Մեկնութիւն քերականի

[ԲԱՆ]

«Մակբայ է մասն բանի անխաղաց ի ստոր բայի ասացեալ եւ կամ մակասացեալ բայի»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

«Անխաղաց» ասաց զմակբայս, զի ոչ ունի խոնարհմունս իբրեւ զբայ եւ ոչ հոլովս իբրեւ զանուն: «Ի ստոր բայի ասացեալ եւ կամ մակասացեալ բայի»: Մակբայն «կրկնաբայ» ասի կամ «վերնաբայ», որպէս թէ ասես` զայս շինեմ եւ կամ շինեմ զայս. «զայսն» բայ է, եւ «շինեմն»` մակբայ: Թէ ի ստորեւ դնես զբայն կամ ի վերջէ` մակբայ կոչի եւ անսխալ զբանն յայտնէ: Եւ վասն վերջադասութեանս մակբայի ասացաւ ի նախադրութեանն:

[ԲԱՆ]

«Եւ մակբայիցն ոմանք պարզք են, եւ ոմանք` ջոկադիրք: Եւ են պարզք` վաղ, նախ. եւ ջոկադիրք` վաղվաղ, նախավաղ:
<1> Եւ ե'ն, որք ամանակի են յայտնիչք, որգոն` այժմ, յայնժամ:
Եւ դարձեալ ընդ սոքաւք իբրեւ զտեսակս դասելի է զամանակի յարակայականն, որպիսի` սերկ, վաղիւ, ցայս, ցայն, ցայնժամ, ցայսքան, մինչեւ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Իսկ աւրինակդ պարզ է` զոր ասէ ի կարգին. վաղ` անցեալ իրքն, նախավաղ` յառաջ քան զամենայն եւ վաղ ժամանակաւք. այժմ` որ է ներկայ, յայնժամ` զանցելոյն, դարձեալ եւ ապառն[ւ]ոյն ունի: Յարակայ ժամանակի, որպէս ասենք` այսաւր, յայգուց, յառաւաւտէ մինչեւ ցայս ժամս եւ այլ սոյնպիսիք:

[ԲԱՆ]

<2> «Եւ միջակութեան, որգոն` բարւոք, յատկապէս, բնաւ, ամենեւին, համաւրէն»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Միջակութիւն ասէ զիրքն` որ ի միջի կայ. եւ շաղկապով եւ այլեւայլ բառիւ հաստատես. բարւոք` որպէս յարեւելք բարի ասեն եղեալ իրացն, եւ ստոյգ` որ անսուտ լինի: Յատկապէս` թէ այսցեղ. այլ չէ լիեալ` բնաւ, ամենեւին. համաւրէն` ողջապէս եղեւ իրքդ եւ հաւաստի կատարեցաւ:

[ԲԱՆ]

<3> «Եւ քերթութեանն, որպիսի` բռնցի, մուրցացի, ծղացի, աքացի, ողկուզաւրէն, տարմաբար»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Յորժամ քերթողաբար խաւսիս` պաճուճազարդ, եւ ոչ` գեղջկապէս, որպէս աւրինակս զոր եդ առաջի, զոր ասեն, թէ քերթողի աշակերտ ոք կատարեալ ուսեալ` գնաց ի դրախտն միրգ բերել իւր վարդապետին: Եւ առեալ ծեծեցին զնա եւ արիւնաշաղախ թողին. եւ տեսեալ վարդապետին` հարցանէր զպատճառն: Եւ նա քերթողապէս քերածու բանիւ եւ չափածու վանգիւք պատմեաց զեղեալ գործն, թէ ի'նչ ազգ ծեծեցին եւ ի'նչ նիւթով: Ասաց` բռնցի, մուրցացի- «մատանցն կոճերովն», ծղացի` բազկացն ծղաւքն եւ արմնկամբքն, աքացի` ոտաւքն, ողկուզաւրէն` զերդ զխաղող կոխեցին, տարմաբար` ի վերայ դիմեցին բազմութիւնքն առհասարակ:

[ԲԱՆ]

<4> «Եւ քանակութեանն, որգոն` բազում անգան, սակաւ անգամ:
<5> Եւ թուոյ յայտական[ն]` երկիցս, երիցս, չորիցս:
<6> Եւ ետեղականն` վերին, ստորին, որոց կալք երեք` ներտեղւոջ, կամ <ի> տեղի կամ ընդ տեղ[ւ]ոյր, որգոն` ներտան, ի տուն, ընդուստե:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Քանակն «չափն» է, որպէս ասեմ` բազում անգամ աղաչեցի: Եւ որ զթիւն յայտնէ` երիցս առ նա գնացի կամ չորիցս:

Եւ ետեղականն զտեղին յայտնէ եւ ցուցանէ զներքինն եւ զվերինն. կալն` զոտն կալն եւ զնստիլն ի տուն կամ ըստ տեղւոյն ուր եւ իցէ ասել` անդուստ գամ, կամ զտեղին միայն ցուցանէ` լեառն եւ կամ դաշտն:

[ԲԱՆ]

<7> «Ըղձից նշանակք են` ի~բր, թէ~, իցի~ւ, ա~ւշ, գո~յշ, մարտա~ն:
<8> Եւ խրոխտականն` ի~շտ:
<9> Եւ սպառնականն` տի'ր, տի':
<10> Եւ հեշտականն` վա~շ, յա~յ:
<11> Եւ շնորհակալուն` գէն, արգէն, դրուատ:
<12> Եւ ողոքականն` փոխան, փարելիե:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Ըղձական է ցանկալին. երբ լսես աւետեաց լուր, ասել յաւժարիս այսպիսի բան` իցի~ւ, յօ~հ թէ լինէր, կամ` երանի~, ա~ւշ թէ, գո~ւշ, մարտա~ն, զոր «մակարե ասեմք:

Եւ խրոխտականն` իշտ. յորժամ մարդոյ սպառնաս` իշտ թէ ի ձեռս անկանէիր:

Եւ սպառնականն` երբ ի մաւտ լինի զայրացուցիչն զակնդ ածես եւ զձեռքդ այս դեհս եւ յայն, եւ ի խիստ զայրացմանէն կատարեալ բան չկարես ասել, այլ` տի~ր, տի~, որպէս թէ ասել կամիս` տե'ս զլրբութիւնն. եւ երկու կիս որ լինի բանն ի դողալոյ եւ ի կաղկանծելոյ շրթանցն:

Եւ հեշտականն` յորժամ սրտահեշտ եւ անոյշ բան լսես եւ կամ տեսանես` վա~շ ասեն տեսողին եւ լսողին, եւ զքո անուշութիւնն ցուցանես, ասելով` յա~յ, որ շունչն արձակ ելնէ, եւ դիւրանաս, կամ երբ կերակուրն թուի ախորժ:

Եւ շնորհակալուն` ի գէն, արգէն. ի գէնն «պատիւ» է, եւ արգէնն` «մեծութիւնե, եւ դրուատն` «գովութիւն», որպէս եւ ասացին հրեայքն Կոստանդիանոսի մաւրն Հեղինեայ` «Արգէն ի գէն քեզ տիկին»:

Եւ ողոքականն` որ ողոքես զորդի եւ կամ զսիրելի. «Ես քո փոխան. իմ փարելի, որ միշտ փարի զինեւ սէր քո»:

[ԲԱՆ]

<13> «Եւ ապաշնորհենին` դժմիտ, ձառաղէմ, ապաժաման:
<14> Եւ աւաղականն` ո~ւհ, ո~ւխ, վա~խ, խա~յ:
<15> Եւ եղկականն` վա~յ, աւա~ղ, աղէ~տ, եղո~ւկ:
<16> Եւ հրաշականն` ի~հ, ո~:
<17> Պասքական` բէք ասէ, ջէք ասէ:
<18> Եւ հենգնականն` ո~ւհ, ա~հ, է~հ:
<19> Եւ ուրացութեանն կամ ապերախտութեանն` չէ', ո'չ, ո'չ իւիք, եւ ո'չ միով իւիք»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Ապաշնորհենին «ապաշնորհնե է. մարդ լինի «անհեթեթե, «փցունե, «անշնորհքե, «լիրբ», «դժմիտ», «խոժոռամիտ», «ձառադէմ», «լրբադէմ», «ապաժաման» անժամ գաս:

Իսկ աւաղականն` ուհ, ուխ, վախ, խայ. ցեղացեղ <լինի> ըստ լեզուաց եւ ըստ իւր բառին աւաղէ, երբ տեսանէ զոք ի վշտի եւ ի ցաւս խիստս:

Եւ եղկական է, երբ բաւթ լսէ իւր պակասութեան եւ զինքն վայ եւ եղուկ ասէ:

Իսկ հրաշականն` որ ասէ «պաքսականե, եւ ասեն, թէ «դարբնական» ասի, զի ի հրաշապէս եւ յուժգին հարկանելն եւ ի բախելն ի վերայ սայլին ուռամբն պիտի որ շատ շունչ կլանէ եւ ի դուրս բերէ շատ եւ թանձր շունչ եւ զհետին անհեթեթ բան ասէ` ջէք ասէ, բէք ասէ, ջէք բէք, որ զբերանն յիրեար բերէ ջէքն` էջք, եւ բէքն` պայքար:

Իսկ հենգնականն «արհամարհանքե է` երբ տեսանես, որ մարդ սուտ ի պարծել լինի եւ կամ իւր մեծ եւ փառաւոր թուի, նա դու ծաղր առնելով ասես` «Ուհ, ահ, է, ի՞նչ քաջ ես, եւ ո՞վ է քո ընկերն»։

Իսկ ուրացութեանն` որ ուրանայ զվնասն, զոր գործեալ լինի, եւ կամ ապերախտ լինի առ իւր երախտաւորն եւ ասէ` «Ոչինչ ես արարեալ ինձ բարի, ոչ, ոչ իւիք»:

[ԲԱՆ]

<20> «Եւ բաղստ[որ]ադրութեան` այո, հայո:
<21> Եւ ապասութեանն` մի', մի', մի' իւիք, մի' եզով իւիք»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Բաղստ[որ]ադրութիւնն միաւոր յանձնառութիւն է, որ զինչ ասեն` յանձին կալնու եւ իրաւունք տայ` այո, հայո, որ յանձն առնու զհիլայքն:

Ապասութիւն է լռարարութիւն, որ մարդոյ խաւսիլ չտայ զոր ինքն չախորժէ` մի', մի', մի' իւիք, մի' եզ իւիք, որպէս ասելով` մի' եւ մի' իւիք, զի եզն մի է եւ միաւոր ասի:

[ԲԱՆ]

<22> «Եւ զգուշականն` զգոյշ, գուցէ:
<23> Եւ մարտարկացն կամ ճշգրտութեանցն, որպէս, զիպէս, զիարդ, ըստ որոյ, որգոն:
<24> Եւ դիպուածոյն` թերեւս, ինձ թուի, ի դէպ:
<25> Եւ դասականն` յետ այսորիկ, զկնի սորա, զատ առանձինն, մի ըստ միոջէ:
<26> Եւ ժողովոյն` միանգամայն, խումբ, համբաւ, համուռ, հոյլ»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Զգուշական է, որ պատրաստեցնես զոք` «Զգոյշ կաց, գուցէ վնասիս»:

Եւ մարտարկացն է այն, որ մարտ եւ վէճ արկանեն ի բանն, թէ ի՞նչ ցեղ եւ կամ ո՞րպէս լինի, ըստ որո՞յ իրաց, որպէս սուրբ կոյսն ցԳաբրիէլ ասաց` «Զիա՞րդ լինիցի ինձ այդ, զի զայր ոչ գիտեմ», - զճշմարիտն հաստատելոյ աղագաւ եւ ոչ հակառակելոյ, - որպէս ասաց, թէ` կամ ճշգրտութեանցն, որ ճշգրտել կամի զիրքն:

Եւ դիպուածոյն` որպէս թէ զոք ի բան յղարկես, եւ <նա> յամելով գայ, ասես` «Թերեւս պատճա՞ռ անկաւ, ինձ թուի` ծուլացար. դէ՞պք եղաւ ինչ ցաւոց»:

Դասական է` որ խաւսք մի վճարէ եւ մէկ այլ խաւսից շաղկապ դնէ, առաջք արկանէ եւ ասէ` «Ե՞րբ այս եղաւ», - զկնի այսոր, յետ այսորիկ, զատ աստի, առանց այսոր. մի ըստ միոջէ կարգաւ խաւսեցաք զբանն որպէս ձեր կաճդ է, որ ասես ի զրոյցն, թէ կաճ ի սա ու ի սա եղաւ:

Եւ ժողովոյն` շատ մարդ ի մէկ բան երթան. երբ հարցանեն, ասես` միանգամայն գնացին, խումբ արարին, համուռ, հոյլն ամէն գնաց զհետ նոցա:

[ԲԱՆ]

<27> «Եւ մատհրամանոյն` աղէ, թող, ած, եկ, բեր:
<28> Եւ բաղդատականն` առաւել, նուազ:
<29> Եւ հարցականն` ուստի՞, ե՞րբ, զի՞բր, ի՞բր, զի՞բար, հի՞զան:
<30> Եւ սաստկութեանն` յորդ, յոյժ, կարի, շատ, սաստիկ, մանաւանդ, յաւէտ:
<31> Եւ ապերդմնականն` տա~, քա~ւ:
<32> Եւ խուներդմնականն` հա»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Մատհրամայն թուի, որ վարանական է. յորժամ մեծ բարւոյ չհանդիպի` մարդ վարանեալ տարակուսի առ վայր մի եւ ապա ասէ. «Աղէ, թող զայս առնենքե եւ ածն, թէ` «Զպակասդ բեր, որ յայտորմէ այլ չզրկինք»:

Եւ բաղդատական է` որ զշատ եւ զսակաւ համեմատես:
Եւ հարցական է` ուստի՞ գաս, ե՞րբ եկիր, զի՞բր կաս, ի՞նչ ցեղ կեաս եւ այլն նոյնպէս:
Եւ սաստկութեանն, որ շատցն ես զիրքն եւ ասես` «Շատ անձրեւ եկեր եւ յորդ». յոյժ, եւ կամ` կարի, խիստ, մանաւանդ, որ է «առաւել»:

Ապերդմնականն ասէ, որ աներդնուլ հաւանական բանիւ հաւատարիմ առնէ զիրքն` «տա'», «քա'ւ», որպէս` «Տա' քեզ տէր քաւութիւն, մեղք կու խաւսիս, քա'ւ եւ մի' լիցի».

Եւ խուներդմնականն, այսինքն` պակասն: Հա որպէս մեք ասեմք փոխանակ այոյի:

[ԲԱՆ]

<33> «Եւ հաստատութեանն` յայտ:
<34> Եւ դրականն` ամուսնանալի, քետադիմելի, տամկացելի:
<35> Եւ մոլութեանն` ե~հ, ը~հ, հը~, ըհը~»:

[ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ]

Ի հաստատութեան բանի վերայ ասես` յայտ է, երեւելի է ամենոյ:

Եւ դրականն` զինչ ամուսինքն ասեն ընդ իրեարս խաղալով եւ կատակաբանելով: Դրական խաւսք են շինել` քետադիմելի, որ է «հեշտալի», տամկացելի` «կակղագոյն շունչ բերեն արտաքս ի հեշտացեալ փորոտեացն»:

Եւ մոլութեանն` որ պոռնիկքն եւ չարագործքն ի խառնից ժամն թալացեալ ի գիջութենէն, այսցեղ թանձր գոլորշով հեզ հանեն շրթամբքն` դարձեալ երկիւղն աստուծոյ ի սրտիցն, եւ խոզացեալք ի տղմի գարշութեանն` եհ, ըհ, ըհը, ուստի պահեսցէ տէր զձեզ: