մողոլի եւ հնդկական մյուս թագավորների մոտ, նա կհամարեր, որ նրանց է տալիս իր տիրույթների կեսը» [21] ։ Իրողությունն այն է, ասում է Մոնտեսքյոն, որ մինչ այդ մոլեռանդ մահմեդականները կրոնական հողի վրա երկրից վտարել էին ամենաաշխատասեր երկրագործներին՝ կրակապաշտներին, որից ծանր հարված էր ստացել երկրի գյուղատնտեսությունը։ Այժմ հալածելով հայերին՝ «եռանդուն բարեպաշտությանը մնում էր Պարսկաստանին հասցնել եւս մեկ հարված՝ կործանել արտադրությունը։ Այնժամ կայսրությունը կընկներ ինքնին, իսկ նրա հետ միասին, հետեւաբար, եւ այն կրոնը, որի ծաղկմանը, հուսով էին հասնել դրանով» [22] ։

Կարծում եմ, ավելորդ է ասել, որ 18-րդ դարի ֆրանսիացի հումանիստ մտածողի խոսքերը այսօր եւս հնչում են որպես հանդիմանություն եւ մեղադրանք ոչ միայն Սեֆյան Իրանի մահմեդական մոլեռանդների, այլեւ բոլոր ժամանակների կրոնական անհանդուրժողության եւ հատկապես մերօրյա բոլոր նրանց հասցեին, ում կարճատես ու անմարդկային վերաբերմունքի պատճառով միլիոնավոր մարդիկ ստիպված եղան թողնելու հայրենի տուն ու բնություն եւ տեղափոխվելու օտար ու անսովոր վայրեր։      

Թվում է, Մոնտեսքյոն Սեֆյան Իրանում հայ վաճառականների ու արհեստավորների խաղացած բացառիկ դերի, նրանց բռնի դավանափոխման կամ երկրից դուրս վտարման բացասական հետեւանքների մասին ամեն ինչ ասել է այնքան դիպուկ, որ ոչինչ չի մնում ավելացնելու։ Այսուհանդերձ, հարկ է նշել, որ ոչ թե «դիպվածը կատարեց բանականության ու քաղաքականության պարտականությունները» եւ կայսրությունը փրկեց վերահաս վտանգից, այլ հայ ժողովրդի այդ ստվար հատվածի եւ հատկապես նրա առաջավոր զավակների ցույց տված համառ դիմադրությունն ու հերոսական պայքարը, որը նույնպես գլխավորել է Հովհաննես Ջուղայեցին։ Իհարկե, նա միայնակ չէր, բայց, ինչպես պատմագիրն է ասում, «իւրով անհնիւ իմաստութեամբն եւ ճգնողական վարուքն՝ գերազանցեաց արտօնութեամբ քան զհամայն խումբս վարդապետաց, որ առ ժամանակաւ իւրով էին եւ ոչ զոք երբէք իսկ գտաւ կամ երեւեցաւ ի ժամանակին յայնմիկ ոսկեզօծք համեմատ նմին։ Նա զի եւ ոչինչ իւիք գտաւ ընդհատ՝ կամ պակաս քան զնախնի լեալ սուրբ վարդապետսն, որ ի զորոց իսկ ի գիրս պատմի, այլ ստուգութեամբ ասեմ ի Քրիստոս, եւ ոչ ստեմ. զի ամենայն իրօք եղեւ համանման նոցա, եւ թուի ինձ թէ առաւել եւս քան զնոսա վաստակեցաւ ի վերայ հօտին Քրիստոսի, որ ի մասին Պարսկաստանի։ Քանզի սա եղեւ անվանելի եւ անպարտելի հզօր ախոյեան ընդդէմ Պարսից անաստուածից, որ ի ձեռս երկնաձիր շնորհաց նորա պահեմք մինչեւ ցայսօր անստգիւտ եւ անսայթաք զհաւատս մեր ուղիղ եւ ամբիծ, որ ի Քրիստոս Յիսուս Տէր մեր։ Իսկ եթէ նա չիցէր լեալ արդեօք ի ժամանակս Շահ սուլտան Հույսէն Արքայի Պարսից, ստուգիւ վարկեցարուք, զի փոքր մի եւս եղծեալ եւ կործանեալ էր զլուսածագ եւ զԱրփիածաւալ հաւատս մեր» [23] ։ Պատմագրի կարծիքով պարզապես աստվածային շնորհ ու ողորմածություն կարելի է համարել, որ հենց այդպիսի ժամանակներում «ի կողմանս մասին Պարսից աշխարհի, յարոյց մեզ զեղջիւր փրկութեան զսքանչելի եւ զՏիեզերալոյս վարդապետն Յօհաննէս ի տանէ եւ յազգէ ջուղայեցւոց։ Առ որ գային զօրհանապազ յամենայն ժամու եւ ժամանակի հոյլք եւ բազմութիւնք պարսից իմաստնոց, եւ խօսէին վասն օրինաց իւրեանց, եւ հակաճառէին ի վերայ հաւատոց. իսկ նա զինեալ շնորհիւն Աստծոյ՝ միով եւ կամ երկոքումբք բարբառովք անպատասխանի առնէր զնոսա ամենեսեան» [24] ։ Ինչպես արդեն ասել ենք, նա բանավիճել է ոչ միայն պարսից իմաստասերների ու աստվածաբանների, այլեւ Սուլեյման եւ Հուսեյն շահերի հետ։ Հենց վերջինիս հրամանով Ջուղայեցին ինքը հայերեն եւ պարսկերեն անձամբ գրի է առել այդ բանավեճերը, որպեսզի հետագա սերունդներն անհրաժեշտության դեպքում օգտվեն դրանցից։ Պարսից շահերի, իմաստասերների ու աստվածաբանների հետ Ջուղայեցու ունեցած բազմաթիվ ու տարաբնույթ վեճերի արդյունքը եղավ այն, ասում է պատմագիրը, որ «կակղացոյց զկարծրացեալ սիրտս նոցա որ ընդ մեզ, եւ եբարձ զթշնամութիւնն զայն՝ զոր յառաջն ունէին, զոր եւ մինչեւ ցայսօր յոյժ քաղցրութեամբ վարին ընդ մեզ» [25] ։

Դժվար է պատկերացնել, թե ինչպիսի՜ համարձակություն, քաջություն ու հայրենասիրություն պետք է ունենար Հովհաննես Մրքուզը, եւ, որ ամենակարեւորն է, որքան զգույշ ու խելացի պետք է լիներ նա, որպեսզի կարողանար բանավիճել պարսից քմահաճ շահերի հետ ու համոզել նրանց հրաժարվել իրենց անխոհեմ մտադրությունից։ Չէ՛ որ այդ բանավեճերում նրանք գործադրում էին ոչ միայն իրենց միտքն ու բիրտ ուժը, այլեւ հազար ու մի խորամանկություն ու խարդախություն * ։ Խաչատուր Ջուղայեցին, օգտագործելով Մրքուզի մեզ անհայտ աշխատություններից մեկը, պատմում է, որ Հուսեյն շահը Մրքուզին ծնկի բերելու նպատակով մեկ անգամ նրա հետ բանավեճի մեջ է ներքաշում մահմեդականացած հայազգի ոմն Յոհան աբեղայի, որը շահի ներկայությամբ Ջուղայեցուն անսպասելիորեն լպիրշաբար հարցնում է՝ ինչո՞ւ չեք ընդունում մեր մարգարեներին [26] ։ Դա մի պահ շփոթեցնում է նրան, որովհետեւ, ինչպես Մրքուզն է խոստովանում՝ «այսու կրկին խոր փորեաց առաջի իմ. կամ ասացից սուտ է, եւ կամ թէ ասացից՝ ընդէ՞ր ո՛չ հաւատամք։ Եթէ զառաջինն ասացեալ էի՝ հարկիւ բարկացուցանէր արքայն, եւ զամենայն նախարարսն, եւ զներքինիսն, եւ ածէր փորձանս ի վերայ մեր, իսկ եթէ զերկրորդն ասէի՝ յայնժամ ասէր թէ՝ մատո՛ իսկ դաւանութիւնս առաջի արքային» [27] ։ Իհարկե, Հովհաննես Ջուղայեցին կարողանում է ոչ միայն դուրս գալ այդ ծանր կացությունից, այլեւ հիացմունք պատճառել հպարտ ու գոռոզ շահին, որն, ինչպես կենսագիրն է պատմում, իր մոտ կանչելով Նոր Ջուղայի քալանթարին, ասում է, թե իր կարծիքով, նույնիսկ «ի յԵւրոպիայ ի Ֆրանկս՝ ո՛չ գոյ նման սմա» [28]: Անշուշտ, ներկա դեպքում կարեւորն այն չէ, թե որքանով էր իրավացի պարսից շահը եւ կամ ինչպիսին էր շահական պատկերացումը իրական Եվրոպայի  ու  Ֆրանսիայի  մասին,  այլ այն, որ նա զգում, մինչեւ իսկ գիտակցում էր գիտության ու փիլիսոփայության մարզում Եվրոպայի ու Ասիայի միջեւ եղած էական տարբերությունը եւ Հովհաննես Ջուղայեցուն համարում էր հենց եվրոպական կարգի մտածող: Եթե հիշենք նաեւ, որ Պարսկաստանում ինքնակալի կամքին հակադրվել կարող էր միայն կրոնը, որը հենց ինքն էր շահերին տրամադրում հայերի դեմ, ապա կարծում ենք, միանգամայն պարզ կդառնա, թե պարսկահայերից որքա՜ն մեծ ուժ, եռանդ ու ջանք է պահանջվել հակադրվելու համար թե՛ մեկին եւ թե՛ մյուսին։

Հովհաննես Ջուղայեցու ապրած ժամանակաշրջանի ու միջավայրի հայ հասարակական-քաղաքական կյանքի մյուս կարեւորագույն իրողությունն ազգային-ազատագրական մտքի զարթոնքն էր։ Ճիշտ է, մինչ այդ էլ մեր ժողովրդի լավագույն զավակները, սկսած 16-րդ դարից, ուղիներ էին փնտրում օտարի լծից ազատագրվելու, կորսված պետականությունը վերականգնելու ուղղությամբ, բայց եթե նախկինում այդ ձգտումը հատուկ էր միայն առանձին անհատների, ապա 17-րդ դարի կեսերից, կապված սոցիալ-տնտեսական ու հասարակական-քաղաքական մի շարք կարեւոր տեղաշարժերի հետ, այն դառնում է տիրապետող, համակում հասարակության նորանոր խավերի։ Ցավոք պետք է ասել, սակայն, որ հայ ազատագրական միտքը ի սկզբանէ ելնում էր այն սխալ մտայնությունից [29], թե կգտնվի քրիստոնյա որեւէ հզոր պետություն, որ անկախ իր քաղաքական շահերից, հանուն հավատի եւ կամ նման մեկ այլ մղումով, օգնության ձեռք կմեկնի մեր ժողովրդին, կօգնի ազատագրվելու օտարի լծից, վերագտնելու իր պետականությունը։ Կառչելով հենց այս սխալ մտածողությունից՝ կաթոլիկ եկեղեցու գաղափարախոսները վաղուց ի վեր քարոզում էին իրենց իսկ ստեղծած այն մոլար տեսությունը, որ իբր հայ ժողովուրդն իր քաղաքական ազատությունը կորցրել է հռոմեական եկեղեցու «սուրբ գրկից» հեռանալու հետեւանքով, ուստի կորցրածը վերագտնելու համար նա պետք է կրկին վերադառնա հռոմեական եկեղեցու գիրկը [30] ։

Օրորվելով նման պատրանքներով՝ հայ ազատագրական միտքը մինչեւ 17-րդ դարավերջը հույսը կապում էր եվրոպական մեծ ու փոքր տերությունների հետ, իսկ դարավերջին շրջադարձ կատարեց դեպի Ռուսաստան։ Մի կողմ թողնելով պատմական այդ դարակազմիկ իրադարձության գնահատության հարցում խորհրդահայ պատմագիտության թույլ տված աղաղակող սխալներն ու մոլորությունները [31], գտնում եմ, որ դա առաջին հերթին ծնունդ էր հայ, ամենից առաջ ջուղահայ, առեւտրական բուրժուազիայի տնտեսական գործունեության [32] ։ Ու քանի որ ջուղահայ առեւտրական բուրժուազիայի ճնշող մեծամասնությունը 17-րդ դարի կեսերից սկսած տնտեսական շահերով կողմնորոշվել էր դեպի Ռուսաստան, ուստի հենց Նոր Ջուղան է դառնում հակամիարարական պայքարի կենտրոնը, իսկ Հովհաննես Ջուղայեցին՝ այդ պայքարի պարագլուխն ու կազմակերպիչը։ Իսկ թե այդ հարցում նա ինչ տեսակետներ է արտահայտել, մանրամասն ցույց կտրվի ներկա մենագրության համապատասխան գլխում։

Հարկ է նշել նաեւ, որ 17-18-րդ դարերի սահմանագծում հայ ազգային-ազատագրական միտքն ունեցավ մի շատ կարեւոր նվաճում եւս, որը, ցավոք, մինչեւ վերջերս վրիպել էր մասնագետների ուշադրությունից։ Դա այն է, որ ռուսական կողմնորոշմանը  զուգընթաց ու միաժամանակ ծագում է սեփական ուժին ապավինելու, զինված ազգային-ազատագրական պայքարի նախապատրաստվելու գաղափարը։ Այդ է վկայում այն փաստը, որ Մատթեոս եւ Ղուկաս Վանանդեցիներն արդեն ծանոթ «Բնաբանութիւն իմաստասիրական կամ տարերաբանութիւն…» աշխատության մեջ հայ ընթերցողին, ի թիվս այլեւայլ գիտելիքների, ոչ միայն հայտնում են, որ «ի նաթրուն աղից, կամ ի շօրայից, ի ծծմբոյ եւ ի գործելեաց )որ անձող կամ ածուխ եւս ասի( յօրինի եւ կազմի հրային փոշի՝ որ գռեհկօրէն բարութ ձայնի» [33], այլեւ մանրամասն ծանոթացնում են ժամանակի հրազենի հիմնական տեսակների (թնդանոթ, հրացան եւ ատրճանակ) արկերի ու գնդակների համար վառոդ պատրաստելու տեխնոլոգիային։ Դրանով իսկ Մատթեոս եւ Ղուկաս Վանանդեցիները [34], իմ խորին համոզմամբ, կամեցել են հայ ընթերցողին լռելյայն հասկացնել, որ ինչքան էլ մեծ ու իրական լինի օտարի լծից ազատագրվելու համար ակնկալվող արտաքին օգնությունը, այնուամենայնիվ քաղաքական ազատությունը ձեռք է բերվում ամենից առաջ սեփական զենքով։ Իսկ վերջինս գործադրելու համար ամեն ոք պետք է իմանա ամենակարեւոր բանը՝ վառոդ պատրաստելու եղանակը։ Ավա՜ղ, Վանանդեցիների այս հանճարեղ գաղափարը հետագա ծավալում ու զարգացում չստացավ, որի համար մեր ժողովուրդը, շատ թանկ վճարեց եւ դեռ այսօր էլ շարունակում է վճարել…

Ասենք նաեւ, որ թեեւ Վանանդեցիները ապրում էին հեռավոր Ամստերդամում, իսկ Հովհաննես Ջուղայեցին՝ Նոր Ջուղայում եւ իրարից բաժանված էին հազարավոր կիլոմետրերով ու իրար երբեք չեն տեսել, բայց եւ այնպես նրանք կանգնած են եղել նույն դիրքերի վրա՝ գրչով ու գործով պայքարել են գիտության ու լուսավորության տարածման, մեր ժողովրդի ազգային ինքնագիտակցության բարձրացման, ազատագրական ոգու արթնացման համար։ Դրա լավագույն վկայությունն է այն, որ եթե Հովհաննես Ջուղայեցու առանձին աշխատություններ այրում էին իր հայրենի գյուղաքաղաքի խավարամիտ հոգեւորականները, ապա Վանանդեցիները տպագրում ու հայության սեփականությունն էին դարձնում նրա «Քերականութիւն» եւ «Տրամաբանութիւն» արժեքավոր աշխատությունները։

Իբրեւ 17-րդ դարի հայ ժողովրդի սոցիալ-տնտեսական ու հասարակական-քաղաքական կյանքի ընդհանուր աշխուժացման օրինաչափ արդյունք եւ միաժամանակ դրան նպաստող կարեւոր գործոն՝ ակնհայտ զարգացում են ապրում գիտությունն ու մշակույթը։ Նախ՝ 17-րդ դարի առաջին կեսին վերականգնվում են հայ գիտամշակութային կյանքի ու փիլիսոփայական մտքի անցյալի վաղուց ընդհատված ավանդույթները, իսկ դարի երկրորդ կեսին եւ առանձնապես դարավերջին, հայ գիտական ու փիլիսոփայական միտքն սկսում է յուրացնել համաշխարհային գիտության ու մշակույթի նորագույն նվաճումները, թարգմանվում են մի շարք կոթողային երկեր [35] ։ Երկրորդ, հասարակական կյանքում տեղի ունեցած լուրջ փոփոխությունների հետեւանքով ասպարեզից դուրս են գալիս գիտության ու արվեստի առանձին ճյուղեր, որոնց փոխարինելու են գալիս նորերը։ Օրինակ՝ եթե մանրանկարչությունն աստիճանաբար սկսում է տեղի տալ, ապա ընդհակառակը, սկզբում Նոր Ջուղայում, իսկ ապա հայաշատ այլ վայրերում հանդես է գալիս գեղանկարչությունը, որի առաջնեկներից մեկը դառնում է հենց Հովհաննես Ջուղայեցին։ Բավական է ասել, որ 17-րդ դարում միայն Նոր Ջուղայում աչքի ընկած նկարիչներից այսօր արդեն հայտնի է հինգ հոգու անուն՝ Մինաս, Միքայել, Հակոբջան, Հովհաննես եւ Ստեփանոս։ Վերջինիս նկարչական արվեստի մասին առայժմ հայտնի միակ վկայությունը պատկանում է հենց իրեն՝ Ստեփանոս Դաշտեցուն [36] ։

Նույն ձեւով, թեեւ մինչեւ դարավերջ ծաղկում էր ապրում գրչության արվեստը [37], բայց դրա կողքին, մասամբ եւ ի վնաս դրա, բուռն թափով զարգանում էր գրատպությունը՝ դառնալով ազգային ինքնագիտակցության բարձրացման, ազատագրական պայքարի հզոր զենք։ Ընդ որում այդ զենքն ավելի ազատորեն արտադրելու եւ գործի դնելու համար 17-րդ դարում մեծ ջանքեր են թափում տպագրությունը մայր հայրենիք կամ նրան մոտիկ վայր փոխադրելու նպատակով։ Ի պատիվ ջուղահայերի պետք է ասել, որ հենց նրանց է պատկանում այդ գաղափարը եւ նրանք էլ կարողանում են իրագործել այն։ Անդրադառնալով եվրոպական  երկըրներում հայ գրքի տպագրության հետ կապված դժվարություններին, 17-րդ դարի նշանավոր գործիչ, հայ տպագրության երախտավոր Ստեփանոս Ջուղայեցին, որը հետագայում կարճ ժամանակով դարձավ կաթողիկոս, Հովհաննես Մրքուզի առաջին տպագիր գրքի առաջաբանում գրել է. «Զի մերս գիրք ինքեանց գրոցն է ներհակ, վասն որոյ ոչ կամին, եւ ոչ թոյլ տան առ ի բազմանալ, մերայնոց սրբոց վարդապետաց գրեցելոցն։ Այժմ որովհետեւ պատրաստեալ եղեւ ի միջի մերում գործարան տպագրութեանս, այսուհետեւ անահ եւ անկասկած տպելոց եմք զամենայն գրեանս սրբոց վարդապետաց որ առ մեզ գոյ» [38] ։ Ցավոք, Ջուղայի վերաբացված տպարանը երկար չգործեց, եւ նրա տնօրենը չկարողացավ իրագործել իր ծրագիրը՝ «անահ եւ անկասկած» տպագրել մեր սուրբ վարդապետների՝ ունեցած գրքերը։ Այսուհանդերձ ուշագրավ է, որ նրա տպագրած առաջին գրքերից մեկը եղել է Հովհաննես Ջուղայեցու սույն աշխատությունը, որում անսքող կերպով պաշտպանվում էր հայ եկեղեցու ու նրա դավանանքի գոյության իրավունքը։ Ինչպես իմանում ենք տպագրիչի հիշատակարանից, Ջուղայի տպարանի աշխատանքներին այս կամ այն ձեւով մասնակցել են 34 հոգի, այդ թվում եւ «Յովհաննէս վարդապետն շարագրօղ գրոյս» [39] ։ Ուստի իրավացի է նրա տնօրեն Ստեփանոս Ջուղայեցին, որ իր տպարանն անվանում է «գործարան տպագրութեան»։

Ի դեպ՝ նույնիսկ մեծանուն հայագետ ու հայրենասեր Ղեւոնդ Ալիշանը Ստեփանոս Ջուղայեցու հակակաթոլիկական ակնհայտ գործունեության պատճառով չի թաքցրել իր հակակրանքը նրա հանդեպ։ Համեմատելով Ստեփանոս Ջուղայեցու վերաբացված տպարանի առաջին արգասիքները (Աղեքսանդր եւ Հովհաննես Ջուղայեցիների գրքերը) դարի առաջին կեսին Նոր Ջուղայում տպագրված գրքերի հետ՝ գրում է. «Նախայիշատակեալ Ջուղայի մէջ եղած հրատարակութեանց հետ բաղդատելով այս երկու տպագրութիւններն, անհամեմատ առաւելութիւն կը տեսնենք յարուեստի, գրեթէ հաւասար գտնելով ասկէ հարիւր եւ աւելի յառաջ յԵւրոպայ եղած հայ տպագրութեանց հետ: Միայն թէ տպագրողաց կողմանէ տրուած խոստմունք՝ նորանոր հրատարակութեամբ գոհացնելու ազգին մէջ արդէն զգալի եղող մտաւորական սնունդը՝ իրենց գործադրութիւնը չեն ունենար. եւ ցաւելու առիթ մը չենք ունենար՝ գէթ մեր առանձինն կարծիքով, եթէ հետեւեալ հրատարակութեանց նիւթք՝ այս ընծայուած  երախայրեաց նման ըլլային » [40] (ընդգծ. իմն է, - Հ. Մ. )։ Անշուշտ, տպագրությունից ավելի քան 200 տարի անց, Աղեքսանդր եւ Հովհաննես Ջուղայեցիների գրքերը նյութի տեսակետից կարող էին կորցրած լինել իրենց արժեքն ու կարեւորությունը, բայց չմոռանանք, որ իրենց ժամանակին դրանք եղել են կենսական անհրաժեշտություն։ Եվ պատահական չէ, որ Հովհաննեսի գիրքն ունեցել է եւս երկու, եւ այն էլ նույն թվականին ու նույն վայրում (Կ. Պոլիս, 1713), իսկ Աղեքսանդրինը՝ մեկ վերահրատարակություն (Կ. Պոլիս, 1783)։ Բացի այդ՝ այնքան մեծ էր հիշյալ գրքերի խաղացած դերը միարարականների դեմ մղվող պայքարում, որ ժամանակի նշանավոր գործիչ Ստեփանոս Դաշտեցին Աղեքսանդրի դեմ հատուկ հակաճառություն գրեց 1706 թվականին, իսկ Հովհաննեսի դեմ՝ 1714-ին։ Ուստի, եթե նույնիսկ ընդունենք, որ Աղեքսանդրի եւ Հովհաննեսի գրքերն իրենց ժամանակին եւս անկարեւոր էին նյութի տեսակետից, ապա դա դեռ հիմք չի տալիս ասելու, որ հաջորդ հրատարակությունները նույնպես լինելու էին այդպիսիք։ Վերջապես, Հովհաննես Ջուղայեցու դեմ Ալիշանի անհամակրալից վերաբերմունքը, եթե չասեմ հակակրանքը, զգացվում է այն բանից, որ խոսելով հնդկահայ տպագրության մասին, մեջբերում է կատարում Հովհաննես Ջուղայեցու «Գիրք որ կոչի Սրբազնագործութիւն» (Մադրաս, 1812) գրքի առաջաբանից, բայց չի նշում ո՛չ հեղինակի անունը եւ ո՛չ հրատարակության թվականը։

Ընդհանուր գծերով ահա սրանք էին այն պատմական պայմանները, որոնցում ապրել ու գործել է Հովհաննես Ջուղայեցին, որոնք պայմանավորել են նրա կյանքն ու գործունեությունը։