Վարդ եւ Շուշան կամ հովիւք Մասեաց

ԱՐԱՐՈՒԱԾ Գ
       Ծաղկազարդ հովիտ մը. — Աջ կողմը բլուր մը. — Ետեւը լեռներ, որոնց ստորոտը ժայռերուն վրայէն ջրվէժ մը կը սահի։
       Տեսիլ Ա
       ՎԱՐԴ (առանձին)
       Մինչեւ ցե՞րբ իմ հայրենի տնակս թողած պիտի թափառիմ շնչասպառ քեզի համար, Շուշա՛ն, զքեզ յափշտակող աւազակին ետեւէն, պիտի գտնեմ զքեզ... Ո՜հ, եթէ յերկինս թռար, ցցուր անգամ մը գոնէ քու լուսատիպ դէմքդ ամպերուն ետեւէն... Տեսնեմ եւ մեռնիմ, գամ եւ զքեզ գտնեմ... Ա՜հ, սէ՜ր, սէ՜ր, երանի թէ ոչ քու քաղցրութիւնդ եւ ոչ ալ քու վշտերդ զգայի... Այլ ի՞նչ կ՚ըսեմ ես... սիրեցի Շուշանը եւ սիրոյ համար են համբոյր, ժպիտ, հառաչանք եւ արտասուք... Բայց երբ միտքս կու գան այն օրերն, երբ մենք Շուշանայ հետ իրարու գիրկ՝ իրարու շնչով կ՚ապրէինք, հիմակուան՝ իրմէ հեռու անցուցած վայրկեաններս մէկ մէկ փոթորկալից գիշերներ են առանց արշալոյսի... Ո՜վ հրեշտակդ գթութեան, թռի՛ր երկնից կամարէն եւ այս արտասուքս քու թեւոցդ վրայ ժողվելով Ամենակալին տար, ըսէ՛ իրեն, թէ վայրկեան մը չեմ մոռցած զինքը...
       Տեսիլ Բ
       ՎԱՐԴ եւ ԳԵՂԱՄ (նիհար, դեղնած եւ կթոտ կ՚երեւի)
       ՎԱՐԴ. — ( Գեղամը տեսնելով, որ յուսահատ եւ յամրաքայլ կու գայ) Ահա, յուսահատ երիտասարդ մ՚ալ... կարծես թէ նա ալ ինձ նման սիրուհին կորսնցուցած է... Նա ալ ինձ նման թշուառ է... եւ հառաչելով ուրուական մը դարձեր է։
       ԳԵՂԱՄ. — Քիչ մ՚ալ թող զիս, ո՛վ անողորմ յիշատակ, ալ բաւական գերի եղաւ քեզ սիրտս... բայց դու ինձ մտիկ չես ըներ... Դու զիս չի պիտի թողուս ինչուան որ աչքերս չը մթագնին... Ո՜վ սէր, մինչեւ ցե՞րբ օձի պէս սրտիս արիւնը պիտի ծծես... ե՞րբ պիտի յագենաս... Շուշա՛ն, երանի՜ թէ աչքերս զքեզ տեսած չըլլային բնաւ...
       ՎԱՐԴ. — (մեկուսի) Շուշա՜ն... Ո՜վ երկինք... Ի՞նչ անուն էր որ լսեցի օտարականի մը բերնէն (անոր մօտենալով). այն աղջիկը որուն անունը թռաւ հիմա շրթունքներէդ, կը ճանչե՞ս... Տեսա՞ր զինքը, խօսէ՛, շուտ խօսէ՛...
       ԳԵՂԱՄ. — Այն աղջի՜կը... Ա՜հ... Կը սիրեմ ես զայն։
       ՎԱՐԴ. — Կը սիրե՞ս... Իսկ ի՞նքը։
       ԳԵՂԱՄ. — Մերժեց իմ սէրս...
       ՎԱՐԴ. — Ո՜հ... բայց ո՞ւր եւ ե՞րբ տեսար զինքը...
       ԳԵՂԱՄ. — Ամիսէ մը աւելի է, որ գիշեր մը անտառի մը եզերքը տեսայ զինքը, հոն յայտնեցի իմ սէրս եւ նա մերժեց, ուրիշ մը կը սիրէր, Վա՜րդը... Միշտ «Վարդ» կը թռէր իր բերնէն։
       ՎԱՐԴ . — Ո՜հ, Շուշա՜ն, ես գիտէի, որ դու յամենայն սրտէ կը սիրես զիս...
       * դէմքը, թէպէտ նա զիս չը սիրեր... Ո՛հ, վերջին անգամ գէթ... Կը տեսնես որ ալ պիտի մեռնիմ...
       ՎԱՐԴ. — Եւ դու ալ իմ արցունքներս կը տեսնե՞ս։
       ԳԵՂԱՄ. — Ա՜հ... Մեռա՞ւ։
       ՎԱՐԴ. — Ո՛չ, յափշտակեցին։
       ԳԵՂԱՄ. — Յափշտակեցի՞ն։
       * դէմքը, գոնէ վայրկեան մը. այլ չի կա՜յ։
       * անգամ մ՚ալ տեսնելու, պիտի մեռնի՞մ։
       ՎԱՐԴ. — Եւ պիտի անիծե՞ս իմ Շուշանս, որ քու սէրդ մերժեց...
       ԳԵՂԱՄ . — Ո՜հ, ո՛չ, զինքն օրհնելով պիտի մեռնիմ... վասնզի դեռ կը սիրեմ զինքը... Պիտի անիծեմ այն օրը՝ յորում զինքը տեսայ հովտի մը մէջ, որ առուակի մը եզերքը հանգչած կը դիտէր թէ ի՞նքն աւելի անբիծ է եթէ առուակը...
       * անբիծ չէ՞ր...
       ԳԵՂԱՄ. — Այո՛... Վերջին հարուած մը կը պակսէր... Պիտի մեռնի՞մ... (բլրին ետեւէն կ՚աներեւութանայ)։
       Տեսիլ Գ
       ՎԱՐԴ (առանձին)
       Քունն արտեւանացս վրայ կը ծանրանայ... Երեք օր է որ աչքս չեմ գոցած... Ա՜հ, հոս քիչ մը նիրհեմ... գուցէ երազիս մէջ տեսնեմ Շուշանս եւ կարօտս առնում... Շուշա՜ն, մի՛ մոռնար զիս բնաւ... (ծառին կրթնած քնանալու կ՚ըլլայ, իսկոյն հետեւեալ երգը կը լսուի՝ զոր մտախոհ եւ ապշած մտիկ կ՚ընէ)։
       ՍԻՐԵՐԳ
       Ա՜հ, արշալոյս քաղցրածաւալ,
Ցօղէ՛ յերկիր ցօղ եւ նըշոյլ,
Տես յանտառին նսեմաստուեր
Լսուին թըռչնոց քաղցր երգեր։
       Արի, զարթի՛ր, դու, վա՛րդ փութով,
Յանտառս, հովիտս Արարատեան ,
Օ՛ն, սիրտ ի սիրտ եւ թեւ ի թեւ
Մինչ երեկոյ առցուք մեք ման։
       Համբոյր հազար հողմոյն ընդդէմ,
Եւ անդանոր սգել զսէր
Ի շուրթն ի սիրտ եւ ի հոգի
Ուխտել ըզսէր յաւէրժական։
       Այս ե՞րգը... այս ձա՞յնը... պիտի յիշեմ ես, կը դողա՜մ... սիրտս կը տրոփէ... Այո՛, Շուշանայ ձայնն է... Բայց ո՞ւր եմ ես... Երկի՞նքն եմ եթէ ոչ երկրի վրայ... այո՛, այո՛, այն երգն է, զոր արշալոյսին անկողնոյս քով նստած կ՚երգէր նա... Երկի՛նք եւ երկի՛ր, պատասխան տուէ՛ք ինձ, ո՞ւր է Շուշանս... ուսկի՞ց եկաւ իւր ձայնը... Շուշա՛ն, հոս եմ հոս... իսկ դու ո՞ւր ես, գրկեմ զքեզ... սեղմեմ ձեռքդ սրտիս վրայ (ձախ կողմէն շտապաւ կը մեկնի)։
       Տեսիլ Դ
       ՊԱՐԷՏ եւ ՄԱՐԻԱՄ (աջ կողմէն կու գան)
       ՊԱՐԷՏ. — Ա՜հ, ո՜րչափ յոգնեցայ... Այս ո՞րչափ քալեցինք, ե՞րբ պիտի գտնենք զինքը... արդեօք Վարդ թողո՞ւց զմեզ, իմ սիրելի որդեակս, որ իմ միակ յոյսս եւ իմ ծերութեանս նեցուկն էր...
       ՄԱՐԻԱՄ. — Համբերէ՛, սիրելի ամուսինս...
       ՊԱՐԷՏ. — Համբերե՞մ... Այո՛, համբերեմ... Բայց այս քանի օր է որ իր հայրենի տնակը թողուց, հեռացաւ եւ իր ալեւոր հայրը յուսահատութեան մէջ ձգեց... Որդւոյս այս բաժանումը կենացս փոթորիկն էր, որ պայթեցաւ եւ կարծեմ միայն մահուան առջեւ պիտի խաղաղի... Այս խօսքը միշտ պիտի կրկնեմ. որդի մը հօրը մահուան վրայ քանի մը արցունք կը թափէ, իսկ հայր մը որ որդւոյն կենացը ամէն մէկ վայրկեանին մէն մի արցունք կը նուիրէ... Ո՜հ, չը գիտեն որդիք հօր արժէքը... Վա՛րդ, Վա՛րդ, որչափ ապերախտ գտնուեցար քու ծերունի հօրդ, որ ամէն մէկ վայրկեան քու երջանկութեանդ համար կը մտատանջէր, եւ դու սիրուհւոյ մը համար մոռցար զինքը...
       ՄԱՐԻԱՄ . — Սիրելի՛ ամուսինս, դու չը գիտե՞ս թէ սէրը որչափ ազդեցութիւն ունի 17 տարեկան երիտասարդի մը սրտին վրայ, յորում դեռ նոր կը փթթին սիրոյ առաջին ծաղիկները եւ որուն առջեւ շատ անգամ կը նուազի հայրական սէրը, այսուամենայնիւ շատ անգամ հօր մը կաթիլ մը արտասուքը կարող է մարել այն սէրը... համբերէ, անշուշտ կը գտնենք զինքը եւ տնակնիս կը դառնանք խաղաղ կեանք վարելու համար. (մեկուսի) իսկ իմ որդիս Գեղամս... Առանց անոր՝ ես չի պիտի կարենամ երջանիկ ըլլալ։
       * վրայ կը սգայ... ( ձախ կողմէն նայելով) ի՞նչ կը տեսնես... Ահա մէկը անտառին խորը կը թափառի... արդեօք Վա՞րդս է... Ո՜հ, ի՜նչ ուրախութիւն, եթէ ինքն ըլլայ (կ՚երթայ)։
       ՄԱՐԻԱՄ. — Գնա՛, գնա՛, կարելի է որ ինքն ըլլայ։
       Տեսիլ Ե
       ՄԱՐԻԱՄ (առանձին)
       * )։
       Տեսիլ Զ
       ԳԵՂԱՄ (աչքերովը մէկը փնտռելով)
       * խոր քունէն արթնցնելով՝ աչքերէն արցունքի սառած կաթիլներ հոսեցնէ... Ո՜վ սէր, դահի՛ճ երիտասարդաց, դու սրեցիր տապարդ... Մնաք բարեա՜ւ, անտառք եւ հովիտք եւ ամենայն զբօսավայրք մանկութեանս... Մնաս բարեա՜ւ, մա՛յր իմ, այսուհետեւ ինծի համար թափած արցունքներդ գերեզմանիս վրայ ժողվէ... Կարողութիւն չի մնաց վրաս, ոտքերս կը դեդեւին (քիչ քիչ կը տկարանայ եւ վերջապէս կ՚իյնայ) Ա՛հ, Շուշա՛ն... Մա՜յր իմ...
       Տեսիլ Է
       ՆՈՅՆ եւ ՄԱՐՒԱՄ (մտնելով)
       ՄԱՐԻԱՄ. — Ի՞նչ ձայն է որ լսեցի... մէկը «Մայր իմ» կ՚աղաղակէր (կը տեսնէ Գեղամը, քովը կը մօտենայ, աղէկ մը կը դիտէ եւ ճիչ մը կ՚արձկէ) ո՜հ, Գեղա՜մ։
       ԳԵՂԱՄ. — Մա՜յր իմ... դո՞ւ ես...
       ՍԱՐԻԱՄ. — Ե՛լ, է՛լ, մայրդ գրկէ, զաւակս...
       ԳԵՂԱՄ. — Ո՜հ, չեմ կրնար։
       ՄԱՐԻԱՄ. — Ի՜նչ նիհար եւ դալկահար դէմք... ի՜նչ կթոտ ծունկեր... Բայց ի՞նչ եղար, զաւա՛կս։
       ԳԵՂԱՄ. — Սիրեցի աղջիկ մը եւ նա մերժեց սէրս։
       ՄԱՐԻԱՄ. — Դարձեալ սէր...
       ԳԵՂԱՄ. — Ես ալ ինքզինքս լեռները նետեցի, բան մը չէի ուզեր ճաշակել, շունչ մը չէի ուզեր շնչել... Իզո՜ւր ուզեցի զինքը մոռնալ, քեզ մոռցայ, մա՜յր իմ, զինքը չը կրցայ մոռնալ... Իր յիշատակը դահճի մը պէս կը հալածէր զիս... սրտէս գունդագունդ հառաչանքներ հանել կու տար, զիս ուժէ կը ձգէր... մայր իմ... այնպէս որ հիմա մօրս վերջին մնաս բարով մը ըսելու անգամ կարողութիւն չի մնաց վրաս։
       ՄԱՐԻԱՄ. — Որդեա՜կ իմ, պիտի զրկուիմ քեզնէ, չի պիտի կարենամ խորտակել այն դռները, որոնք զիս քեզնէ պիտի բաժնեն... որոնք որդի մը արտասուալից մօր մը գրկէն պիտի զատեն։
       * արտասուօքդ սիրտս, մա՛յր իմ, որոնք սրտիս կրակը փոխանակ մարելու, աւելի կը բորբոքեն... Գոնէ թող որ կենացս վերջին վայրկեաններուս քու մայրական ծոցդ թափեմ արցունքներուս վերջին մնացորդը, որոնք չեն նմանիր մանկութեանս ատեն թափած արտասուացս, որք մարգրտի պէս կը սահէին այտերուս վրայէն... իսկ այս կաթիլ, կաթիլ վազածը սրտիս արիւնն է, որ աչքերէս դուրս կը ժայթքէ, վասնզի ալ արցունքս ցամքեցաւ։
       ՄԱՐԻԱՄ. — Ո՜հ, ա՞յս է կեանք ըսուածը... ա՞յս է զաւակ ունենալը... Մայր մը զաւակ մը ունենալու համար՝ պէտք է որ անհուն սիրտ մը ունենայ... ա՛հ, որդեակ իմ, արեւ մ՚էիր դու երկնքին երեսը, եւ եթէ դու աներեւութանաս կենաց հորիզոնէն, սեւ գիշեր մը պիտի պատէ զիս...
       * ։
       * քեզ։
       * զմայլելի տեսքէն հրապուրուած՝ գրկեցի զինքը... Բայց յետոյ տեսայ, որ ալ նոյն հրապոյրը չունէր... Տեսայ, որ սէրը դահիճ մ՚է եղեր, որ տապար ի ձեռին զիս կը հալածէր կատաղաբար... Վերջապէս հասաւ ինձ... հարուածեց եւ զիս գետին տարածեց... Բայց, օրհնեալ ըլլայ երկինք, խեղճ երիտասարդ մը իւր սիրեցեալ մօրը տեսութենէն չի զրկեց.... Ուրեմն վերջին անգամ մ՚ալ սրտիդ վրայ գրկէ զիս, մա՛յր իմ։
       ՄԱՐԻԱՄ. — Ա՜հ, կը թողո՞ւս մայրդ, որդեա՜կ իմ...
       ԳԵՂԱՄ. — Աչքերս կը մթագնին... մահուան ստուերը դիմացս կեցած ինձ կը սպասէ... Մնա՜ս բարեաւ, մա՛յր իմ... (կը մեռնի):
       ՄԱՐԻԱՄ. — Օգնութի՜ւն, օգնութի՜ւն, զաւակս կը մեռնի... Ա՜հ, մեռաւ... դիակնացա՜ւ... ա՜հ, ալ կենդանի չէ իմ Գեղամս... Իմ կեանքս ալ նորա գերեզմանին վրայ արտասուելով պիտի սահի։
       Տեսիլ Ը
       ՄԱՐԻԱՄ եւ ՊԱՐԷՏ
       ՊԱՐԷՏ. — (յուսահատ երեւելով) Իզո՜ւր... Ինքը չէր...
       ՄԱՐԻԱՄ. — (Պարէտը տեսնելով) Ա՜հ...
       ՊԱՐԷՏ. — Ո՞վ է այդ... Վարդը չէ՞... (մօտենալով)։
       ՄԱՐԻԱՄ. — Զաւա՜կս է... (վարագոյրը կ՚իջնէ)։
       *