ԿՅԱՆՔԸ  ԵՎ  ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ

Թեեւ առանձնապես հարուստ չեն Ջուղայեցու կյանքի ու գործունեության մասին մեր ունեցած տեղեկությունները, բայց եւ այնպես դրանք հնարավորություն են տալիս ընդհանուր գծերով պատկերացում կազմելու նրա կյանքի, անձնավորության, ծավալած բուռն ու բազմակողմանի գործունեության, հայ մշակույթի պատմության մեջ նրա խաղացած դերի, մասամբ հարազատների ու սոցիալական միջավայրի մասին։ Այդ տեղեկությունները մենք հիմնականում քաղում ենք երեք աղբյուրից, որոնցից առաջինն ու ամենաարժեքավորն իր իսկ Ջուղայեցու աշխատություններն են, մասնավորապես դրանց հիշատակարանները։ Երկրորդ աղբյուրը նրա գաղափարական հակառակորդ Ստեփանոս Դաշտեցու «Կոչնակ ճշմարտութեան» երկն է, որը, ինչպես ասել ենք, ուղըղված է Ջուղայեցու առաջին տպագիր գրքի դեմ եւ մեզ է հասել հեղինակային երկու տարբերակով։ Հատկանշական է, որ Դաշտեցին թեեւ ջանացել է նսեմացնել Ջուղայեցու անձը, քամահրել նրա գիտելիքներն ու վաստակը, այնուամենայնիվ, իր կամքից անկախ, հայտնում է այնպիսի փաստեր ու տեղեկություններ, որոնք ուրիշ ոչ մի տեղ չեն հանդիպում եւ էական գծեր են ավելացնում Ջուղայեցու նկարագրին։

Մյուս կարգի աղբյուրներից, որոնք գրվել են համեմատաբար ավելի ուշ, ամենաարժեքավորը 18-րդ դարի նշանավոր պատմագիր Խաչատուր աբեղա Ջուղայեցու «Պատմութիւն Պարսից» աշխատությունն է, որտեղ ներկայացվում են պարսից շահերի հետ Հովհաննես Ջուղայեցու ունեցած դավանաբանական վեճերի հանգամանքներն ու բովանդակությունը, թվարկվում պարսկերեն ու հայերեն գրված նրա աշխատությունների վերնագրերը, հայտնվում Ջուղայեցու կյանքի ու գործունեության մասին մի շարք մանրամասներ։ Ուշագրավ է, որ Խաչատուր Ջուղայեցին հանգամանորեն ուսումնասիրել է իր ավագ հայրենակցի գրական ժառանգությունը եւ թվարկում է նրա այն աշխատությունները, որոնք անձամբ կարդացել կամ տեսել է։ Օրինակ՝ Հովհաննես Ջուղայեցու հայերեն աշխատությունները թվարկելուց առաջ նա գրում է. «Իսկ այժմ յոյժ ճահ է ինձ գրել եւ ծանուցանել զայնս գրեանս՝ զորս արար ի գիր եւ ի բարբառ հայոց. թէ ո՛րքանք իցեն, եւ կամ ո՞րպիսիք զորս արար եւ շարադրեաց երանելի եւ գերահռչակ վարդապետն  Յոհաննէս մեղրածորան՝ եւ անհամեմատ երկնաձրիւ իմաստութեամբ իւրով։ Բայց գրեթէ ո՛չ ատակեալ զօր եմ մանրամասնաբար զբովանդակ գեղեցկաբար շարադրեալ գրեանս նորա ուրոյն մի ըստ միոջէ աստէն պարունակեալ ի թիւ արկանել. զի են անթուելիք, նա զի եւ բազումք այնք են՝ որք ի ձեռս մեր չեն անկեալք. այլ սփռեալք եւ տարածեալք են ընդ համայն տիեզերս» [1] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։ Այնուհետեւ ավարտելով Ջուղայեցու՝ հայերեն աշխատությունների թվարկումը, ասվածի հավաստիությունն ընդգծելու նպատակով ստուգապատում պատմագիրը հարկ է համարում ավելացնելու. «Արդ՝ որպէս կանխաւ իսկ զեկուցի, եւ այժմ զնոյն դարձեալ կրկնելով ասեմ թէ՝ անմարթ է ինձ եւ անկարելի զբովանդակ գեղեցկահիւս՝ եւ մարգարտայեռ շարադրեալ գրեանս նորա ի թիւ որքանութեան պարուրել. այլ միայն այնքան եւ զայնս գրեցի՝ զորս տեսի աչօք, եւ զփորձ առի ընթերցմամբ» [2] ։ Հովհաննես Ջուղայեցու մասին պատմագրի հայտնած այս եւ մյուս տեղեկությունների հավաստիության աստիճանը պարզելու համար բավական է ասել, որ նրա թվարկած հայերեն տասն աշխատություններից, որոնցից իր ժամանակ տպագրված էին երեքը, իսկ հետագայում տպագրվել է նաեւ չորրորդը, ես հնարավորություն ու բախտ եմ ունեցել ձեռագիր վիճակում կարդալու ութը, որոնցից վեցը՝ Մաշտոցի անվան մատենադարանում, իսկ երկուսը՝ Երուսաղեմի սրբոց Յակոբեանց միաբանության ձեռագրատանը։ Ինչ վերաբերում է մյուս երկուսին, ապա ոչ մի կասկած չունեմ, որ դրանք անպայման գոյություն են ունեցել եւ Խաչատուր Ջուղայեցին անձամբ տեսել ու կարդացել է։ Ուստի մնում է ենթադրել, որ վերջիններս կամ ոչնչացվել են հետագայում եւ կամ բացառված չէ, որ երբեւէ դեռ կարող են ի հայտ գալ։

Հովհաննես Ջուղայեցին սովորություն է ունեցել հաճախ նշելու ոչ միայն իր երկի գրության թվականը, այլեւ ամիսն ու օրը։ Ընդ որում, նման տեղեկություններ նա հայտնում է թե՛ տվյալ աշխատության վերջում, ինչպես սովորաբար արվում էր, եւ թե՛ սկզբում՝ վերնագրի մեջ։ Օրինակ՝ իր Քերականության մեզ հասած երկու ձեռագրերից առաջինում կարդում ենք. «Ի թուին Հայոց մեծաց ՌՃԽԲ յամսեանն դեկտեմբերի ԻԶ անարժան յամենայնի Յովհաննէս վարդապետի Իսպահանցոյ արարեալ Քերականութիւն ժողովեալ ի քերթողաց. օգնեա սուրբ Հոգի Աստուած» [3] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )։ Մյուս ձեռագիրը, որը, հավանաբար, հեղինակի ինքնագիրն է, պարունակում է նույն աշխատության վերամշակված տարբերակը, վերը ընդգծված հատվածի փոխարեն ունի՝ «անարժան յամենայնի Յովհաննէս վարդապետի յորդւոյ Զաքարիայէ Իսպահանցոյ արարեալ» [4] դարձվածը։

Հարկ է նշել նաեւ, որ Հովհաննես Ջուղայեցուց մեզ հայտնի հիշատակարանների մեծ մասը վերաբերում է տվյալ երկի գրության կամ ձեռագրի արտագրության ժամանակին ու հանգամանքներին եւ սակավ տեղեկություններ է հայտնում։ Այդ տեսակետից երջանիկ բացառություն է 1687թ. ավարտված «Տրամակացութիւն ճշմարտութեան» մեծարժեք աշխատության հիշատակարանը, որը, որոշ փոփոխություններով հանդերձ, գտնում ենք ինը տարի հետո գրված նրա գլուխգործոց երկասիրության «Գիրք սրբազնագործութեան» մեջ։ Այս հիշատակարանը կարելի է համարել Հովհաննես Ջուղայեցու համառոտ ինքնակենսագրություն, որը կարեւոր սկզբնաղբյուր է ոչ միայն հեղինակի կյանքի, գործունեության, նրա հարազատների, բարեկամների, ինչպես նաեւ դարի երկրորդ կեսի Նոր Ջուղայի հոգեւոր-մշակութային մթնոլորտի մասին ինչ-ինչ մանրամասներ իմանալու, այլեւ նրա անձնավորությունն ու մտածողությունը ճանաչելու համար։ Ըստ այդմ՝ նկատի ունենալով, որ հիշյալ երկու տարբերակներից առաջինը մինչեւ օրս հրատարակվել է միայն Ն. եպս. Պողարյանի «Մայր ցուցակ ձեռագրաց սրբոց Յակոբեանց» բազմահատորյակի երկրորդ հատորում եւ, փաստորեն, անմատչելի է ընթերցող լայն շրջաններին, իսկ երկրորդը եւ ոչ մի անգամ չի տպագրվել, հարկ եմ համարում զուգադրելու համար հավելվածի ձեւով բերել դրանք ամբողջությամբ (տե՛ս հավելված 1-2)։

Խնդրո առարկա հիշատակարանների համեմատական քննությունը ցույց է տալիս, որ նրանց միջեւ կան բավականին լուրջ տարբերություններ, որոնցից, մի կողմ թողնելով երկրորդականները, կցանկանայի ուշադրություն հրավիրել առավել կարեւորների վրա: Առաջինում բացի ծնողներից, եղբայր Կիրակոս երեցից ու նրա ընտանիքի անդամներից, խնդրում է հիշել նաեւ իր մեկ ուրիշ հարազատին (անունը, ցավոք, չի նշում) եւ նրա ընտանիքի անդամներին: Հարություն Քյուրտյանը սխալմամբ կարծել է, թե հիշյալ Հարությունը եւ Սարգիսը եղել են Ջուղայեցու եղբայրները [5], մինչդեռ իրականում նրանք նրա «միւս հարազատի» որդիներն են: Իսկ թե ո՞վ էր այդ մյուս հարազատը, ստուգապես դժվար է պատասխանել, որովհետեւ դա կարող էր լինել ոչ միայն նրա եղբայրը, այլեւ հորեղբոր, մորեղբոր որդին կամ մեկ ուրիշ արյունակից ազգական: Բանն այն է, որ ինձ ծանոթ բոլոր հիշատակարաններից սա միակն է, որտեղ խոսվում է այդ հարազատի մասին, մինչդեռ Կիրակոս քահանայի եւ նրա ընտանիքի անդամներին հիշատակում է գրեթե միշտ: Ավելին, նույնիսկ այս դեպքում նրա մասին արտահայտվում է բավական սառն, անգամ անունը չի տալիս, իսկ Կիրակոս քահանայի մասին թե այստեղ եւ թե մյուս բոլոր դեպքերում գրում է ջերմությամբ ու երախտագիտության մեծ զգացումով:

Մյուս էական տարբերությունն այն է, որ առաջին հիշատակարանում մեկ առ մեկ թվարկում է իր ուսուցիչ Դավթի աշակերտների ու նրանից հոգեւոր կոչումներ ստացած անձանց անունները, որոնք բոլորն էլ այդ ժամանակ Նոր Ջուղայի ս. Ամենափրկիչ վանքի միաբանության անդամներ էին: Միայն դրանց թիվը կազմում է 25 հոգի, որից՝ 4 եպիսկոպոս, 4 վարդապետ, 9 քահանա եւ աբեղա, 8 սարկավագ: Իսկ եթե նկատի ունենանք, որ միաբանության անդամների շարքում կարող էին լինել նաեւ ուրիշները, որոնք չէին աշակերտել Դավթին կամ նրանից ստացել հոգեւոր աստիճան, ապա միանգամայն հասկանալի կդառնա, թե որքան մեծ, հետեւաբար՝ ուժեղ է եղել ս. Ամենափրկիչ վանքի միաբանությունը: Վերջապես, եթե հաշվի առնենք, որ միաբանության հզորությունը ուղիղ համեմատական էր գաղթօջախի հզորությանը, ապա բացատրելի կդառնան թե հակամիարարական պայքարում Նոր Ջուղայի խաղացած բացառիկ դերը եւ թե Էջմիածնի գործունեության վրա նրա ունեցած վճռորոշ ազդեցությունը, որոնց մասին խոսվեց վերը:

Անշուշտ, կան նաեւ ինքնակենսագրական տեղեկությունների որոշ անհամաձայնություններ: Այսպես՝ ըստ առաջինի, վարդապետական գավազան է ստացել 1679, իսկ ըստ երկրորդի՝ 1682թ: Թե այս տեղեկություններից որն է ճիշտը, դժվար է ասել, թեեւ դա չունի սկզբունքային նշանակություն նրա կյանքի ու գործունեության լուսաբանման համար:

Համադրելով երկու հիշատակարանների ինքնակենսագրական տվյալները, կարող ենք ասել, որ Հովհաննես Ջուղայեցին ծնվել է 1643թ., նախնական կրթությունն ստացել է իր ավագ եղբայր Կիրակոս քահանայի մոտ, 15 տարեկան հասակում՝ 1658թ., ընդունվել է ս. Ամենափրկիչ վանք եւ մեկ տարի անց՝ 1659թ., տեղի առաջնորդ Դավթից ստացել սարկավագության աստիճան, այնուհետեւ երեք տարի անց՝ 1662թ., ձեռնադրվել է քահանա, 8 տարի անց՝ 1670թ., վարդապետ, իսկ 9 տարի հետո, 36-ամյա հասակում ստացել վարդապետական գավազան: Դրանից հետո չնայած Նոր Ջուղայի «պայազատ իշխանները» եւ հատկապես իր ընկեր ու գաղափարակից Աղեքսանդր կաթողիկոսը նրան բազմիցս ստիպել են ձեռնադրվել եպիսկոպոս, բայց շարունակ հրաժարվել է ու մինչեւ կյանքի վերջը զբաղվել գիտամանկավարժական, մշակութային, հրապարակախոսական գործունեությամբ, անգամ՝ արհեստագործությամբ։ Ուստի պարզապես թյուրիմացության արդյունք է նրան արքեպիսկոպոս անվանելը [6] ։

Երկու հիշատակարանների համեմատությունից պարզվում է, որ 9 տարում նրա հարազատների ցանկում ոչ մի փոփոխություն տեղի չի ունեցել: Երկրորդ հիշատակարանը գրելիս՝ 1696թ., ողջ են եղել թե՛ Ջուղայեցու հայրը՝ Զաքարիան, թե՛ մայրը՝ Եղիսաբեթը, թե՛ եղբայրը՝ Կիրակոսը եւ թե՛ սրա կինը՝ Թամարը։ Եղբայրը՝ Կիրակոս քահանան, ունեցել է երեք ուստր (Ստեփանոս, Դիոնիսիոս եւ Տիմոթեոս) եւ երեք դուստր (Կատարինե, Սողովմե եւ Եղիսաբեթ)։ Բացի կենսագրական այս փաստերից Ջուղայեցին, ինչպես դժվար չէ տեսնել, հայտնում է այլ տեղեկություններ եւս։ Օրինակ՝ իմանում ենք, որ իր այս ծավալուն աշխատությունը նա գրել է ընդամենը մեկ տարում, բայց զգալով, որ ասելիքը լրիվ չի կարողացել արտահայտել, խոստանում է հնարավորության դեպքում գրել նաեւ շարունակությունը։  Հիմքեր կան ասելու,  որ նա կատարել է իր այդ խոստումը, բայց, ցավոք, ինչ-ինչ պատճառով այդ աշխատությունը մեզ չի հասել։ Նման եզրակացության տեղիք է տալիս այն փաստը, որ Խաչատուր Ջուղայեցին, թվարկելով Հովհաննես Մրքուզի հայերեն աշխատություններից իր կարդացածները, բացի «Գիրք սրբազնագործութեան» երկից նշում է նաեւ, որ նա գրել է Դավթի Սաղմոսների մեկնություն։ Ահա այդ հատվածը. «Հինգերորդ՝ արար զմեկնութիւն Սաղմոսացն Դաւթի. որ լինի ըստ չափոյ սաղմոսի, յոյժ գեղեցիկ մտածութեամբ։ Բայց ոչ զբոլորն, այլ միայն մինչեւ ի տունն այն որ ասէ՝ Արդ՝ թագաւորք զայս ի միտ առէք» [7] ։ Քանի որ Խաչատուր Ջուղայեցին, ինչպես արդեն ասել ենք, հիշատակում է միայն այն աշխատությունները, որոնք ինքն անձամբ տեսել կամ կարդացել է, ուստի կարող ենք վստահությամբ եզրակացնել, որ այդ աշխատությունը պահպանվելիս է եղել 18-րդ դարի երկրորդ կեսին։

Ինչ վերաբերում է «Գիրք սրբազնագործութեան» երկին, կարող ենք ասել, որ Ջուղայեցին առիթ է ունեցել գրելու նրա մեկ ուրիշ, էապես փոխված տարբերակ եւս, որը 1812թ. հնդկահայ լուսավորիչ Հարություն Շմավոնյանը հրատարակել է «Գիրք, որ կոչի Սրբազնագործութիւն» վերնագրով։ Այդ մասին հանգամանորեն կխոսվի հետագայում։

Հովհաննես Ջուղայեցուց մեզ հասած աշխատությունների ճնշող մեծամասնությունը գրվել է 1696 թվականից առաջ, իսկ դրանից հետո մինչեւ կյանքի վերջն ընկած շուրջ 20-ամյա ժամանակահատվածից մեզ են հասել շատ քիչ աշխատություններ: Առայժմ մեզ հայտնի են ընդամենը երկու գործ: Դրանցից առաջինը, որ գրվել է 1707թ. եւ պահվում է Երուսաղեմի ս. Յակոբեանց միաբանության ձեռագրատանը (թիվ 1610), կոչվում է «Առ սրբազան եպիսկոպոսն ֆրանկաց Լուդովիկոս Ալէստիանոս կոչեցեալ» իսկ մյուսը, որ ավարտել է 1713թ. եւ պահվում է Մաշտոցի անվ. մատենադարանում (թիվ 1111), «Երգ երգոցի» մեկնություն է, որը, գտնվում է խիստ անմխիթար վիճակում՝ մեծ մասն անընթեռնելի է, իսկ առանձին թերթեր պարզապես փշրվել ու ոչնչացել են: Այն փաստը, որ Ջուղայեցու նման բեղուն մտածողի հասուն տարիքի շուրջ 20-ամյա ժամանակահատվածը ներկայանում է այսքան սակավապտուղ, թերեւս հիմք է տալիս ենթադրելու, որ ժամանակի խավարամիտ կղերականները ոչնչացրել են հենց այս շրջանի նրա ստեղծագործությունները:

Հովհաննես Ջուղայեցու կյանքի ու գործունեության այս համառոտ ակնարկից հետո կարելի է եզրակացնել, որ դեռ վաղ հասակում աչքի ընկնելով իր բացառիկ կարողություններով՝ արժանացել է տեղի հոգեւոր եւ աշխարհիկ մեծերի ուշադրությանը, շուտով մտել ջուղահայ հասարակական-քաղաքական կյանքի ասպարեզ, անմիջական մասնակցություն ունեցել ոչ միայն գիտական ու մշակութային, այլեւ ընկերային հարցերի լուծմանը։ Այս տեսակետից հետաքրքիր տեղեկություն ենք գտնում կյանքի մայրամուտին նրա գրած «Երգ երգոցի մեկնություն» աշխատության մեջ։ Ընդ որում այդ տեղեկությունը կարեւորվում է ոչ միայն հեղինակի կենսագրության, այլեւ հայ ազգային-ազատագրական մտքի պատմության ուսումնասիրության տեսակետից։

Ինչպես գիտենք, հայ պատմագիտական գրականության մեջ ընդունված է այն տեսակետը (անշուշտ, կան նաեւ առարկողներ), որ Հակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսն ազգային-ազատագրական առաքելությամբ Եվրոպա ուղեւորվելուց առաջ մոտավորապես 1677թ. Էջմիածնում գումարել էր խորհրդաժողով՝ քննարկելու համար իր ուղեւորության հետ կապված հարցերը։ Պարզվում է, որ դրանից մի քանի տարի առաջ, այսինքն՝ 1673-74թթ., երբ գտնվում էր Սպահանում, նույնպիսի մի խորհրդաժողով գումարել է Նոր Ջուղայում։ Դրան առիթ է ծառայել այն, որ Հակոբ Ջուղայեցու Սպահանում գտնվելու ժամանակ կաթոլիկ «միսիոներները, - գրում է Ա. Հովհաննիսյանը, - ֆրանսիական առեւտրական ընկերության ներկայացուցիչների միջոցով հասկացնել տվին նրան, որ եթե պապը միջնորդի հայերին հովանավորելու մասին, Լյուդովիկոս 14-րդ թագավորը կընդառաջի դրան։ Բայց դրա համար հարկ կլինի, որ հայոց կաթողիկոսը ոչ թե սոսկ դավանության թղթեր հղի Հռոմ, այլ պարզապես ընդունի հռոմեական եկեղեցու դավանանքը եւ, որ ամենից կարեւորն է, ենթարկվի հռոմեական աթոռի գերիշխանությանը» [8] ։ Ահա հենց այդ հարցը քննարկելու համար Հակոբ Ջուղայեցին հրավիրում է Նոր Ջուղայի հոգեւորականների խորհրդաժողով՝ մասնակից դարձնելով նաեւ 30-31-ամյա Հովհաննեսին։ Սա մեկ անգամ եւս հաստատում է հայագիտության մեջ վերջերս քաղաքացիություն ստացած այն տեսակետը, որ 17-րդ դարում եւ 18-րդ դարի առաջին կեսին հայ հասարակական-քաղաքական, տնտեսական, գիտամշակութային ու գաղափարական կյանքին ուղղություն տվողը Նոր Ջուղան էր, իսկ Էջմիածինը գործում էր նրա թելադրանքով։

Այդ խորհրդաժողովի մասին Հովհաննես Ջուղայեցին շուրջ 40 տարի անց գրել է. «Որպէս եւ յաւուր միում լուսազգեացն Յակոբ կաթողիկոսն եւ երանելի Դաւիթ վարդապետն եւ ամենայն սրբազանքն ասացին թէ ի մէջ մեր եւ սրբազանից ֆրանկաց եւ այլոց ազգաց քրիստոնէից եթէ իցէ զսէրն Քրիստոսի սերմանիցէ զոր Տէրն եթող մեզ գանձ հիմ արդեօք լինիցէ։ Զի մեք սրբազնազգեաց հայքս զմի բնութիւն ասելն ոչ թողումք եւ նոքա զերկու ասելն ոչ թողուն, ահա երկու ներհակ որք ոչ կարեն ի միում նենթակայոջ կայանալ։ Բազում առարկութիւն եղեւ, ոմն այսպէս ասելով, ոմն այնպէս. հարցին եւ զիս զհողս ոտից իւրեանց. թէ դու որպէս համարես։ Պատասխանի ետու զիարդ առաջի երանելեացն [... ] [9] ինչ որ յամենայնի յիմարս եմ եւ տրուպ, որ չեմ արժանի կոչիլ մարդ։ Ասաց սրբազան կաթողիկոսն եւ հոյլքն. աղէ ասա, թէ ինչ թուի քեզ։ Պատասխանի ետու բազում պատկառանօք, թէ ես անբանութեանս այսպէս համարիմ. եթէ կամիցի Տէր զմիաբանութիւնն երկուց խոտորիցելոցն զբանսն, արտաքս ձգել զՆեստորին եւ զեւտիքեայն, եւ զսրբազանիցն առաքելոց զաւանդեալ դաւանել. նզովիւք եւ բանադրանօք փակել, զի մի՛ այլ ոք եւս կարասցէ եւ իշխեսցէ ասել, զխոտելի երկոցունց զբանսն, որ Նեստորին է գիւտ եւ ոչ զմինն շփոթեալ եւ այլայլեալ զոր եւտիքեսն բացերեւոցեաց։ Այլ մի Տէր, մի Յիսուս Քրիստոս, մի Որդի, մի հաւատ, եւ մի մկրտութիւն, որպէս աւանդեցին սրբազան առաքեալքն, որք ի հոգւոյն Սրբոյ ուսան եւ աւետարանեցին եւ քարոզեցին յամենայն ազգս եւ յազինս, որ ոչ երկու բնութիւն այլ զնոյնն ասասցի։ Յայնժամ միաբանութեամբ ասացին ոմանք, թէ ճշմարտութիւն է, եթէ լինիցի, այդպէս պարտ է լինիլ, զի ոչինչ կարծիք չարեաց գոյ յասացեալսն հրամանելոց սրբոց, յորոց թէ եւ մեք յետեւիցուք» [10] ։

Նախ՝ ինչպես տեսնում ենք, արդեն 30-ամյա հասակում Հովհաննես Ջուղայեցին ունեցել է այնպիսի հեղինակություն, որ այդօրինակ կարեւոր հարց քննարկելիս Հակոբ Ջուղայեցին ցանկացել է իմանալ նաեւ նրա կարծիքը, որը լսելուց հետո բոլորը համաձայնում են նրա հետ։ Նրա հեղինակությունը գնալով մեծանում է եւ ընդամենը մի  քանի տարի անց նա լայն ճանաչում է ստանում ո՛չ միայն Ջուղայում, այլեւ մայր հայրենիքում, ո՛չ միայն հայերի, այլեւ օտարազգիների, ո՛չ միայն քրիստոնյաների, այլեւ մահմեդականների շրջանում։ Ըստ այդմ՝ կրոնական, փիլիսոփայական ու գիտական այլեւայլ հարցերով նրան դիմում, նրա հետ բանավիճում, նրա կարծիքն են ցանկանում իմանալ ոչ միայն հայ առաքելական, այլեւ կաթոլիկ ու մահմեդական կրոնավորներն ու աշխարհիկ մարդիկ, նույնիսկ՝ պարսից շահերը։ Օրինակ՝ մեզ են հասել կաթոլիկադավան ոմն Բարսեղի, կաթոլիկ պատրիներ Էլիայի եւ Սամսոնի հետ կրոնադավանաբանական հարցերի շուրջ նրա ունեցած բանավեճերի գրավոր տեքստերը, Մարգար Շահրիմանյանի խնդրանքով Սաղմոսի նրա գրած մեկնությունը, Ստեփանոս Լեհացուն ուղղված նամակը, որտեղ Լեհացու խնդրանքով շարադրում է «զանազանութիւն» եւ «բաժանում» հասկացությունների մասին իր պատկերացումները [11] ։ Դիտելի է, որ թեեւ Ստեփանոս Լեհացին 80-ական թվականներին համահայկական չափանիշներով փիլիսոփայական մեծ հեղինակություն էր, բայց եւ այնպես հարկ է համարել հատուկ նամակով դիմելու Ջուղայեցուն՝ իմանալու նրա կարծիքը նշված հասկացությունների մասին, որոնք այդ ժամանակ ունեին ոչ միայն տեսական, այլեւ գործնական կարեւորություն։ Իր հերթին Հովհաննես Ջուղայեցին ակնածանք տածելով Լեհացու հանդեպ, երկար ժամանակ չի համարձակվել պատասխանել նրա նամակին եւ միայն Մովսես Ջուղայեցու խնդրանքներից ու հորդորանքներից հետո է գրել հիշյալ նամակը։ Պահպանվել է նաեւ Սուլեյման շահի հետ Ջուղայեցու ունեցած հրապարակային բանավեճի հայերեն եւ պարսկերեն գրառման հայերեն տեքստը, որը «Գիրք պատմութեան» վերնագրով 1797թ. հրատարակվել է Կալկաթայում [12] ։

Ելնելով այս ամենից, ինչպես եւ մի շարք այլ փաստերից ու վկայություններից, որոնց դեռ կանդրադառնանք, կարծում ենք, կարելի է ասել, որ Հովհաննես Ջուղայեցին եղել է 17-18-րդ դարերի սահմանագծում հայ եւ պարսից իրականության մեջ տեսական-փիլիսոփայական բարձր պատրաստականություն ունեցող եւ մեծ  հեղինակություն վայելող անձնավորություններից մեկը։ Եվ դա խոստովանում են ոչ միայն նրա բազմաթիվ համախոհներն ու հետեւորդները, այլեւ գաղափարական հակառակորդները։ Այդ տեսակետից երախտապարտ պետք է լինել Ստեփանոս Դաշտեցուն, որը Հովհաննես Ջուղայեցու 1687թ. Նոր Ջուղայում տպագրված «Գիրք համառօտ վասն իսկապէս եւ ճշմարիտ հաւատոյ եւ դաւանութեան ուղղափառ կաթուղիկէ ընթհանուր Հայաստանեաց եկեղեցւոյ» աշխատութեան հանդեպ տասնամյակներ տածած իր ատելությունը, 27 տարի անց [13] հնարավորություն է ունեցել դրսեւորելու հեռավոր Հնդկաստանի Սուրաթ քաղաքում եւ այն էլ՝ երկու տարբերակով, որոնցից ամեն մեկն ունի իմացական ինքնուրույն արժեք։ Ես, իհարկե, հիմնականում օգտվելու եմ երկրորդ, վերամշակված, ինչպես հեղինակն է ասում, «սրբագրեալ» տարբերակից, բայց անհրաժեշտության դեպքում դիմելու եմ նաեւ առաջինին։ Իսկ ի՞նչն է պատճառը, ինչո՞ւ Դաշտեցին իր այդ աշխատությունը գրել է այդքան ուշացումով եւ այն էլ՝ երկու տարբերակով։ Այս հարցերից առաջինի պատասխանը մասամբ տվել է Դաշտեցին ինքը՝ վերամշակված տարբերակի վերջաբանում։ Հաշվի առնելով վերջինիս կարեւորությունը՝ հարկ եմ համարում բերել ամբողջությամբ, չնայած մեծ ծավալին * ։ «Եւ արդ որովհետեւ համարձակութիւն բազում եղեւ ի մէնջ, վասն որոյ եւ ի ծունկս իջեալ թախանձանօք զներումն խնդրեմ ի գերաստիճան պատուականութենէ ձերմէ, սակս յանդգնութեանն մերոյ՝ զոր վստահաբար խառնեցաքն ի յայսպիսի իրողութիւնս, վասն զի արդարեւ կարի աւելորդ էր մեզ եւ յոյժ անպատշաճ ձկտիլ առ այսպիսի զգործ, որ միայն պատկանին վարդապետաց, եւ քարոզողաց, եւ աշակերտելոցն ի գիրս եւ ի յիմաստս եւ մանաւանդ թէ եկեղեցականաց եւ կարգաւորաց, եւ ոչ թէ իմոյս ամենանւաստի անձին՝ որ եմ տրուբ՝ ոմն եւ այր աշխարհական եւ զառածեալ ի հոգս եւ ի յաշխատս ապականացուս։ Եւ ոչ եմ ուսուցիչ եւ կամ եկեղեցական՝ թէպէտ եւ ունիցիմն զաստիճան սարկաւագութեանն, զոր եւ ես ինձէն անձամբ անձին վկայեմ զյանդգնութեանցն իմոց, զոր ո՛չ էր իմ պատշաճ եւ կամ  ըմբոն՝  առ ի ձեռնամուխ լիլ եւ զայսպիսեացս արկանել զբուռն։ Սակայն այս յանդգնութեանս իմոյ եղեն պատճառք մանաւանդագոյնք երեք։ Նախ ի յաճախ ըստիպմանէ եւ թախանձանաց ճշմարտասիրաց ոմանց եղբարց։ Երկրորդ՝ ի պարապ լինելութենէ՝ ամանակացս պատահարաց, որք բովանդակ առեւտրութիւն սառուցեալ պաղան, եւ շահաւետութիւնք վաճառականութեանցն հատան եւ պակասեցան, յամենեցունց եւ ի յամենայն տեղիս, որպէս եւ տեսողացն է յայտնի։ Ուստի եւ ի յոչ գտանելն մեր զմխիթարութիւն ի պանդխտութեանս մերում, վասն որոյ սկսաք պարապիլ եւ զբոսնուլ ընդ զրուցատրութեան ձերին պետականութեանն, ակնկալութեամբ ներօղ՝ եւ անյիշաչար բարուց եւ բնութեան ձերոյ, լաւ վարկանելով յանդգնիլ առաջի ներողութեանն ձերոյ, քան թէ դատարկաբանութեամբ արածել զհողմս եւ ունկնդիր լինիլ դրդմանցն երից ոսոխաց, այսինքն, սատանայի, մարմնոյ եւ աշխարհի:

Եւ երրորդն սակս հանդարտացուցանելոյ զերկրաշարժութեանն փոքու աշխարհիս իմոյս բոլորակի, զի մի՛ ի դղրդումն արագեալ աւերիցիմ տապալեալ: Վասն զի յատուկ է, զի ուրանօր եւ արգելցի զգոլորշի իմն ի յուժգնութենէ ընդդիմակաց կարծրութեանց, եւ իբրեւ յոչ գտ[ա]նելն զհնարս՝ առ ի գալ մակերեւոյթ եւ ի յարտաքոյ, յայնժամն յանկարծակի տա[յ] եւ առնել զթնդիւն եւ զդղրդումն այնքան սաստիկ եւ ուժգնակի՝ մինչ զի իսկոյն պայթեցուցանէ զարգելիչն իւր եւ զընդդիմակս, թէ զթանձրութիւնս հաստահիմն երկրի, եւ թէ զկարծրութիւնս լերանց, եւ թէ զպնդութիւնս պողովատից եւ երկաթիցն սաստկութեանց, եւ առնէ զերկրաշարժութիւնն, որպէս եւ բազմիցս պատահին ի տեղիս տեղիս ի վերա[յ] գնդի աշխարհիս։

Նմանապէս եւ յատուկ է բանականաց ստորնայնոց զի յորժամ լուիցենն զբան ինչ ըստ պատշաճին եւ ըստ տեղւոյն, անսուտ եւ անխարդախ՝ այնքան ճոխանան եւ այնքան ցնծան ի հոգի մինչ զի յամենայնէ սրտէ եւ յամենայնէ զօրութենէ մտաց միշտ կամին լսել զայնպիսիսն եւ անյագ տենչանօք կամին ունկնդիր լինիլ ստէպ։ Սակայն յորժամ լսիցենն զբան ինչ արտաքոյ բանականութեան եւ ընդդէմ ճշմարտութեան՝ եւ արտուղի ի ճանապարհացն  իրաւանց՝ եւ մանաւանդ յորժամ ջանալ զճշմարիտն սըտել եւ զսուտն ճշմարտել եւ կամ զչարար[ար]ն պատուել եւ մեծարել, եւ զբարերարն անարգել եւ եպերել, յայնժամն տակաւ առ տակաւ սկսանին յշտեմարանել զգոլորշիս եւ ամբարել զյօդս ի թոքս, եւ փուքսուցիկս ի յորովայնս, ուստի եւ ի յոչ գտանելն զհնարս առ ի յարտելանելն ի սաստկութենէ եւ ի կարծրութենէ ընդդիմակացն, յայնժամն յանճարակս եղեալ տա[յ] դղրդել զթանձրութիւն եւ զկարծրութիւն հանդարտ բնութեանն իւրոյ եւ առնէ զգետնաշարժութիւն փոքու աշխարհի՝ շինուածոյ մարմնոյն իւրոյ։ Զորոց մանաւանդագոյնն պատահեցաւ եւ իմոյս բոլորակի մասինն շինուածոյս՝ յորժամն պատահեցաւ մեզ ընթեռնուլ այս գիրք ձերոյ նազելութեանն՝ զտպագրեալն ի յԱսպահան ի թուականութեանն ՌՃԼԶ-ին եւ ի գտանիլն ի նմին գրգւոջ զբազում բանս արտուղիս՝ նա՛ եւ արտաքոյ սրբազանիցն վարդապետաց՝ եւ ընդհանրական կաթուղիկէ եկեղեցւոյն Քրիստոսի, հետեւապէս շեղեալ ճանապարհէն արքունեաց՝ թէ փիլիսոփայականացն արհեստից եւ թէ ի գերբնական աստուածաբանականացն գիտութեանց եւ ակներեւ զինեալ ընդդէմ ակներեւ ճշմարտութեանն, արդարեւ կուտեցան, դիզան՝ եւ ըշտեմարանեցան այնքան գոլորշիք թոքուռոյցք եւ հողմունք ուռուցիկք ի ստորեւ մասինն իմոյս բոլորակի, մինչ ի յանհնարս լինելով. ետ տապալել եւ խորտակել զկազմուած շինուածոյ յարկի սենեկի մտացս, մինչ եւ յանդգնիլ եւ ձեռնամուխ լինիլ ի յայս գործ, որ ոչ պարաւանդիմն՝ լինիլ ձեռնէրէց։

Վասն որոյ աղաչեմ ներել եւ մի՛ խստանալ, գօվել եւ ո՛չ պարսաւել, գթալ եւ ո՛չ բարկանալ, խրատել եւ ո՛չ գանել, ուղղել եւ ո՛չ զանց առնել, վասն զի ձեր եմ ամենեւին եւ եմ ի յազգէ եւ յարենակցաց ձերոց՝ ամենանըւաստ ծառայ Ստեփաննոս՝ Շիրուփալանկեան Դաշտեցի եւ սխալական։ Եղեւ յաւարտ ի մէնջ ի թվին Փրկչին՝ 1714 եւ ըստ Հայոց 1163. ի Սուրաթ անուանեալ ծօվահայեաց Բանդարում ի փառս մեծագոյնս Աստուծոյ» [14] ։

Ինչպես տեսնում ենք, իր այս աշխատությունը գրելու դրդապատճառներից՝ որպես առավել կարեւոր, Դաշտեցին նշում է երեքը։ Դա նշանակում է, որ նա ընդունում է այլ պատճառներ եւս, որոնք թեեւ կարեւոր չի համարում, բայց, իմ կարծիքով, անկարեւոր չեն։ Թվում է, Դաշտեցուն այս աշխատությունը գրելու է դրդել նաեւ այսպես կոչված՝ մարդկային նախանձը։ Բանն այն է, որ նա նույնպես սկզբում եղել էր հոգեւորական, օժտված էր բանաստեղծական փայլուն ձիրքով ու փիլիսոփայական կարողություններով, բայց հանգամանքների թելադրանքով հրաժարվել էր այդ ամենից եւ ընտրել առեւտրականի վտանգալից ու անապահով կենսաձեւը։ Բայց ահա կյանքի մայրամուտին՝ 61 տարեկան հասակում, մատնվել էր անհաջողության ու մնացել ձեռնունայն, որը, ինքնին հասկանալի է, չէր կարող չդժգոհեցնել նրան ու չստիպել հետադարձ հայացք գցելու իր անցած ուղուն, իմաստավորելու իր կյանքն ու գործունեությունը։ Դրան հակառակ՝ Հովհաննես Ջուղայեցին, որ Դաշտեցուց մեծ էր ընդամենը տասը տարով, եւ վաղ հասակից ճանաչում էին իրար, ամբողջ կյանքն անմնացորդ նվիրել էր կրոնին, գիտությանը, փիլիսոփայությանն ու արվեստին եւ օր ծերության վայելում էր մեծ հարգանք ու հեղինակություն ոչ միայն հայրենի Ջուղա գյուղաքաղաքում, այլեւ հայկական, մասամբ եւ օտար միջավայրում։ Իսկ եթե այս ամենին ավելացնենք նաեւ, որ Ջուղայեցին սերում էր սովորական արհեստավորական միջավայրից, մինչդեռ Դաշտեցին, ինչպես մեկ այլ առիթով նշում է ինքը, ուներ սոցիալական ավելի բարձր ծագում, ապա միանգամայն պարզ կդառնան Հովհաննես Ջուղայեցու հանդեպ նրա տածած նախանձի պատճառները։ Նման եզրակացության հանգել ենք ոչ միայն վերոբերյալ վերջաբանի, այլեւ այդ աշխատության հեղինակային երկու տարբերակների համեմատական վերլուծության հիման վրա։ Դրանցից առաջինում ազատություն տալով իր կրքերին ու ոտնահարելով բանավեճի տարրական կանոնները՝ Դաշտեցին Ջուղայեցու հասցեին գործածել է խիստ վիրավորական բառեր ու արտահայտություններ։ Սակայն սթափ ընթերցելով իր գրածը՝ որոշել է խմբագրել այն, չափավորել կրքերը, մեղմել ատելությունն ու նախանձը, իհարկե, նաեւ հղկել լեզուն ու ոճը։ Այստեղից էլ ծնվել է նույն աշխատության երկրորդ տարբերակը, որն առաջինի համեմատությամբ ունի մի շարք առավելություններ եւ էական տարբերություններ։ Ընդսմին՝ ի պատիվ Դաշտեցու պետք է ասել, որ նա Ջուղայեցու դեմ բանավիճում է ոչ թե վերացականորեն, այլ պարբերություն առ պարբերություն բերում է նրա ամբողջ աշխատությունը եւ հակադրում իր տեսակետը։ Բացի այդ, նա չի զլանում Ջուղայեցու մասին հայտնել արժեքավոր մտքեր, հետաքրքիր փաստեր ու տեղեկություններ, որոնք չեն հանդիպում ուրիշ ոչ մի աղբյուրում։ Եվ դա անում է, անշուշտ, ոչ այնքան Ջուղայեցու հանդեպ տածած սիրուց, որքան ատելությունից։ Սա, իմ կարծիքով, հրապարակախոսության բանավիճային ժանրի բումերանգային այն գաղտնիքներից է, երբ հակառակորդին ոչնչացնելու նպատակով կիրառվող հնարքներն ավելի են մեծացնում նրան, ընդհակառակը, նվաստացնում հեղինակին։ Իսկ եթե այս ամենին ավելացնենք նաեւ, որ հանձին Դաշտեցու, Ջուղայեցու դեմ բանավիճում էր ոչ թե սովորական գրական միջակություն, այլ գրական-բանաստեղծական փայլուն ձիրքի տեր, հրապարակախոսական բացառիկ կարողություններով օժտված, բազմաթիվ լեզուներ իմացող, նախկին հոգեւորական, բայց հանգամանքների թելադրանքով վաճառական դարձած ու աշխարհի տարբեր երկրներ չափչփած, շատ բան տեսած, լսած ու կարդացած, կյանքի փորձով հարստացած մի մեծություն, ապա միանգամայն պարզ կդառնան Դաշտեցու խնդրո առարկա երկի արժեքն ու կարեւորությունը ոչ միայն Ջուղայեցու կենսագրության, այլեւ 17-18-րդ դարերի սահմանագծում հայ մշակույթի ու հասարակական կյանքի պատմության շատ հարցեր հասկանալու համար։ Ավելին, Դաշտեցին ինչպես այս, այնպես էլ մյուս երկերում հետաքրքիր տեղեկություններ է հայտնում աշխարհի տարբեր ժողովուրդների նիստուկացի, բարքերի, հասարակական-քաղաքական, կրոնական-գաղափարական մթնոլորտի մասին եւ այլն։

Դաշտեցու «Կոչնակ ճշմարտութեան» երկն ունի մի շատ կարեւոր  առաջաբան,  որի վերնագիրն է՝ «Յառաջաբանութիւն՝ պատասխանատրութեան առ տեառն տէր Յովհաննէս տիեզերալուր վարդապետն յապիրատէ ումեմնէ՝ Ստեփաննոսէ Դաշտեցւոյ եւ ի մեղապարտէ անձին համարձակութիւն»։ Քաջ հասկանալով իր ձեռնարկած գործի վտանգավորությունը՝ Դաշտեցին բանաստեղծական պատկերավորությամբ գրում է. «Որպէս եւ աղօտանան հասարակ աստեղք ի ծագմանէ արեգականն լուս ւ ոյ եւ կամ պակուցեալ թագչին եւ զսիրտս հուպ ընդ երկրի դէմ եդեալ սասանին հասարակ թռչունք՝ ի խոյանալն՝ արծուոց եւ բազայից, նմանապէս եւ համեմատելով զիմս տկարութիւն եւ աղօտութիւն առ պայծառութիւն արփիապայծառ իմաստութեան ձերոյ, արդարեւ պակասիմ եւ ոչ եւս զօրիմ երեւիլ: Նաեւ զսիրտ իմ դէմ եդեալ երկրի ահիւ պակուցեալ սասանիմ։ Վասնզի դու երջանկութիւն ձեր անդստին ի մանկութենէ վարժեալ եւ դաստիարակեալ՝ ի ճեմարանի փիլիսոփայութեան եւ աստուածաբանութեան Ամենափրկչի վանացն Նորոյդ Ջուղայոյ, եւ աշակերտեալ տեառն տէր Ստեփաննոսի վերադիտօղի վանացդ եւ անհամեմատ խաղախորդի եւ ծայրագունւոյ վարդապետի միաբնակացդ։

Եւ ես ամենաթշուառս՝ սնեալ եւ վարժեալ՝ ի դատարկութիւնս՝ թերեւս արածելով զհողմս, եւ դեգերեալ ի գործս ապականացուս, զոր անդստին ի մանկութենէ իմմէ եւ ցարդ եւս՝ գլեալ թաւալիմ ընդ երեսօք բոլորակի գնդի աշխարհիս՝ իբրեւ զգնդակս խաղալեաց՝ ի բախմանէ երկագլուխ լախտիցն հարուածոց։ Երբեմն ի ծովու յալէկոծութեանցն ըմբռնեալ երերամ, եւ երբեմն ի ցամաքս հոգնավրդովս տագնապիմ նեղեալ: Միշտ նժդեհ եւ պանդուխտ շրջելով թէ ի կողմանս բքաբերս եւ ի սառնամանիս, եւ թէ ի կողմանս տօթաբերս հրացայտս եւ խորշակատեղացս։ Երբեմն ի տանն Յունաց եւ ի բոլոր յԱզիա, եւ երբեմն ի տանն ազգին ազատաց եւ ի յԵւրոպիայ՝ մանաւանդապէս եւ ի բոլոր երկիրն Հնդկաց՝ զոր եւ միայն թըւելն՝ է լսողացն տաղտկալի, զոր ո՛չ ոք կերպիւ կարացաք առնուլ զքուն աչաց եւ կամ զհանգիստ իրանաց։ Ուրեմն պարտի վսեմութեանն ձերում ներել՝ եթէ սխալիցիմն, թողուլ՝ եթէ վրիպեալ իցեմ, մանաւանդ թէ՝ ուղղել՝ եթէ ըստերիւրեալ իցեմ, վասնզի  եմ ձերին  երջանկութեանն խոնարհագոյն ծառայ եւ պաշտօնեայ՝ նըւաստ անիմաստ՝ Ստեփաննոս Շիրուփալանկեան՝ Դաշտեցի» [15] ։ Թերեւս, բերված հատվածում զգացվում է թաքնված հեգնանք, այսուհանդերձ Դաշտեցին ստիպված է խոստովանելու իր հակառակորդի մասնագիտական պատրաստականությունն ու հարուստ գիտելիքները։

Արդ՝ իսկ ի՞նչ փաստեր ու տեղեկություններ է հայտնում Դաշտեցին Ջուղայեցու մասին։ Ամենից առաջ իմանում ենք, որ Ջուղայեցու հայր Զաքարիան եղել է կտավագործ: Որդին, ժառանգած լինելով հայրական արհեստը, եղել է նաեւ ժամագործ։ Քրիստոսի բնության ըմբռնման հարցում կտրականապես հակադրվելով Ջուղայեցուն՝ Դաշտեցին անսպասելիորեն գրում է. «Եթէ ոմն անծանօթ առնն հարցանիցէ պետականութեան տեառն թէ՝ դու հաւատաս թէ Յովհաննէս վարդապետն է որդի՝ Զաքարիայ կտաւագործի եւ սահաթագործ ։ Եւ նա հարցանիցէ, թէ ո՞վ է զի հաւատացից։ Եւ դու պատասխանեսցեսն թէ՝ Ես եմ։ Եւ նա միայն տեսանելով զդէմս քո՝ եւ ասասցէ թէ՝ Հաւատամ։ Արդ՝ այս ասելովն քո՝ թէ Ես եմ եւ ասելովն առնն այն թէ Դու ես եւ հաւատամ, զի՞արդ կամ որով եղանակաւ զմի բնութիւն գոլ ճանաչեաց ի քեզ այրն այն, թէ ի յզգալի եւ թէ իմանալի բնութենէն մի եղեալ բնութիւն, թէ հայրութիւն քոյին ծնօղին զոր ոչ ճանաչէրն, եւ թէ զաստիճան վարդապետութեան ձերոյ զոր ոչ ոք կարէ զգայականօքն ըմբռնել եւ թէ զունակութիւն սհաթսազութեան ձերոյ զոր ոչ երբեք ետեսն։ Նաեւ սոքայ ամենեքեան զիարդ ստանալ կարեն զմի եւ եթ բնութիւն, ուրեմն ուսանիլ փափագիմ, վարդապետ» [16] (ընդգծ. իմն է- Հ. Մ. )։ Ինչպես տեսնում ենք, Դաշտեցին տվյալ դեպքում աստվածաբանական-փիլիսոփայական հարցի քննարկումը տեսական մակարդակից իջեցնում է անձնական հողի վրա եւ արհամարհելով բանավեճի տարրական կանոնները, մասամբ փորձում է նսեմացնել հակառակորդի անձը։ Ըստ այդմ՝ մի թաքուցյալ արհամարհանքով շեշտում է ոչ միայն Ջուղայեցու ժամագործ լինելու պարագան, այլեւ մատնանշում նրա հոր կտավագործության արհեստը։ Զգալով իր արարքի անթույլատրելիությունը, վերամշակված  տարբերակում էապես փոխում է այդ հատվածը։ Ասվածը հաստատելու, ինչպես եւ Դաշտեցու խնդրո առարկա աշխատության երկու տարբերակների մասին ընթերցողին փոքր-ինչ ճաշակ տալու համար հարկ եմ համարում բերել նաեւ այդ հատվածը։ «Վարդապե՛տ, եթէ ոմն անծանօթի առնն հարցանիցէ երջանկութիւն ձեր, թէ Հաւատաս ի Յովհաննէս վարդապետն սհաթսազ եւ նա հարցանիցէն թէ Ո՞վ է զի հաւատացից եւ դու ասիցեսն թէ Ես եմ եւ նա միայն նայելով ի դէմն ձեր՝ եւ ասիցէնն թէ հաւատա։ Արդ այս հաւատալով եւ ասելովս թէ հաւատա զի դու ես, զի՞արդ եւ որպիսի եղանակաւ միանան եւ նոյնանան բնութիւն իմանալի մասին եւ բնութիւն զգալի մասինն ձերոյ՝ նա եւ զվարդապետական աստիճանն եւ կամ զգիտութիւն սհաթսազութեանդ, ուսանիլ մաղթեմ» [17] ։ Մեկ ուրիշ անգամ փորձելով ծաղրել ու վիրավորել Ջուղայեցուն՝ Դաշտեցին ներկայացնում է այն բացառիկ հարգալից վերաբերմունքը, որ ջուղահայերը, դրսեւորում էին Ջուղայեցու հանդեպ։ Նա գրում է. «Այլ արդ կամիմ հարցանել ի գերակատար իմաստութենէ ձերմէ թէ յորժամ մեծամեծք եւ երեւելիք գեօղաքաղաքիդ Ջուղայոյ եւ հասարակ ժողովուրդ իբրեւ ի հեռուստ տեսանեն զպատուականութիւն ձեր, սկսանին առ ժամայն զփակեղս իւրեանց ի վեր առնուլ ի գլխոցն եւ մեծաւ ջերմեռանդութեամբ եւ խոնարհեալ պարանոցաւ սկսանին համբուրել զաջ ձերին երջանկութեան՝ եւ զձախ՝ ընդէ՞ր ուրեմն ոչ ասես կամ սաստես նոցունց յայնժամն թէ, արք եղբարք ընդէր պագանեք ձեռս զայս ապականացու արարած, որ է համահաւասար ձեռաց եւ մարմնոց ձերոց» [18] ։

Դաշտեցին հայտնում է, որ ոչ միայն աշխարհականների միջավայրում, այլեւ հոգեւորականների շրջանում Ջուղայեցին հարգված է եղել այն աստիճանի, որ ամեն տեղ՝ հրապարակում, եկեղեցում, խնջույքի եւ թե հասարակական մեկ այլ վայրում, անկախ ներկաների կոչումներից ու պաշտոններից, ամենից մեծ հարգանքի արժանացել ու ամենքից մեծարվել է հենց Ջուղայեցին։ Վարդապե՛տ, ասում է նա, «յորժամ կամիք մեծաւ փափագանօք եւ սաստիկ տենչանօք լինիլ նախողջոյնս ի հրապարակի եւ   զնախաթոռս ի  ժողովարանի՝   եւ զնախագահութիւնս ի յնթրեաց, եւ կոչիլ ի մարդկանէ ռաբբի՛, ռաբբի՛, այսինքն է վարդապետ եւ սկսանիքն պաշտիլ այնքան սաստիկ, մինչ զի մեծամեծքն հայոց՝ ի մերձենալն ի դրօշակս ձեր, սկսանին՝ ի վեր առնուլ զփակեղս ի գլխոց իւրեանց մինչ դեռ հեռագոյնքն են, եւ այնպիսի բացաւ գլխով՝ եւ բոկ ոտամբ, արծաթալիր բռամբ, եւ խոնարհեալ պարանոցաւ եւ ի ծունկս իջանելով կամին համբուրել թերեւս զներբանս եւ զգարշապարս ոտից ձերոց՝ ընդէր յայնժամն ոչ սաստէք նոցայ եւ կամ ընդէր ոչ բերէք զայդքան վկայութեանց զսակաւն վարդապետ։ Եւ կամ ըստ անընդրող բարուց մերազնեացս՝ յորժամ եւ պարոնայքն ամենափարթամ գեօղաքաղաքիդ Ջուղայոյ՝ յորժամն պաշտեն եւ պատուեն եւ գեր քան զչափն առաւել փառաւորեն եւ ի վեր քան զտեղի եպիսկոպոսացն դնեն ձեր զաթոռ, ընդէ՞ր ուրեմն ո՛չ բարկանաս նոցա վարդապետ եւ ոչ սաստես նոցայ թէ զի՞նչ կամիք առնել, եղբարք, զի եւ ես ձեզ նման կարեօք մարդ եմ, ըստ առաքելոյն» [19] (ընդգծ. իմն է-Հ. Մ. )՝։ Վերջապես, Ջուղայեցու ունեցած անառարկելի հեղինակության, հանդուգն բնավորության ու ինքնուրույնության, անգամ իսկ Էջմիածնի կաթողիկոսին չենթարկվելու, նրա հրամանը չկատարելու մասին՝ Դաշտեցին, նրան հանդիմանելու նպատակով, հայտնում է անչափ հետաքրքիր փաստ։ «Վարդապետ, - ասում է նա, - մինչ Աղեքսանդր կաթուղիկոս կամեցաւ եւ հրամայեաց Աղուհացի օրն պատարագ առնել առ ի [յա]պաշխար[ութիւն] Միքայել եպիսկոպոսին զօր ի յայն աւուր վախճանեալն էր զոր եւ դու խոչնդակ լինելովն կաթուղիկոսին արգելումն ետուր հրամանաց կաթուղիկոսին եւ արգելեցերն զպատարագն, ուրեմն դու մեծ ես քան զկաթուղիկոսն, նաեւ կաթուղիկոսն ոչ է գլուխ եպիսկոպոսաց եւ մանաւանդ ձեզ որ միայն վարդապետ էք եւ ոչ եպիսկոպոս» [20] ։ Իհարկե, ստուգապես դժվար է ասել, թե ով էր Միքայել եպիսկոպոսը եւ ինչն է եղել Ջուղայեցու այս արարքի բուն պատճառը, բայց կարելի է ենթադրել, թե Միքայել եպիսկոպոսը եղել է այն նույն Միքայել վարդապետը, որը տասնամյակներ առաջ՝ 1671թ., Ջուղայեցու հետ միասին ստորագրել էր Անտուան Առնոյի համար պատրաստված, բայց Ֆրանսիայի միապետ Լուդովիկոս XIV-ին հասցեագրված նամակի տակ, որի մասին դեռ խոսք կլինի Ջուղայեցու տրամաբանական հայացքները վերլուծելիս: Նամակը հրատարակող Կարապետ եպս. Ամատունին նամակագիրների մասին տված կենսագրական համառոտ տեղեկություններում Միքայել վարդապետի կապակցությամբ գրում է. «Սա 1689 թուականին յայտարարած էր Հռոմի Աթոռին հետ իր եկեղեցական հաղորդակցութիւնը, մնալով հանդերձ Ս. Էջմիածնի հաւատարիմ ծառայութեան մէջ. երեւոյթ մը, որ այդ դարուն շատ անսովոր բան չէ եղած, նկատած Հայց. եկեղեցւոյ, մանաւանդ Ս. Էջմիածնի Աթոռին բարենպաստ կեցուածքը:

Այս Միքայէլն է՝ զոր Նահապետ Կաթողիկոս 1692-1705 տարիներուն գործածած է իբր իր նուիրակը: Սոյն հանգամանքով՝ երբ 1691-ին Սեբաստիայէն կ’անցնէր, Մխիթար Սեբաստացի Սարկաւագը իրեն աշակերտութեան մտաւ եւ մինչեւ Ս. Էջմիածին ուղեւորեցաւ» [21]: Հնարավոր է, որ խոսքն ա՛յս Միքայելի մասին չէ, այլ մեկ ուրիշի, որը կաթոլիկամետության փոխարեն թույլ էր տվել բարձրաստիճան հոգեւորականին անպատշաճ վարքագիծ, քանզի, ինչպես դեռ կտեսնենք, Ջուղայեցին անզիջում էր թե՛ մեկ եւ թե՛ մյուս դեպքում։ Այդ է պատճառը, որ ժամանակի խավարամիտներն էլ անզիջում գտնվեցին նրա հանդեպ ու այրեցին նրա աշխատությունների մի մասը։ Վերոշարադրյալ մտքերը կարծեք առերեւույթ հակասում են մեր այս եզրակացությանը։ Մի կողմից, դատելով Դաշտեցու բերած փաստերից, այն տպավորությունն է ստացվում, թե Ջուղայեցուն հարգում, անգամ պաշտում էին ինչպես աշխարհիկ ու հոգեւոր մեծերը, այնպես էլ ժողովուրդը, իսկ մյուս կողմից, ըստ Խաչատուր Ջուղայեցու, կղերականներից ոմանք կարողացել են այրել նրա առանձին աշխատություններ։ Կարծում եմ, այս հակասությունը թվացյալ է, քանզի մեր օրերում եւս շատ ենք տեսել ու տեսնում, որ հաճախ այս կամ այն գիտնականի, գրողի, արվեստագետի կամ քաղաքական գործչի հանդեպ ժողովրդական զանգվածների տածած համընդհանուր սերն ու հարգանքը ոչինչ չարժեն այդ նույն անձնավորության հանդեպ բարձրաստիճան պաշտոնյաների դրսեւորած անբարեհաճ, առավել եւս՝ թշնամական վերաբերմունքի համեմատությամբ։ Թվում է՝ մեր ժամանակակիցներին դրանում համոզելու համար կարիք չկա  փաստեր բերելու...

Իմ խորին համոզմամբ Հովհաննես Ջուղայեցու կենսագրության եւ հայ մշակույթի պատմության այդ ողբերգական էջը պետք է որ գրված լինի 1696-1705 թթ., այսինքն՝ նրա «Գիրք սրբազնագործութեան» երկի ավարտից հետո՝ մինչեւ Նահապետ Եդեսացու կաթողիկոսության վերջն ընկած ժամանակահատվածում։ Ընդ որում, այդ սեւ գործի նախաձեռնողը, ամենայն հավանականությամբ, եղել է հենց Նահապետ Եդեսացին կամ նրան հաճոյացող ջուղահայ առանձին կղերականներ։ Բանն այն է, որ Նահապետը դրա համար ուներ ոչ միայն գաղափարական, այլեւ գործնական հիմք ու պատճառ. հայտնի է, որ կաթողիկոսանալով 1691 թ. օգոստոսի 10-ին,  իր արտակարգ կոպիտ վարքուբարքի համար 1695թ. առժամանակ գահընկեց է արվել եւ այդ ընթացքում նրա փոխարեն 10 ամիս կաթողիկոսել է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի հոգեւոր առաջնորդ, Հովհաննես Ջուղայեցու ուսուցիչ ու նրա առաջին գրքի տպագրիչ՝ Ստեփանոս Ջուղայեցին։ Նահապետ Եդեսացին, գնալով Նոր Ջուղա, տեղի ազդեցիկ հայերից ոմանց աջակցությամբ, կարողացել է վերստանալ կաթողիկոսական պաշտոնը, իսկ Ստեփանոս Ջուղայեցին բանտարկվել ու տանջամահ է արվել։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ Նահապետ Եդեսացին չէր կարող անտարբեր լինել իր անմիջական հակառակորդ Ստեփանոս Ջուղայեցու հովանավորյալ ու մտերիմ Հովհաննես Մրքուզի հանդեպ, առավել եւս, որ վերջինս ոչ միայն գործնականում, այլեւ գրավոր խոսքով, ինչպես դեռ կտեսնենք, բացահայտորեն հակադրվում էր նրան, մերժում ու դատապարտում նրա բռնակալական վարքագիծը։ Ընդհակառակը, Եդեսացուն հաջորդած Աղեքսանդր Ջուղայեցին բարեկամական հարաբերությունների մեջ էր Հովհաննես Ջուղայեցու հետ, եւ նրա օրոք ոչ ոք չէր կարող նման քայլ կատարել։ Սույն կարծիքը հաստատվում է պատմական այն իրողությամբ, որ Եդեսացուն նախորդած կաթողիկոսների (Հակոբ Ջուղայեցի՝ 1655-1680, Եղիազար Այնթափցի՝ 1681-1691) տարիներին Հովհաննես Ջուղայեցին ստեղծագործել է ազատորեն եւ նրանից մեզ հասած գրավոր աշխատությունների մեծամասնությունը ստեղծվել է մինչեւ 1696 թ. ։

Հովհաննես Ջուղայեցու կյանքի, գործունեության եւ գրական ժառանգության մասին շահեկան փաստեր ու տեղեկություններ ենք ստանում նաեւ նրա հետեւորդ ու ջատագով, 18-րդ դարի երկրորդ կեսի նշանավոր պատմիչ Խաչատուր աբեղա Ջուղայեցու «Պատմութիւն Պարսից» մեծարժեք աշխատությունից։ Ընդ որում, իբրեւ բարեխիղճ մատենագիր, Խաչատուր Ջուղայեցին հիմնականում շարադրում է արժանահավատ սկզբնաղբյուրներից քաղած տեղեկություններ։ Օրինակ, ներկայացնելով Հովհաննես Ջուղայեցու հայերեն աշխատությունների ցանկը, գրում է. «Բայց գրեթէ ո՛չ ատակեալ զօրեմ մանրամասնաբար զբովանդակ գեղեցկաբար շարադրեալ գրեանս նորա ուրոյն ուրոյն մի ըստ միոջէ աստէն պարունակեալ ի թիւ արկանել. զի են անթուելիք, նա զի եւ բազումք այնք են՝ որ ի ձեռս մեր չեն անկեալք, այլ սփռեալք եւ տարածեալք են ընդ համայն տիեզերս» [22] ։ Ստուգապես գիտենք նաեւ, որ Հովհաննես Ջուղայեցու առայժմ մեզ հայտնի վերջին գրավոր աշխատության՝ «Երգ երգոցի մեկնութեան» հեղինակային ինքնագիր օրինակը պատկանելիս է եղել հենց Խաչատուր Ջուղայեցուն։ Այդ ձեռագրի սկզբում նա թողել է հետեւյալ հիշատակագրությունը. «Շնորհօք ամէնողորմ թագաւորին, ստացայ զայս լուսաբուղխ մատեանս եւ անվանելի ախոյեանս, եւ անպարտելի պատուարս որ ընդդէմ ստութեան։ Ես տէր Խաչատուր նուաստ եւ ապիկար ապաշնոր աբեղայս: Որ եմ ոտից հող եւ մոխիր մեծի եւ տիեզերահռչակ երջանիկ Յոհաննէս աստուածաբան վարդապետին։ Արդ աղաչեմ զձեզ սիրովն Քրիստոսի, զի սակաւ յիշատակաց արձանս աստի չեղծանիցէ՛ք եւ ինքն ամենազօրն Աստուած զձեր անուանքն գրեսցէ ի դպրութեան կենաց։ Ողջ լերուք ի տէր» [23]:

Պետք է ասել, սակայն, որ Խաչատուր Ջուղայեցին երբեմն ընկնում է այնպիսի չափազանցությունների մեջ եւ կատարում այնպիսի համեմատություններ, որոնք մասամբ նույնիսկ նսեմացնում են նրա ճշմարիտ մտքերի ու դատողությունների արժեքը։ Օրինակ, խոսելով Հովհաննես Ջուղայեցու բացառիկ աշխատասիրության եւ ձեռք բերած հարուստ գիտելիքների մասին, ավելացնում է, թե նա «այնքան արդեօք բարգաւաճեալ պերճացաւ, մինչ զի կարեմ ասել թէ՝ ո՛չ եղեւ ընդհատ քան զերանելին Ոսկեբերան, եւ առաւել քան զԱրիստոտէլ» [24] ։ Դժվար չէ տեսնել, որ Խաչատուր Ջուղայեցին, իբրեւ եկեղեցական գործիչ, Ոսկեբերանին իբրեւ մտածողի բարձր է դասում Արիստոտելից եւ ապա՝ Հովհաննես Ջուղայեցուն հաւասարեցնում նրան ու գերադասում Արիստոտելից։ Դա ինքնըստինքյան վկայում է Արիստոտելի փիլիսոփայական ժառանգության նրա իմացության աստիճանն ու մակարդակը։ Ինչեւէ, կարծում եմ, այսքանը բավական է մոտավոր պատկերացում կազմելու 17-18-րդ դարերի սահմանագծում ապրած ու գործած, հայ մշակույթի մեծ երախտավոր Հովհաննես (Մրքուզ) Ջուղայեցու կյանքի ու ծավալած բուռն գործունեության մասին։ Հուսով եմ, որ այդ պատկերացումը մասամբ կարող է հարստանալ՝ ինչպես նրանից մեզ հասած գրական ժառանգության առավել կարեւոր գործերին, նույնպես եւ նրա հասարակական-քաղաքական, փիլիսոփայական, տրամաբանական, բարոյագիտական ու արվեստաբանական ըմբռնումներին ծանոթանալով։