Նալբանդյանագիտության հարցեր

ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ԾԱԾԿԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

/60/ Միքայել Նալբանդյանի կեղծանունների վերծանմանը նվիրված հոդվածում բանասիրական գիտությունների դոկտոր Սերգեյ Դարոնյանը փորձում է ապացուցել, որ 1860-1862 թթ. «Հյուսիսափայլ» ամսագրում վեց կեղծանուններով տպագրված յոթ հոդվածների հեղինակը Նալբանդյանն է [1]: Հոդվածի մուտքի խոսքում նա հիշեցնում է, որ այդ ծածկանունների վերծանման հարցով առաջինը զբաղվել է գրականագետ Ասատուր Ասատրյանը, որը բոլոր ծածկանուններն անվերապահորեն վերագրել է Նալբանդյանին [2]:

Հոդվածում բերվում է նաեւ ակադեմիկոս Աշոտ Հովհաննիսյանի կարծիքն  այն  մասին,  որ  բացառությամբ  «Կամսար Խաչատուրյան», գուցե նաեւ «Կիրակոս Մարգարյան» ծածկանունների, մյուսները, հավանաբար, պատկանել են Ստեփանոս Նազարյանին: Ս. Դարոնյանը, սակայն, բաժանում է Աս. Ասատրյանի տեսակետը եւ նոր փաստարկներով ջանում այն հիմնավորել:

Աս. Ասատրյանի երկրորդ հոդվածը, որը նվիրված է բացառապես «Կամսար Խաչատուրյան» ծածկանվան քննությանը, միանգամայն համոզիչ է: Հոդվածագիրը թե՛ «Նամակի» լեզվաոճական առանձնահատկությունների վերլուծությամբ, թե՛ «Նամակից» քաղված առանձին մտքերը` Նալբանդյանի հոդվածների համապատասխան հատվածների հետ համադրելու միջոցով, ապացուցում է, որ «Կամսար Խաչատուրյան» ծածկանունը պատկանում է նրան:

Միաժամանակ գտնում ենք, որ «Մարտիրոս Ասլանբեկ» ծածկանունով  տպագրված  հոդվածը  եւս  կարող  էր  պատկանել  Նալբանդյանի գրչին: Այս ծածկանման վերաբերյալ Ս. Դարոնյանի փաստարկները միանգամայն հիմնավորված են: Ինչ վերաբերում է «Կիրակոս Մարգարյան»   «Պողոս   Ղուկասյան»,   «Թյությունջի   Հակոբ   Սերոբյանց»   եւ /61/   «Ծատուր                          Չելեպի»    ստորագրությամբ       տպագրված հինգ հոդվածին, ապա մեր խորին համոզմամբ, դրանց հեղինակը չէր կարող լինել Նալբանդյանը:

Նալբանդյանագետ Ս. Դարոնյանի հետ մե տարակարծությունները բխում են հարցի քննության մեթոդաբանական ակունքներից: Նրա հոդվածի թե՛ մուտքի, թե՛ ավարտի խոսքից ակնհայտ է, որ հեղինակը հետազոտությունները կատարել է գերազանցապես Նալբանդյանի հրապարակախոսության լեզվի եւ ոճի շրջանակներում [3], մի բան, որը հաստատվում է նաեւ հոդվածի շարադրանքով: Սակայն, լեզուն եւ ոճը առեղծվածների բացահայտման անհրաժեշտ հանգամանքներից միայն մեկը կարող են լինել: Տվյալ պարագայում մենք մեծ նշանակություն ենք տալիս հետեւյալ հանգամանքներին, որոնցով առաջնորդվել ենք:

1. Ե՞րբ է գրվել հոդվածը, եւ հեղինակը, որին այն վերագրվում է, որտե՞ղ էր գտնվում այդ ժամանակ: Գործնականորեն նա կարո՞ղ էր այն գրել, թե ոչ:

2. Պատմական կոնկրետ ժամանակահատվածի ի՞նչ իրադրության արդյունք է հոդվածը եւ որքանո՞վ է այն առնչվում ենթադրյալ հեղինակի տվյալ պահի զբաղումներին:

3. Կարծեցյալ հեղինակն իր քաղաքական հավատամքի բերումով կարո՞ղ էր քննարկվող հարցերը շոշափել այն տեսանկյունով, ինչպես դրանք արտացոլվել են փաստաթղթում:

4.  Ի՞նչ  են  բացահայտում  հոդվածի  եւ  հավանական  հեղինակի աշխատությունների լեզվաոճական յուրահատկությունների համեմատության արդյունքները:

Փորձենք հիմնավորել մեր առարկություններն ըստ առանձին հոդվածների` դրանց տպագրության ժամանակագրական կարգով:

ԿԻՐԱԿՈՍ  ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ. Այս ստորագրությամբ` «Նամակ առ հրատարակողը» թղթակցությունը տպագրվել է 1860 թ. [4]: Նամակի գրության առիթը «Ճռաքաղի» խմբագիրներից մեկի` Զարմայր Մսերյանի (Սկայորդի)` «Մեղու Հայաստանի» թերթում տպագրած «Մասնավոր թղթակցությունն էր», որտեղ «Հյուսիսափայլի» երդվյալ հակառակորդն արդեն երկրորդ անգամ հայտնում էր, թե «Կոմս Էմմանուելն այսուհետեւ գործակից լինելու չէ` պ. Նազարյանցին» [5]: Այնուհետեւ` իբրեւ «զվարճալի անցք», հայտնում էր, թե Ա. Սուլթանշահի` «Հյուսիսափայլում» տպագրված «Հայոց  ազգի լուսավորիչքը» պիեսը թարգմանություն է /62/   «Սովրեմեննիկ»        ամսագրից: Հեռանալով «զվարճալի ոճի» սահմաններից` Զարմայր-Սկայորդին մուտք է գործում բանսարկության ոլորտը. «Այս բանս երկբայական է կացուցանում եւ «Հյուսիսափայլի» մյուս հոդվածների հեղինակական գրված լինելը» [6]: Այս թղթակցության մեջ Զ. Մսերյանը գրախոսում է Եզոպոսի առակների հայերեն թարգմանությունը (կատարված Գամառ-Քաթիպայի կողմից) եւ, վերջում, հարեւանցիորեն, պատմում Մոսկվայի հայոց եկեղեցում տեղի ունեցած մի անցքի մասին: Այստեղ, պատարագի ժամանակ, Նազարյանի որդին չի կարողանում ողջույն տալ` համաձայն եկեղեցական ծեսի: Սկայորդին նշում է. ներկաներից մեկի այն հարցին, թե ո՞վ է այդ երիտասարդը, հարեւանը պատասխանում է. «Նա մեր մեծ լուսավորչի որդին է, որ եղբոր աչքի եղած փուշը տեսանում է, իսկ յուր աչքի մեջ եղած գերանը չէ՛ տեսանում»:

«Հյուսիսափայլը» պատասխանում է այս անպատեհ հոդվածին: Նալբանդյանն իր «Հիշատակարանի» վերջին գլխում ի պատասխան Զարմայրի տարածած լուրերին` հայտնում է «Հյուսիսափայլին» իր նվիրվածության եւ հետագայում եւս Նազարյանին համագործակցելու վճռի մասին: Թշնամություն եւ կատաղի նախանձ. ահա թե ինչպես է Նալբանդյանը բնութագրում Զարմայր-Սկայորդու այն պնդումները, թե իբր «Հյուսիսափայլը» պետք է դադարի կամ թե ինքն այլեւս չպետք է համագործակցի Նազարյանին: Նալբանդյանն այնուհետեւ, Գամառ-Քաթիպայի թարգմանությամբ լույս տեսած Եզոպոսի առակների կապակցությամբ, մի քանի նախադասությամբ զավեշտի է ենթարկում Սկայորդի-քննադատի տեսական ողորմելի գիտելիքները: Եվ միայն այդքան:  «Հյուսիսափայլի»  այս  համարի  տպագրությունից  անմիջապես անց, հունիսի 27-ին, արտասահմանյան ուղեւորության հետ կապված իր գործերով Նալբանդյանը մեկնում  է Նոր Նախիջեւան,  իսկ այնտեղից` Անդրկովկաս:

Ծագում է օրինաչափ մի հարց. ի՞նչն էր խանգարում Նալբանդյանին, մի քանի խոսքով պատասխանել Սկայորդուն` Նազարյանի որդու հասցեին արված շաղփաղանքի առիթով: Բայց նա այդ չի արել: Նալբանդյանը, հավանաբար, գերադասել է չխոսել այն հարցի մասին, ինչը, թեեւ նենգ մեկնաբանությամբ, այնուամենայնիվ, իրական հիմք ուներ: Նա իրազեկ էր, որ Նազարյանի որդին անգամ հայերեն չգիտի եւ միանգամայն հնարավոր է, որ եկեղեցում իսկապես վրիպում թույլ տված լիներ: Ի՞նչը եւ ինչպե՞ս պետք է հերքեր ճանաչված հրապարակախոսը, /63/ որին հավատ էր ընծայում հայ  ընթերցողը:    Ի    դեպ,    շատ հատկանշական է, որ նա չի փորձում առարկել նաեւ իր բարեկամ Ա. Սուլթանշահի պիեսի հասցեին Զարմայրի արած ակնարկին եւ դարձյալ նույն պատճառով. Զարմայրն իրավացի էր:

Ուրեմն, ինչպե՞ս է ստեղծվել Կիրակոս Մարգարյանի հերքողական նամակը: Հավանաբար, Նալբանդյանի պատասխանը չի գոհացրել Նազարյանին եւ, կարելի է ենթադրել, որ վիրավորված ինքնասիրության պաշտպանության մտադրությամբ` նա վճռել է հանդես գալ առանձին հոդվածով: Նազարյանը թերեւս հույս ուներ ճակատային այդ հարվածով չեզոքացնել հայր ու որդի Մսերյանների հարձակումները, բայց ավա՜ղ, նրանց հարձակողական եռանդն անսպառ էր: Սկայորդին «Մեղուի» հետագա համարներում նույնպես հայհոյում էր Նազարյան-հեղինակին, անդամահատում նրա հոդվածները եւ վեր հանում դրանցում տեղ գտած կարծեցյալ սխալները:

Ինչեւիցե, Նալբանդյանի` մայիսին գրած պատասխանին հետեւում է Կ. Մարգարյանի` հունիսին գրած հոդվածը, որը տպագրվում է օգոստոսի համարում («Հյուսիսափայլի» 8-րդ համարի գրաքննական թույտվությունը ստացվել էր հունիսի 27-ին): Բայց անդրադառնանք նամակին: Մարգարյանը պատմում է, որ հայ գիմնազիստի հետ տեղի ունեցած միջադեպի  օրը,  նույն  պատարագի  ժամանակ  իրեն  անվայելուչ  է պահել Մսեր Մսերյանը: Տարիներ շարունակ գժտված լինելով Մոսկվայի հայոց եկեղեցու քահանայի հետ, նա, ծեսի կարգին հակառակ, ոչ թե մոտենում է քահանային` նրանից անձամբ ողջույն առնելու համար, այլ իր փոխարեն ուղարկում ճեմարանական մի աշակերտի: Պատարագին ներկա գտնվող երկու աշակերտ, պայմանական անվանումով` Շմավոնը եւ Ղեւին, հայտնում են իրենց վրդովմունքն այն առիթով, որ ճեմարանի իրենց կրոնուսույցը խախտում է եկեղեցական ծեսի կանոնները:

Ահա Նալբանդյանին վերագրվող նամակի ամբողջ էությունը: Իսկ ինչպե՞ս է այն գրված: Վեր հանելու համար Մսերյանի խոսքի եւ գործի միջեւ եղած հակասությունը, հոդվածագիրը 14 մեջբերում է կատարում աստվածաշնչյան այն բարոյախրատական քարոզներից, որոնք կրոնուսույցը վկայակոչում էր իր դասերի ժամանակ: Առաջին հայացքից կարող է տարօրինակ թվալ, որ ութ էջանոց այս հոդվածի երկու էջից ավելին հատկացված է միայն կրոնական ասույթների: Բայց չափի զգացման դեմ կատարված այդ մեղանչումը հասկանալի է դառնում, երբ ծանոթանում  ենք  Նազարյան-Մսերյաններ  բանավեճերի  պատմությանը:  Դեռեւս  1858  թ.  Մ.  Մսերյանը  «Մեղու  Հայաստանի» թերթում  Վահան Արամյան ստորագրությամբ տպագրել էր մի հոդվածաշար, որում քննա/64/ դատում  էր  «Հյուսիսափայլի» առաջին համարի նյութերը եւ, մասնավորապես Նազարյանի «Հայկական լեզվի խորհուրդը» ծրագրային հոդվածը: Այս հոդվածից առանձնացնելով 14 հատված` հայր-Մսերյանը  քննարկում  էր  դրանք  եւ  վեր  հանում,  իր կարծիքով, դրանցում  արտացոլված  դատապարտելի  մտքերը:  Այսպես, Նազարյանը մեղադրվում էր հայոց լեզուն աշխարհի ամենաառաջին լեզուն չընդունելու, գրաբարը մեռած լեզու համարելու, մի «անզգաստ եւ  անհեռատես  երիտասարդի հետ» ազգի գործիչներին պարսավելու համար եւ այլն [7]:

Կարծում ենք` Կիրակոս Մարգարյան ստորագրությունը կրող հոդվածը գրել է Նազարյանը: «Հյուսիսափայլի» խմբագիրը, որն առանձին հոդվածով դեռեւս չէր պատասխանել Մսերյանին, այժմ հատուցում էր իր պարտքը, ներկայացնելով Մսեր-կրոնուսույցի բարոյական դատապարտելի վարքագիծը եւ միաժամանակ իբրեւ ժուռնալիստական հնարանք` հոդվածում մեջբերված 14 ասույթներով հիշեցնում նրա արգահատելի հոդվածը` 14 մեղադրականով: Սակայն, այդ հոդվածը չի պարունակում գաղափարական կամ գրական-հասարակական նշանակություն ունեցող այնպիսի մի պրոբլեմ, որին Նալբանդյանն իր անսահման զբաղվածության պայմաններում ժամանակ հատկացներ:

Հիրավի, հիշենք այդ փաստաթղթի բուն ոգին, որն արտահայտված է Մսերից դժգոհություն հայտնող աշակերտների խոսակցության ժամանակ.  «Մեք  դժբախտաբար  վիճակված  գոլով  այսպիսի  կրոնուսուցչի դաստիարակության,  մնացել  եմք  անտեղյակ,  տգետ,  ի՞նչ  բանի  մեջ (վա՜յ մեզ), մեր կրոնի ու հավատի ուսման մեջ»: Գիմնազիստի` ողջունել չիմանալու մեղքի համեմատությամբ, նրանք գտնում են, որ կրոնուսույցի  «գնացքը  ընդդեմ  քրիստոնեական  հավատի…  մահու  չափ աններելի մեղք է»: Ի լրումն այս ամենի` հոդվածագիրը Զարմայրին է վերադարձնում նրա ծաղրը. «Սկայորդին ահագին գերանը տեսել չէ եւ քննում է չնչին շյուղերը» [8]:

Կիրակոս   Մարգարյանի   նամակն   ընդգծված   անձնականության բնույթ է կրում, որին իբրեւ բնաբան կարող էր խիստ բնորոշ լինել «ակն ընդ ական…» ասույթը:

Մի քանի խոսք Ս. Դարոնյանի հիմնավորումների մասին:

1.  Ապացուցելու համար, որ Կ. Մարգարյանը Նալբանդյանի կեղծանունն է, Ս. Դարոնյանը, ինչպես եւ Աս. Ասատրյանը, այն միտքն է հայտնում, թե նամակագիրը խոսելով հետագայում իր գրելիք առավել /65/ ընդարձակ   հոդվածի   մասին,  նկատի   ուներ   Վարշամյանցի նամակը [9]: Այս առիթով Ս. Դարոնյանը մեկ անգամ եւս անդրադառնում է Նալբանդյանի «Վարշամյանց» ծածկանվան հարցին եւ բավականին հաջող հիմնավորում այն տեսակետը, թե «Վարշամյանց» ծածկանունով հանդես է եկել Նալբանդյանը [10]: Բայց սա ոչնչով չի օգնում գործին, քանզի հարցի էությունը նրանում է, որ Վարշամյանցի նամակը կազմվել էր Նալբանդյանի եւ Նազարյանի համատեղ ջանքերով, թերեւս նրանց թղթակից Վարշամյանցի նախնական նամակի հենքի վրա [11]: Եթե հաշվի առնենք այս հանգամանքը, ապա Նազարյանը նույնպես իրավունք կստանա հանդես գալու «Կ. Մարգարյան» ծածկանունով ու նաեւ իբրեւ խմբագիր` լիիրավ հայտարարելու, որ առաջիկայում Մսերի դեմ պետք է տպագրի ավելի ծավալուն մի հոդված:

2.  Ս. Դարոնյանն այն կարծիքն է հայտնում, որ Կ. Մարգարյանի նամակի  առիթով  հայր  եւ  որդի  Մսերյանները,  նամակի  հեղինակին անվանելով «Նորածին Կիրակոս» կամ Շմավոնի եւ Ղեւիի մասին ասելով, թե   նրանք   «դեռ   չեն   ծնված»,   «բացահայտորեն   ակնարկում   էին ամենահաս կոմս Էմմանուելին»: Դրան հետեւում է ավելի ընդհանրացված մի հայտարարություն, ըստ որի` «արդեն ժամանակակիցները կռահում  էին,  թե ո՞վ էր թաքնվում  «Կիրակոս  Մարգարյան» ստորագրության տակ» [12]: Նախ Ս. Դարոնյանի հոդվածից բնավ ակնհայտ չի  դառնում, թե ժամանակակիցներն ինչի՞ց էին կռահում այդ գաղտնիքը:

Երկրորդ` Շմավոնին եւ Ղեւիին համարելով դեռ չծնված, Մսերը նկատի ուներ լոկ այն, որ այդ անունները ոչ թե իրական, այլ մտացածին են: Ինչ վերաբերում է «Նորածին Կիրակոս» անվանմանը, ապա Զարմայրն /66/ այդ        հորինել        էր        իբրեւ    պատասխան`    Կ.    Մարգարյանի «Նամակում» օգտագործված « Նորամանուկ Սկայորդի » վիրավորական բառախաղին:

3.  Ս. Դարոնյանի այն ենթադրությունը, թե Կիրակոս Մարգարյանի անունը ստեղծվել է «Ոչ Մարկոսը եւ ոչ Կիրակոսը» արտահայտությունից, որը հաճախ է օգտագործել Նալբանդյանը, թույլ հիմնավորում է: Այդ արտահայտությունն օգտագործել են շատերը, այդ թվում Ստ. Նազարյանը եւ Գ. Տեր-Հովհաննիսյանը:

4.  Կ. Մարգարյանի նամակը կրում է «11. VI. -1860, Մոսկվա» նշումը: Ս. Դարոնյանը «մտացածին» է համարում այս տվյալները եւ հայտարարում, թե նամակը «գրելու պահին Մ. Նալբանդյանը գտնվում էր Պետերբուրգում եւ ոչ թե Մոսկվայում» [13]: Բայց ի՞նչ հիման վրա: Ինչպես ասում են` փակագծերը չեն բացվում: Մեզ մնում է վերհիշել Նալբանդյանի` Պետերբուրգ-մոսկովյան կյանքի վերջին ամիսների օրակարգը:

1860 թ. գարնանը Նալբանդյանը Պետերբուրգում սաստիկ զբաղված էր: Նա քննություններ էր հանձնում արեւելագիտության թեկնածուի աստիճան հայցելու համար եւ գրում ավարտական թեզ, որը, ի դեպ, պաշտպանում է հունիսին: Միաժամանակ նա գրում էր «Հիշատակարանի» վերջին, մեծածավալ գլուխը, որտեղ պատասխանում էր Սկայորդու զրպարտություններին, շրջանցելով Նազարյանի որդու հարցը: Ի վերջո, Նալբանդյանը  նախապատրաստվում  էր  մի  շատ  պատասխանատու ճանապարհորդության, որը նույնպես ժամանակ էր խլում նրանից: «Կ. Մարգարյանի» նամակ-հոդվածը նա չէր կարող գրել Պետերբուրգում ոչ միայն զբաղվածության, այլեւ այն պատճառով, որ հենց մայիսին էր շարադրել «Հիշատակարանի» վերջին գլուխը, որի համար չէր նախատեսել Մոսկվայի եկեղեցում տեղի ունեցած անցուդարձի նկարագրությունը [14]:

Մենք հրատապ որեւէ առիթ չենք տեսնում այն բանի համար, որ Նալբանդյանը հունիսին կրկին անդրադառնար Մսերյանների հյուսած կոպիտ կռվախաղին: Ինչ վերաբերում է հոդվածը Մոսկվայում գրելու հնարավորությանը, ապա այդ նույնպես անհավանական ենք համարում: Նալբանդյանը Մոսկվա է մեկնել հունիսի 16-ին: Նրա տրամադրության տակ կար միայն տասն օր եւ հազիվ թե այդ կարճ ժամանակամիջոցում, արտասահման մեկնելու նախօրյակին, նա ժամանակ գտներ գրելու թե՛ Վարշամյանցի ստորագրությամբ լույս ընծայված բանավի/67/ճային ծանրակշիռ հոդվածը եւ թե՛    Կ. Մարգարյանի` ծավալով փոքր ու գաղափարական տեսակետից խղճուկ նամակը: Թեեւ Նազարյանը խոցված էր եւ մտահոգ, բայց Նալբանդյանի խիղճը հանգիստ էր, որովհետեւ հունիսյան համարում ինչպես հարկն է պատասխանել էր եւ՛ Հ. Չերքեզյանին, եւ՛ Զ. Մսերյանին:

Վերջում հիշենք «Մեղու Հայաստանի» թերթի թղթակցություններից մեկից քաղված մի վկայություն, որի հեղինակը` ոմն Անդրեաս Պետրոսյան, մեր համոզմամբ նույն ինքը` Սկայորդին, անուղղակիորեն հաստատում է, որ նամակի հեղինակը Նալբանդյանը չէր: Խոսելով մեզ հետաքրքրող նամակի մասին, նա գրում է. «Կոմսը այնտեղ չէր», որ մին երազ հորիներ կամ մին այլաբանական վեպով թեթեւացներ գիմնազիստի տգիտությունը ազգային կրոնագիտության մեջ (Ամերիկայումը եւս գիտեն, թե Կոմս Էմմանուելը յուր մեծ ճանապարհորդության մեջ է): Բայց այնտեղ էր Կիրակոս Մարգարյանը, որ թեպետ կոմս չէ եւ դորանով միայն զանազանվում է Էմմանուելից, սակայն շատ լուսավորված եւ դաստիարակված մարդ է» [15]  (ընդգծումները մերն են – Մ. Մ. ):

Արդյոք ակնարկը չի՞ վերաբերում Նազարյանին, որն Էմմանուելից «զանազանվում  էր»  միայն  կոմսի  տիտղոս  չունենալով,  իսկ  իրականում «շատ լուսավորված եւ դաստիարակված մարդ էր»: Շատ հավանական է, որովհետեւ Մսերյանները եւ Չերքեզյանն իրենց բանավիճային հոդվածներում սիրում էին ծաղրել Նազարյանի գիտական աստիճանը եւ նրա  «լուսավորված»  լինելու  հանգամանքը [16]:  Ամեն  դեպքում,  այս փաստաթուղթը  մեծ  արժեք  է  ձեռք  բերում  իբրեւ  ժամանակակցի,  եւ առավել  եւս  հակառակորդների  բանակում  ընդգրկված  գործիչներից մեկի վկայություն: Ինչպես վկայում են փաստերը, այդ գործիչները ստույգ  տեղեկություններ   ունեին  «Հյուսիսափայլի»  խմբագրության անցուդարձի մասին:

ՊՈՂՈՍ ՂՈՒԿԱՍՅԱՆ. Պ. Ղուկասյանի «Մի քանի խոսք: Գերապատիվ վարդապետ Արեւելյան լեզվագիտության Ս. Նազարյանցի եւ նորա հակառակորդների վերա, բարեմիտ ընթերցողների դատաստանի առաջեւ» հոդվածի [17] գրության անմիջական շարժառիթը Հովսեփ Չերքեզյանի անվերնագիր հոդվածն էր Նազարյանի դեմ [18]: Հիմք ընդունելով /68/ «Հյուսիսափայլի»           նյութերը,    Չերքեզյանն  իր  պարտքն էր համարում «Մեղու Հայաստանի» «բարեհամբավ լրագրում» ցույց տալ Նազարյանի  ով  լինելը,  բացահայտել  նրա  հրապարակախոսության «վտանգավոր»  էությունը,  ապացուցել,  որ  Նազարյանն  իրավունք չունի բարոյականություն քարոզել, քանի որ նրա հոդվածներում իբր «բարոյականության նշույլ չկա»: Չերքեզյանն իր հիմնական մեղադրանքներն ու հետեւությունները ձեւակերպում է հոդվածի ինը հատվածներում: Ընդ որում, հենց առաջին հատվածում ստանձնում է փորձված մատնիչի դեր` հայտարարելով, թե Նազարյանն իր ամսագրի միջոցով        տարածում        է        լութերականություն:        Այնուհետեւ «Հյուսիսափայլի»  խմբագրին  նա  կշտամբում  է  հայ հոգեւորականությանը եւ «ազգի նշանավոր անձանց» անվանարկելու համար,  Նազարյանի  «Հոգեբանություն»  ձեռնարկը  համարում հեղինակի «տկարության եւ բոլորովին տգիտության անմահ արձան», նրան անվանում սուտ ազգասեր, արծաթասեր, շողոքորթ եւ այլն:

«Հյուսիսափայլի» խմբագրությունը վճռում է չպատասխանել հայհոյական այս ելույթին, բայց, ընդառաջելով հայ առաջավոր գործիչների պահանջին, ամսագրում, Չերքեզյանն, այնուամենայնիվ, ստանում է իր հոդվածի գնահատականը: Կոմս Էմմանուելի «Հիշատակարանի» վերջին գլխում Նալբանդյանը վերլուծում է Չերքեզյան-քննադատի, քաղաքացու եւ գիտնականի վարքագիծը, հայտարարում, որ նա իր իսկ հոդվածով վարկաբեկել է իրեն: Նալբանդյանը գտնում է. քանի որ Չերքեզյանն ու «Մեղուն» մարմնավորում են դարավոր տգիտությունը եւ հայ հասարակական կյանքի խոցերը, ապա հարկ է վիրաբուժական հնարներով «հայկական հիվանդ կազմվածքը» ազատել այդ ախտից: Նա օրինաչափ է համարում տգիտության եւ գիտության միջեւ ծագած պատերազմը եւ զինվորագրվելով գիտությանը` օրհնում եւ ընդունում է այդ  պատերազմը:  Նալբանդյանը  չի  անդրադառնում  հոդվածագրի առանձին թեզերին, ավելորդ համարելով խոսել այն «անխորհուրդ ունայնաբանության» մասին, որը Չերքեզյանն ընծայել էր «Մեղուի» ընթերցողներին [19]:

1860 թ. հունիսից հետո, սակայն, երբ լույս է տեսնում «Հյուսիսափայլի» 6-րդ համարը, իրադարձությունները զարգանում են այնպիսի հունով, որ Նազարյանը ստիպված է լինում հրապարակայնորեն պաշտպանել իր պատիվը եւ ամսագիր հրատարակելու իրավունքը: Բանն այն է, որ սկսած դեռեւս հունվարից եւ մինչեւ դեկտեմբեր, «Մեղու Հայաս/69/տանի»,  «Ճռաքաղ»  եւ  «Մասյաց   աղավնի» պարբերականները բառացիորեն զբաղված էին «Հյուսիսափայլի» քննադատությամբ ու ծաղրուծանակի էին ենթարկում ամսագրի խմբագրին եւ աշխատակիցներին: Մեր խնդրի սահմաններից դուրս է դարի` այդ բացառիկ աղմկալից եւ դրամատիկ բանավեճի բոլոր կողմերին անդրադառնալը, որը, հիրավի, կղերաֆեոդալական հոսանքի մարող ուժերի օրհասական գոտեմարտն էր լուսավորության տեսաբանների գաղափարախոսության դեմ: Հիշենք միայն, որ բանավեճի կիզակետն է դառնում Նազարյանի «Մենդելսոն, Լեսսինգ եւ Լավատեր» հոդվածի տպագրությունը «Հյուսիսափայլում» [20], որն ազդարարում է Նազարյանի եւ նրա ամսագրի դեմ ուղղված վայրագ արշավանքի սկիզբը:

Նալբանդյանը Թիֆլիս է հասնում օգոստոսին, երբ Ստեփանոս քահանա Մանդինյանն այստեղ, հուլիսից ի վեր, «Մեղու Հայաստանի» շաբաթաթերթում տպագրում էր Չերքեզյանի «Նազարյանց եւ նորա նշանակությունը հայոց գրականության մեջ» վարկաբեկիչ հոդվածաշարը [21], իսկ նույն պարբերականի` հոկտեմբերի 22-ի համարում, Սկայորդին  առաջինը`  ահազանգում  է  «Հյուսիսափայլի»  10-րդ  համարի «մահացու մեղքի» մասին [22]: Նազարյանը, որն արդեն կարող էր ծանոթ լինել Չերքեզյանի հոդվածաշարի առաջին գլուխներին, չէր կարող չգիտակցել իր ամսագրին սպառնացող վտանգը: Նա գիտեր, թե ում թելադրանքով եւ ինչպիսի հետեւողականությամբ էր գործում Չերքեզյանը (այդ «կաշառակեր անպիտանը») [23]: Չերքեզյանի ձեռքով է, որ մեծահարուստ  Հովնանյանը  ձգտում  էր  պատժել  «հյուսիսափայլականներին»` «Մեռելահարցուկ» վեպի տպագրության համար: Դա, իսկապես, շատ վտանգավոր զինակցություն էր, եւ Նազարյանը պետք է փորձեր վնասազերծել հակառակորդին:

Մեր կարծիքով այս հանգամանքների բերումով է կյանքի կոչվում Պողոս Ղուկասյան ստորագրությունը կրող հոդվածը, որն արդեն շարադրված էր հոկտեմբերի 20-ին [24]  եւ տպագրվում է դեկտեմբերին: Մեր խորին համոզմամբ` այս հոդվածը պատկանում է Նազարյանի գրչին: /70/ Թվում         է`         բանավիճային   պաշտոնական     այս     ելույթում առավել ազատ եւ անկաշկանդ արտահայտվելու համար է, որ Նազարյանը ճակատային գիծ է դուրս բերել իր կրկնակին` Պողոս Ղուկասյանի դիմակը կրող մտացածին մի հոդվածագրի: Չէ՞ որ նա ոչ միայն պետք  է  պատասխաներ  Չերքեզյանի  հերյուրանքներին,  այլեւ, անհրաժեշտության   բերումով,   կարողանար   ներկայացնել   իր   իսկ արժանիքները եւ բարոյական գերազանցությունը հակառակորդի նկատմամբ:

Հոդվածագիրը հիմնավորապես երքում է Չերքեզյանի մեղադրանքները եւ միաժամանակ, արդեն որերորդ անգամ, հանգամանորեն բացատրում պատմական ժամանակաշրջանի առաջադրած լուսավորականության խնդիրներն ու այդ ուղղությամբ հայ ժողովրդի անելիքները: Ծանոթությունը Նազարյանի ստեղծագործության հետ թույլ է տալիս նկատել, որ այս հոդվածը նրա լուսավորական ծրագրերի ամբողջ համակարգի մի նոր, ընդհանրացված արտահայտությունն է, դրա հավատո հանգանակը: Ուստի, զարմանալի չէ, որ հոդվածի լուսավորական ծրագրի լեյտմոտիվը բառացի համընկնում է «Վարդապետարան կրօնի» աշխատության առաջաբանի համապատասխան մտքին: Ահա այդ զուգահեռը. «Մեր ժամանակը երկաթի գավազանը ձեռքին, պահանջում է յուր արդարացի հարկը. միթե՞ կարելի է փախչել ժամանակի պահանջողութենից» [25].  «Բնությունը  եւ  ժամանակը`  երկաթի  գավազանը ձեռքին` պահանջում է յուր արդարացի հարկը» [26] (ընդգծումները մերն է – Մ. Մ. ):

Ուշադրության արժանի է եւս մեկ հանգամանք: Նախքան Չերքեզյանի հարցադրումներին անդրադառնալը` Նազարյանը փորձում է հաշիվներ մաքրել Առաքել Արարատյանի հետ: 1858-1859 թթ. վերջինս երկու գրքույկով առաջինն էր հրապարակային հարձակում ձեռնարկել Նազարյանի դեմ: Նրա այդ ելույթների մասին Նազարյանն արտահայտվել էր «Թափառական հրեա» վեպի` Նալբանդյանի թարգմանության մասին գրած  «Կրիտիկայի»  տողատակում [27]:  Այժմ,  երբ  պատեհ  առիթ  էր ընձեռվել  խոսելու,  նա  պատասխանում  է  նաեւ  Արարատյանին:  Նազարյանը հոդվածի 16 էջից չորսը նվիրում է նրան եւ ոգեւորվում այնպես, որ  նույնիսկ  Արարատյանին  է  վերադարձնում  նրանից  ստացած  մի /71/ թշնամական    արտահայտություն     («միշտ անպտուղ չորասցին ցանք քո  եւ  միշտ  այպն  կատականաց  եղիցիս  դու  առաջի  քո  եւ  այլոց ազգաց») [28]:

Միթե՞ Նալբանդյանը ժամանակ ուներ Մոսկվայում գտնված տասն օրերին  (ինչպես  կարծում  է  Ս.  Դարոնյանը)  գրել  մի  հսկայական հոդված` մեկ առ մեկ պատասխանելով Չերքեզյանին եւ կամ «Դիմագրաւի…» էջերում որոնել Արարատյանի մտքերն ու անեծքները: Նալբանդյանն ինչո՞ւ պետք է հիշեր, որ Արարատյանը դրամ է խնդրել իր գրքույկների տպագրության համար: Այնինչ Նազարյանն այդ փաստն օգտագործում է` Արարատյանի այն մեղադրանքը չեզոքացնելու մտադրությամբ,  ըստ  որի`  ինքն  իբր  փողեր  է  կորզել  ազգայիններից  իր գրքերի տպագրության համար: Չերքեզյանին ուղղած պատասխանում Նալբանդյանը խոսում է զավեշտի եղանակով, հակառակորդին ջախջախում ընդհանրացնող խոսքով: Նա պարտավորված չէ մեկ առ մեկ պատասխանել Չերքեզյանի հերյուրանքներին: Նազարյանը, սակայն, հարկադրված է մեկ առ մեկ, հարց առ հարց պատասխանել, մեկնաբանել, բացատրություններ տալ: Թեեւ նա եւս, չկորցնելով հոգու կորովը, պախարակում է հակառակորդներին, մատնացույց անում նրանց խավարամիտ գաղափարների սնանկությունը:

Այսպիսին է հոդվածից ստացած մեր տպավորությունը, որը հաստատվում է Նազարյանի հակառակորդների հոդվածներում տեղ գտած մի շարք «վկայություններով»: Շրջանցել այդ փաստերը, չենք կարող, քանի որ Նազարյանի մոսկովյան հակառակորդները ճշգրիտ լրատվություն էին ստանում «Հյուսիսափայլի» խմբագրի եւ նրա համախոհների յուրաքանչյուր քայլի մասին: Բերենք միայն մեկ օրինակ: Իր հերթական թղթակցության մեջ Զարմայրը «Մեղու Հայաստանի» թերթի ընթերցողներին պատմում է, թե որոշ մարդիկ Մոսկվայում ինչպիսի անհամբերությամբ են սպասելիս եղել («օրէ օր, ժամէ ժամ, րոպէ ի րոպէ») «Հյուսիսափայլի» 6-րդ համարի լույս ընծայմանը: «Միայն ես, – պարծենում է Սկայորդին, – որ գիտեմ այն ամենայն, ինչ որ ծնանում է «Հյուսիսափայլի» աշխատասիրողաց մտքում, իրավունք չէի տված ինձ սպասել այնպիսի անհամբերությամբ այն տետրակի ի լույս տեսանելույն, որովհետեւ նորա բովանդակությունն հույժ հայտնի էր ինձ » (ընդգծումը մերն է – Մ. Մ. ): Այնուհետեւ Զարմայրը պատմում է, որ ինքը «Մեղուի» բաժանորդներին կանխավ չի պատմել այդ համարի բովանդակության մասին, /72/ որպեսզի    «անբախտ    չառնի»   «Հյուսիսափայլի» խմբագրության (թերեւս տպարանի) մի աշխատակցի, «որ ըստ սխալական կարծյաց պարոն Նազարյանի, կասկածանաց տակ էր ընկած, որպէս հայտնող ինձ նորա գաղտնիքները» [29]: Այսպես, թե այնպես, մեզ համար կարեւորն այն փաստն է, որ հակառակորդներին «հույժ հայտնի էր» ամեն ինչ:

Այժմ ծանոթանանք Պողոս Ղուկասյանի ինքնության մասին նրանց հայտնած կարծիքներին: Պողոս Ղուկասյանի «Մի քանի խոսք…» հոդվածը մեծ աղմուկ է առաջ բերում: «Հյուսիսափայլի» ելույթին պատասխանում են Չերքեզյանը [30], Մարտիրոս Ադամյանցը [31] եւ Մսեր Մսերյանը [32]: Իր հոդվածին կից նամակում Չերքեզյանը հեգնանքով շնորհավորում է Նազարյանին, նրա նոր համախոհի` Պ. Ղուկասյանի երեւան գալու առիթով: Չերքեզյանի թե՛ նամակից, թե՛ հոդվածում բերված արտահայտություններից հստակորեն երեւում է, որ Պողոս Ղուկասյանին նա չի համարում իրական անձնավորություն եւ գրական այդ ծածկանունը որեւէ ակնարկով չի կապում Նալբանդյանի հետ: Մենք կանդրադառնանք միայն այդ ծածկանվանն առնչվող Չերքեզյանի ակնարկներին ու ենթադրություններին` մի կողմ թողնելով բուն բանավեճին առնչվող խնդիրների քննությունն ու մեկնաբանությունները, որոնք, թեեւ հետաքրքրական են, այդուհանդերձ, կապ չունեն ներկա հոդվածի հետ:

Չերքեզյանը Ղուկասյանին համարում է Սադայի երկվորյակը, եւ հայտարարում, թե այնպես, ինչպես կիսագրագետ Սադա Ալեքսանդրյանցի  անունով  Նազարյանը  հոդվածներ  էր  հրապարակել  իր դեմ [33], այժմ էլ կերտել է մի նոր կերպար` Պողոս Ղուկասյանին, որի տիպը, դիմում է նա Նազարյանին, «տալիս է մեզ տեղիք մտածելու, թե նորա անունով ստորագրված նամակը ձերն է»: Նա շարունակում է. «Ո՛վ կամենա, թող լինի այդ Պողոսը, արական ըստ սեռին եւ կամ չեզոք, էական  կամ  իբր  էական,  մենք  դարձուցանում  ենք  մեր  խոսքը  դեպի ձեզ» [34]: Այս տողերից ակնհայտ է դառնում, որ Ղուկասյանը չի դիտվում իբրեւ իրական անձնավորություն: Այդ են հաստատում եւ ներքոհիշյալ տողերը, որտեղ Չերքեզյանն ամենայն հստակությամբ նշում է, որ այդ /73/ անունը շինծու է: «Արդյոք դո՞ւք   չեք, – գրում է նա, – որ 12 ամսատետրակում ասում եք եղջերուաքաղ [35]  Ղուկասյանի անունով…. » եւ կամ` «Հա՛, կարող ես ցույց տալ Սադային, Նալբանդյանին եւ այլ մին քանի Ղուկասյանի նման եղջերուաքաղ մարդիկ…» [36]:

Հարկ է նկատել, որ Չերքեզյանը բավականաչափ ճիշտ պատկերացում ուներ այն իրավիճակի մասին, որը ծնունդ էր տվել Ղուկասյանի նամակին: Նա նշում է, որ «Մեղուի» 13-րդ համարում տպագրված իր հոդվածից ահաբեկված` Նազարյանը օգնության է կանչել ընկերներին` Նալբանդյանին եւ Սադային, որոնք «Հյուսիսափայլում» հանդես են եկել Չերքեզյանի դեմ: Բայց այնքանով, որքանով նրանք, ըստ էության, չեն պատասխանել Չերքեզյանին  եւ միայն  «հայհոյել են» նրան եւ միայն գովել ու  մխիթարել Նազարյանին, վերջինս հարկադրված է եղել մի ըստ միոջե «քննել իր գրվածը»: Ճշմարտանման է: Հետեւությո՞ւնը… Չերքեզյանը մեղադրողի պաշտոնական կեցվածք առնելով, եզրափակում է միտքը. «…. Դուք գրում եք ոչ թե պատասխան, այլ մեծ ու երկար տարփողական ճառ ձեր անձին: Ինչպե՞ս չեք ամաչում, պարոն, ինքներդ ձեզ այդչափ գովելով» [37]:

Ինչպես տեսնում ենք, հոդվածի հեղինակ է ճանաչվում Նազարյանը եւ ոչ Նալբանդյանը: Այս միտքը հաստատվում է Չերքեզյանի հոդվածի նաեւ մեկ այլ հատվածում: Կանգ առնելով Պողոս Ղուկասյանի նամակի պատկերավոր արտահայտություններից մեկի վրա, ըստ որի` ժամանակի  կատաղի  ալիքներին  չի  դիմանում  հետադիմականների հին, խարխուլ նավը, Չերքեզյանը գրում է. «Ի՞նչ նավի վրա ես խոսում, ի՞նչ ալիքներ են երեւում քո աչքերիդ, ի՞նչ ղեկ, ի՞նչ առագաստներ են պատկերանում քո երեւակայության:

Նույն եւ նման ձեւով, նույն խուժադուժ նորաշեն բարբառով, Նալբանդյանցը,  ազգային  կատակերգության  երկրորդ  խաղարկուն,  երբ մենք ապացուցել էինք քո գրվածների անբարոյականությունը, խոսել էր բանդագուշանոք…» [38]:

Այս նամակին հաջորդում է Մսերյանների «Ճռաքաղում» 1861 թ. տպագրված` ոմն «Բուն թիֆլիզեցի» Մ. Ադամյանցի հոդվածը [39]: Հոդ/74/վածագիրը նախ հայտարարում է,    որ  «Պողոս  Ղուկասյան»  անունը մտացածին է, քանի որ այդպիսի մարդ չկա Թիֆլիսում [40]: Շատ հետաքրքրական  է,  որ  Ադամյանցն  առաջին  տողերից  մինչեւ  հոդվածի ավարտը հանդես է գալիս Առաքել Արարատյանի պաշտպանությամբ եւ ցավ հայտնում, որ ինչ-որ մեկը համարձակվել է վիրավորել «ազգային անձնադիր»   այդ   մշակին:   Սա  բանավիճային  բնույթի   ծրագրային հոդված է գրված Թիֆլիսի «կենտրոնում», ամենայն հավանականությամբ  Արարատյանի  եւ  Մանդինյանի  կողմից:  Ինչպես երեւում է հոդվածի շարադրանքից, Մարտիրոս Ադամյանց ծածկանունով հանդես է եկել Ստ. Մանդինյանը, որն իրեն համարում էր «մեծ հայկաբան» Արարատյանի աշակերտը: Ի դեպ, Ներսիսյան դպրոցում մի քանի տարի Արարատյանին աշակերտել էր եւ Նազարյանը, որը հետագայում նաեւ նամակագրական կապ էր պահպանել ուսուցչի հետ: Եվ ահա Ադամյանցը մեղադրում է Նազարյանին երախտամոռության մեջ, մեծագույն  նվիրվածությամբ  պաշտպանում  իր  ուսուցչի  պատիվը, նրան հռչակում «այն Սոփերա ձույլ ոսկին, զոր որքան ցխոտես եւ փոշոտես, յուր հարգն ու փայլը չի՛ կորցնիլ» [41]:

«Ճռաքաղի» հոդվածը, որն ինչպես ասացինք, ծայրից ծայր շոշափում էր Նազարյան-Արարատյան հակամարտության խնդիրը եւ կրկնում «Մեղու Հայաստանի» թերթում տպագրված` Մանդինյանի հոդվածի թեզերը «Հյուսիսափայլի» դեմ, ոչ մի ակնարկով չի առնչվում Նալբանդյանի հետ [42]: Հիշենք այդ հոդվածի մի քանի արտահայտությունները,   որոնք   մեզ   համար   կարեւորություն   են   ներկայացնում:

Ադամյանցը, որոշակիորեն ժխտելով Պողոս Ղուկասյան անձնավորության գոյությունը («անվանակեղծ Պողոս», «սուտ տփխիսեցի Պողոս», «ստանուն Պողոս»), հայտարարում է. հոդվածագիրը չնայած ծածկում է անունը`   «մեք   իրան   իմացանք»:   Այնուհետեւ   բերում   է   հետեւյալ փաստարկները:

1.  Դիմելով Պողոսին, Ադամյանցը նշում է, թե նա դեռ ծնված չէր, երբ պաստոր Դիտրիխի պատվերով Արարատյանն «Աստվածաշունչը» թարգմանել է աշխարհաբար: Բնականաբար,   ժո/75/ղովրդական այդ արտահայտությունը չպետք է բառացի ընկալվի: Նա դրանով շեշտում է Ներսիսյան դպրոցում նրանց` ուսուցիչ-աշակերտ լինելու հանգամանքը:

2. Թեպետ Պողոս ես դրել անունդ, գրում է Ադամյանցը, բայց պահպանել ես նախկին բնությունդ եւ հալածում ես ճշմարտասերներին: Ադամյանցը նկատի ունի 1858-1860 թթ. «Հյուսիսափայլում» տպագրված քննադատական հոդվածներն ու գեղարվեստական, հրապարակախոսական գործերը:

3.  «Ղազախ եւ Բորչալուի հայքն, որք քեզ շատ ծանոթ են, Ղարաբաղի հայերի պես չեն խոսում»: Մանդինյանին քաջ հայտնի էր, որ Ներսիսյան դպրոցում Նազարյանի հետ սովորել են նաեւ Ղազախից եւ Բորչալուից ուղարկված պատանիներ, մի բան, որ նա չէր կարող ասել Նալբանդյանի վերաբերյալ:

4.  «… Այլ դու, որ քեզ եվրոպացի պրոֆեսորների կարգումն ես դրել, … այդ ի՞նչ սխալներ ես թույլ տալիս քո հոդվածում» [43]: Նախ հայ գործիչների թվում այդ պահին հանրաճանաչ պրոֆեսոր էր Նազարյանը, ապա հայտնի է, որ նրա հակառակորդներն ընդգծված հաճույքով ոչ միայն ծաղրում էին «Հյուսիսափայլի» խմբագրի  գիտական  աստիճանն  ու  կոչումը,  այլեւ  ցուցադրաբար մատնանշում նրա, այսպես ասած, լեզվական սխալները: Այս հոդվածի հեղինակը վարվում է նույն կերպ:

Այսպիսով, կարծում ենք, որ Մարտիրոս Ադամյանց կեղծանունով հանդես է եկել Մանդինյանը (անկասկած, Արարատյանի օգնությամբ):

Ամբողջ հոդվածը նա շարադրել է «Մեղու Հայաստանի» թերթի գլխավոր տեսաբան եւ բանաստեղծ Արարատյանի պաշտպանության դիրքերից` Նազարյանին վերջնականապես ջախջախելու մտադրությամբ: Ինչպես տեսանք, պայքարի այս ճակատում եւս Նալբանդյանը չի հիշվում ո՛չ ուղղակի եւ ո՛չ անուղղակի խոսքով:

Այժմ ծանոթանանք Մ. Մսերյանի ելույթին: 1860 թ. նոյեմբերի 28-ին, Արարատյանին հղած նամակում նա հայտնում է «Հյուսիսափայլի» 12րդ համարում տպագրված Պողոս Ղուկասյանի հոդվածի մասին: «Խոյեցին [44], – գրում է նա, – ըստ մարգարութեան Ձերոյ, մոլեգնի օրըս-տօրէ եւ զփրփուրս կատաղութեան թափեսցի արդեն Ձեր եւ յիմ վերայ բերանով Պողոսի ուրումն Ղուկասեան, ունիք տեսանել ’ի վերջին ամսատետրակի «Հիւուսիսափայլին» այսր ամի:

/76/ Թէ զինչ պատասխանի պարտ   իցէ  տալ  անզգամացելումն  միոյ` դուք ինքնին քա՛ջ գիտեք: Ես ակն ունիմ, թէ ունիք գրել ընդդէմ ղօղանջանաց նորա, զոր արժանն իցէ:

Այլ, յառաջ, քան զայն, կարող եք առ ’ի խայտառակել զնա` տպել ’ի «Մեղուի» զգրուածդ, որ առաքի ընդ սմին, ստորագրութեամբ Ղուկասու Պօղոսեան: Պարտ է երբեմն եւ այդպիսէօք խայտառակել զվայրախօսն» [45]:

Ինչպես  ասում  են,  մեկնաբանություններն  ավելորդ  են:  Մնում  է ավելացնել, որ Մսերի ուղարկած «Տեսիլ» երգիծական պատկերը, որը բացարձակապես  զուրկ  էր  գրական  արժանիքներից,  տպագրվում  է «Մեղու Հայաստանի» թերթի 51-րդ համարում` Ղունկիանոս Պողոսյան ստորագրությամբ: Այդտեղ նկարագրվում էր մի տեսարան դժոխքից եւ մերկապարանոց հայհոյանքներով ծաղրի էին ենթարկվում «Լյութերի աշակերտ»  Նազարյանը  եւ  նրա  լուսավորական  գաղափարները:  Ինչ վերաբերում  է  Նազարյանի  դեմ  հոդված  գրելու  Մսերի  առաջարկին, ապա  «Ճռաքաղի»  ապրիլյան  համարներում  տպագրված  Մարտիրոս Ադամյանցի հոդվածը, հավանաբար, դրա ծնունդն էր:

Անդրադառնանք Ս. Դարոնյանի դիտողություններին: Նա գտնում է, որ «Պ. Ղուկասյան» ծածկանունը կրող հոդվածը Նալբանդյանը գրել է «Մոսկվայում եղած շրջանում` 1860 թ. հունիսի 16-27-ին» [46]: Մենք արդեն նշեցինք տասն օրում Նալբանդյանի կողմից մի քանի հոդված գրելու վարկածի անհավանականության մասին: Կրկնում ենք. Զ. Մսերյանին եւ Հ. Չերքեզյանին մայիսին ինչպես հարկն է պատասխանելուց հետո, ոչնչով հիմնավորված չէ հունիսին եւս վերոհիշյալ գործիչների դեմ երկրորդ անգամ հոդվածներ գրելու` նրա ենթադրությունը:

Այնուհետեւ Ս. Դարոնյանն իրավացիորեն մատնանշում է Պ. Ղուկասյանի եւ Մ. Նալբանդյանի հոդվածների միջեւ եղած մի շարք նմանություններ: Դրանք վերաբերում են կրիտիկա հասկացողության մեկնաբանությանը, հայոց լեզվի առաջնության հարցի շուրջ արված դատողություններին, Նազարյանի դոկտորական գիտական աստիճանի ձեռքբերման կարգին, Ներսես կաթողիկոսին եւ Ս. Ջալալյանին տրված գնահատականներին: Իրոք` այս հարցերի հետ կապված մտքերը ձեւակերպված են Նալբանդյանի «Կրիտիկա «Հանդես նոր հայախոսության» եւ «Նամակ առ հրատարակողը» հոդվածներում, ինչպես նաեւ «Հիշատակարանի» առաջին գլխում: Բայց սա հարցի մեկ կողմն է միայն: Պ. Ղուկասյանի հոդվածում արծարծված վերոհիշյալ խնդիրները նույնչափ /77/ կապվում        են        Նազարյանի    նախահյուսիսափայլյան  աշխատությունների, «Հայկական լեզվի խորհուրդը» ծրագրային հոդվածի, Գ. Գեղամյանցի   «Մահացուցակի»   տողատակերի,   «Հյուսիսափայլի»` «Հայ ոմն» թղթակցի նամակի պատասխանի հետ: Թվարկված այս աշխատություններում  եւ  հոդվածներում  Նազարյանը  դեռեւս Նալբանդյանից առաջ հրապարակել է իր լուսավորական ծրագրերը, կարդացել  գրաբարի  դատավճիռը,  գիտականորեն  հիմնավորել  նոր գրական   լեզվի   քաղաքացիական   իրավունքները,   հրապարակավ մերժել    Մխիթարյան    գիտնականների    տեսակետները`    հայերենն աշխարհի  առաջին  լեզուն  համարելու  վերաբերյալ,  քննադատել  Ն. Աշտարակեցու գործելակերպը: Այս իմաստով Պողոս Ղուկասյանի հոդվածի համապատասխան բաժիններն առավելապես պետք է կապել վերոհիշյալ աղբյուրների, քան Նալբանդյանի` Մանդինյանին տված պատասխանների  հետ,  որոնք  «Հյուսիսափայլի»  հրատարակության առաջին  ամիսներին  կարող  էին  գրված  լինել  նույնիսկ  Նազարյանի մասնակցությամբ:

Սակայն, հայտնի է, որ «Հյուսիսափայլում» Նալբանդյանն առաջինը տեսականորեն հիմնավորեց կրիտիկայի դերն ու նշանակությունը հայ նոր գրականության զարգացման գործում, ձեւակերպեց կրիտիկայի սահմանումը, սկզբնավորեց հայ գրաքննադատական միտքը, ստեղծեց բանավիճային ելույթների չգերազանցված օրինակներ: «Հյուսիսափայլի» հրատարակության սկզբնական շրջանում արդեն, Նալբանդյանը հասունանում էր զարմանալի արագությամբ եւ շուտով առաջ անցավ իր ուսուցչից, դառնալով հայ հրապարակախոսական մտքի առաջին մեծության աստղ: Ամսագրում տպագրված նրա հոդվածներում եւ գեղարվեստական գործերում արծարծված մտքերը` «Հյուսիսափայլի» հիմնարար դրույթներն էին, որոնք անկաշկանդ օգտագործում էր նաեւ խմբագիրը: Ժամանա՛կն էր այդպիսին: Ժողովրդական խավերի լուսավորության համար տարվող համատեղ պայքարում «Իմը» եւ «Քոնը» ընդհանուր զենքերի դեր էին կատարում: Ահա թե ինչու, բանավիճային պայքարում իր խոսքն ավելի դիպուկ եւ հետեւություններն անխոցելի դարձնելու նկատառումով` Նազարյանը կարող էր օգտվել իր տաղանդավոր գործակցի բանավիճային հնարանքներից ու տեսական ընդհանրացումներից:  Այս  կապակցությամբ  հիշենք  երկու  պերճախոս  օրինակ:

Երբ Նալբանդյանը Փարիզում շարադրում էր «Երկու տող» դասական պամֆլետը` օգտագործում է Նազարյանի կողմից մինչ այդ ձեւակերպված հետեւյալ արտահայտությունը. «Անցան այն ժամանակները, երբ մարդիկ ոգեւորվում էին վերացական եւ միստիկական բաներով, անողո/78/քելի իրական աշխարհը, երկաթի    գավազանը ձեռքում, պահանջում է յուր արդարացի հարկը » (ընդգծումը մերն է – Մ. Մ. ) [47]: Կամ` Նազարյանը «Թափառական հրեայի» թարգմանության մասին գրած Կրիտիկայում Նալբանդյանին բնութագրում է «առաքինի, հոգիացած մարդ» խոսքերով [48], որոնք Նալբանդյանն օգտագործել էր դրանից մեկ տարի առաջ` «Թափառական հրեայի»` Նազարյանին նվիրված ընծայականում («ո՛վ առաքինի, հոգիացած Ազգասեր») [49]:

Բացատրությունը, կարծում ենք, պարզ է. գրական աշխարհաբարի ձեւավորման ճանապարհին Նազարյանն ու Նալբանդյանը ստեղծել են բազմապիսի ճկուն եւ տարողունակ արտահայտություններ, որոնք անհրաժեշտության դեպքում օգտագործում էին` առանց կաշկանդվելու հեղինակային իրավունքի պայմանականություններով:

Ս. Դարոնյանն ուշադրություն է հրավիրում եւս մեկ փաստի վրա:

Ղուկասյանի  հոդվածում  օգտագործված  է  ռուսական  մի  առած,  որը մինչ այդ օգտագործել էր Նալբանդյանը: Այդպե՛ս է: Բայց Ղուկասյանն իր հոդվածում օգտագործել է նաեւ ռուսերեն երեք եւ լատիներեն մեկ առած: Եթե իր մտքերը հաստատելու համար Նալբանդյանի օգտագործած առածը կարող էր դիպուկ լինել, ինչու պետք է Նազարյանը հրաժարվեր դրանից [50]:

Մենք կարծում ենք, որ Պողոս Ղուկասյանի հոդվածը չի կարելի շփոթել Նալբանդյանի հոդվածների հետ, մինչդեռ բազմաթիվ կողմերով այն կապվում է Նազարյանի հրապարակախոսական ելույթների, նրա հարցադրումների եւ արտահայտչամիջոցների հետ:

Ղուկասյանի հոդվածի առիթով մեր խոսքն ավարտելուց առաջ ցանկանում ենք ուշադրություն հրավիրել Ս. Դարոնյանի հոդվածում նկատված որոշ խառնաշփոթությունների վրա: Նա գրում է. «Ինչ վերաբերում է « գիտնական Գ. վարդապետին », ապա նա [Չերքեզյանը], նկատի ուներ եպիսկոպոս Սարգիս Ջալալյանին» (ընդգծումները մերն են – Մ.  Մ. )136:  Չերքեզյանը,  իհարկե,  վարդապետ,  ասելով  չէր  կարող «նկատի ունենալ» եպիսկոպոսին: Նա խոսում էր իսկական վարդապետ /79/ եւ իսկապես գիտնական Գաբրիել   Այվազովսկու                       մասին (դիտողություն  թիվ  3),  իսկ  Սարգիս  Ջալալյանի  մասին  նշում  իր հոդվածի մեկ այլ դիտողության մեջ [51]:

Մեկ այլ առիթով նշված է. Պ. Ղուկասյանը եզրակացնում է. «Ահա քեզ կանոնների կրիտիկայի ճշմարտություն եւ առո՛ղջ դատողություն» [52]: Այնինչ, պետք է լիներ. «Ահա՛ քեզ սուրբ կանոններ կրիտիկայի, ճշմարտության եւ առողջ դատողության» [53]:

Մենք չէինք հիշատակի այս վրիպումները, եթե դրանք եզակի լինեին: Դժբախտաբար, ծանրակշիռ մի խնդրի հետազոտությանը նվիրված այս հոդվածի` հատկապես բնագրերից քաղված մեջբերումներում նկատվում են նաեւ այլ սխալներ:

ԹՅՈՒԹՅՈՒՆՋԻ ՀԱԿՈԲ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ ՍԵՐՈԲՅԱՆՑ. Այս ստորագրությամբ 1861 թ. «Հյուսիսափայլում» տպագրվել է երկու հոդված [54]:

Առաջին հոդվածին նախորդել է Նազարյանի «Հայտարարությունը»` Մոսկվայում «Մասնավոր գիտնական եւ գործական դպրոց» բացելու իր մտադրության մասին [55]: Մեր կարծիքով, Նազայանի հայտարարությունը  եւ  Թյությունջի  Հակոբի  առաջին  հոդվածը  շաղկապված  են   եւ լրացնում են միմյանց:

Թյությունջի Հակոբի հոդվածին կցված է նաեւ մուտքի նամակ` ուղղված «Հյուսիսափայլի» խմբագրին, որը նվիրված է բացառապես Նազարյանի մասնավոր դպրոցի ծրագրի մեկնաբանությանը եւ դրա պաշտպանությանը [56]: Հարկ է ենթադրել, որ հայտարարության հրապարակումից հետո անբարյացակամ կարծիքներ են հայտնվել դպրոցի հիմնադրման նպատակահարմարության շուրջ եւ այն մասին, թե ինչու Նազարյանը, որ մինչ այդ մեծ եռանդով քարոզում էր ազգային դպրոց ստեղծելու անհրաժեշտությունը, հանկարծ վճռել է մասնավոր դպրոց հիմնադրել:

Թյությունջի  Հակոբն  իր  նամակում  հիմնավորում  է  Նազարյանի նախաձեռնության կարեւորությունը եւ անհրաժեշտ բացատրություններ տալիս ազգային ու մասնավոր դպրոցների վերաբերյալ: Բազմապիսի /80/ պատճառաբանություններով    նա    փորձում     է     ապացուցել,     որ ազգային դպրոցը թեեւ գեղեցիկ գաղափար է, այդուհանդերձ, «այս րոպեիս անհասանելի բան է մեզ», մինչդեռ մասնավոր դպրոցը` «իմ եւ ամենայն  բարեմիտ  հայի  կարծիքով  արժանի  է  ամենայն օգնականության եւ ձեռնտվության ազգի կողմից» [57]: Ահա խմբագրին ուղղված` Թյությունջի Հակոբի նամակի հիմնական նպատակը: Միանգամայն պարզ է, որ Նազարյանին այդ պահին անհրաժեշտ էր պաշտպանել մասնավոր դպրոց հաստատելու իր ծրագիրը եւ դրա շուրջ հասարակական կարծիք ստեղծել:

Նամակին կից ծավալուն հոդվածը, սակայն, որը կրում էր «Խոսակցություն զանազան տեղերից եկավոր հայերի մեջ, մի ծանոթի սենեկում» խորագիրը, նվիրված է հայ հասարակական կյանքի առանցքային մի շարք հարցերի քննությանը, որոնք պարբերաբար արծարծվել են Նազարյանի այլեւայլ հոդվածներում:

Նամակը եւ «Խոսակցություն…» հոդվածը կրում էին Նազարյանի բարեկամ Հակոբ Սերոբյանցի ստորագրությունը: Նազարյանի միայնության եւ մեկուսացման այդ օրերին, երբ հակառակորդները «Հյուսիսափայլն» առել էին կրակի օղակի մեջ եւ ամսագրի հրատարակությունը դադարեցնելու համար անում էին ամեն ինչ, խմբագրին անհրաժեշտ էին նոր թղթակիցներ, բայց անձինք` իրական, հավաստի անուններով:

Բանն այն էր, որ, մինչ այդ, «Հյուսիսափայլում» 1860 թ. Պողոս Ղուկասյան եւ Հակոբ Ալիշանյանց ծածկանուններով տպագրված հոդվածները [58]   մեծ  աղմուկ  էին  առաջացրել  հակառակորդների  բանակում:

Ծագել էր Նազարյանին սատարող հոդվածների թիվն ավելացնելու անհրաժեշտությունը, բայց «կենդանի անունների» միջոցով, ուստի եւ ստեղծվում են Նազարյանի բարեկամներ Սադա Ալեքսանդրյանցի եւ Հակոբ Սերոբյանցի ստորագրությունները կրող նամակ-հոդվածները:

Հակոբ Սերոբյանցը թիֆլիսեցի հայ մտավորական էր եւ Մոսկվայում ազատ մուտք ուներ Նազարյանի բնակարանը, ինչպես նրա մի քանի մտերիմները: Ավելի ուշ, Նազարյանի Թիֆլիսում գտնվելու տարիներին, Սերոբյանցը նրա ընտանիքի մերձավոր եւ հավատարիմ բարեկամներից էր: «Հյուսիսափայլում» տպագրվելիք հոդվածների համար իբրեւ հեղինակ ընտրելով նրա անունը, որը չէր կարող կասկած հարուցել հեղինակի ինքնության վերաբերյալ, Նազարյանն իբրեւ ժուռնալիստական հնարանք, այդ անվանը հավելում է «Թյությունջի» մակդիրը: Ինչպես եւ /81/ Ս. Դարոնյանը, մենք եւս հակված    ենք կարծելու, որ այն ընտրված է ժամանակի ճանաչված ռուս լրագրող Օ. Ի. Սենկովսկու ծածկանուններից: Ինչ վերաբերում է Ս. Դարոնյանի այն կարծիքին, թե այդ անունը Նալբանդյանն  արդեն  օգտագործել էր  իր  առաջին վիպակում, ապա նախ այն` հեղինակի կամքով լույս չէր տեսել, իսկ եթե անգամ հրատարակված լիներ, հազիվ թե Նազարյանին արգելվեր օգտվել Սենկովսկու ծածկանուններից:

«Խոսակցություն…»  հոդվածը  թե՛  հարցադրումների  նպատակասլացությամբ  եւ  թե՛  դրանց  քննության  բազմակողմանիությամբ  Նալբանդյանի բացակայության շրջանում տպագրված, թերեւս, ամենանշանակալից ելույթն էր: «Խոսակցության…» հեղինակը նպատակ էր դրել, հետեւելով եվրոպական գիտության նվաճումներին, «լույսի տակ» քննել եւ բացահայտել «ազգի ծածուկ ու թաքուն» բազում ցավերը: Հոդվածում նշվում է, որ հայերի մեծ մասը զուրկ է ազգային ինքնաճանաչությունից: Նրանք ապրում են միայն հարստություն կուտակելու մտահոգությամբ, չեն բաժանորդագրվում թերթերի, նույնիսկ դրանք չեն կարդում, չեն մտածում ազգային դպրոցներ հիմնադրելու մասին: Ամենայն սրությամբ բարձրացվում է տգիտության նիրհից հայերին արթնացնելու, նրանց մեջ բանական արարածի արժանապատվության զգացումը վերակենդանացնելու խնդիրը:

Զրույցի մասնակիցներից Բարաղամը, որն առավել լուսավորված մի անձնավորություն է եւ հեղինակային խոսք կրողը, պարզաբանում է հայ հասարակական կյանքում առկա մտահոգիչ իրավիճակը եւ մատնանշում փրկության ուղիները: Դրանք էին` մանուկ սերնդի կրթության կազմակերպման  հարցը,  գրականության  եւ  մամուլի  նկատմամբ  սեր արթնացնելու պահանջը, եվրոպական քաղաքակրթությանը հետեւելու անհրաժեշտությունը: Բարաղամը նորանոր խնդիրներ է առաջադրում իր  ընթերցողներին:  Նա  վկայակոչելով  արեւմտահայերի  ձեռք  բերած Ազգային   սահմանադրությունը   (որի   օգնությամբ   իրենց   «խելացի եղբայրները» արդեն փոխել էին հին օրերի կարգ ու կանոնը), խորհուրդ է տալիս հետեւել նրանց օրինակին: Այսպես, նա առաջարկում է տարբեր գավառներից փոխանորդներ ընտրել, որոնք, հավաքվելով մի կենտրոնական  քաղաքում  (օրինակ  անդրկովկասցիք` Թիֆլիսում), զբաղվեն ազգային կյանքի անհետաձգելի հարցերով, մի արծաթագլուխ գոյացնեն, որով հնարավոր կլիներ ազգային մի ընդհանուր վարժատուն պահպանել եւ այլն:

Թյությունջի  Հակոբի  հոդվածը,  որը  Նազարյանի  լուսավորական հայացքների հանրագումարն է, չէր կարող գրված լինել Նալբանդյանի /82/ կողմից: Նախ        ժամանակի    առումով, քանզի հոդվածը գրվել է 1861 թ. մարտին եւ տպագրվել հունիսին, երբ Նալբանդյանը գտնվում էր Եվրոպայում, իսկ այնուհետեւ Հնդկաստանում: Այդ օրերին, մարտի 29-ի թվակիր մի նամակում, Նազարյանը գրում էր. «Նալբանդյանցը այս րոպեիս Լոնդոնումն է. ոչինչ լուր չունեմ նորանից եւ ոչինչ գործակցություն «Հյուսիսափայլին» [59]:

Կարծեք պատասխանելով նրան, հունիսի 26-ի թվակիր նամակով Նալբանդյանը Կալկաթայից դիմում է Ա. Սուլթանշահին. «Ամենեւին ձեռնհաս չեմ «Հյուսիսափայլի» համար աշխատելու. եղանակը, դատաստանական զբաղմունքը, պանդխտության դժնդակ ծանրությունը խլում են ինձանից իմ վերջին հնարները: Բայց դու աշխատիր գեթ մի հատ ազատամիտ բան թարգմանելու: Ինչ եւ իցե այդ օրագիրը մեր թախըմի օռգանն է. հույս ունիմ, որ շուտով կկատարես խնդիրքս: Նազարյանցը  կսրբագրե  այն  չնչին  թերությունքը,  որ  պիտի  լինին  քո գրվածքում» [60]: Երկմտելու հիմք չկա: Բայց, եթե, այնուամենայնիվ, ենթադրենք,  թե  ինչ-որ  հնարքով  Նալբանդյանը  Փարիզ-Լոնդոն-Փարիզ ուղերթների ընթացքում կարող էր անընդմեջ լրատվություն ունենալ Մոսկվայից եւ այս հոդվածը «Երկու տողի» հետ միաժամանակ շարադրել եւ ուղարկել Նազարյանին (ինչպիսի համոզմունք է հայտնում Ս. Դարոնյանը), ապա մենք մեղանչած կլինենք պատմական ճշմարտության առջեւ:

Նալբանդյանը չէր կարող գրել այս հոդվածը մի պարզ պատճառով. այն մերժում էր հայերի ազգային-քաղաքական ինքնորոշման գաղափարը: Այսպես, «Խոսակցություն…» հոդվածում զրուցակիցներից մեկը («Մի այլ ոք») այն միտքն է հայտնում, թե հայը` «իրեար կուտե, եթե իշխանության թագ ստացավ»: Հոդվածագիրը Բարաղամի միջոցով պատասխանում է. «Ոչ ոք հայերի խելացիներից թագավորության վերա չէ մտածում. հայոց ազգի այժմյան դրութենից մինչեւ իշխանության թագը մի այնպիսի լայն եւ արձակ անդունդներով լցված ճանապարհ է, որ այս րոպեիս հանդուգն եւ անօգուտ էր մտքից եւս անցուցանել մի այդպիսի բան: Մի անուս, անկիրթ, տկար եւ ցանուցիր, անմիաբան ազգի եթե թագավորություն եւս բաշխեիր (որ անկարելի բան է), ի՛նչ զորությամբ պիտո է նա պահպանե դորան: Ոչ, սիրելի եղբարք, հայոց բարեմիտքը չկամին այս րոպեիս թագավորություն հայերի համար, այլ միայն մի փոքր դաստիարակություն եւ կրթություն, մի փոքր գիտություն եւ լուսավորություն, որով կարող էր մեղմանալ հայոց վայրենաբարոյությունը եւ նոցա կյանքը ստանալ մի փոքր   մարդավայել   եւ   մխիթարական կերպարանք» [61]: Այս հարցադրումը կրում է Նազարյան-լուսավորչի հայացքների կնիքը եւ բուրժուական լիբերալիզմի ցայտուն արտահայտություններից  է [62]: Հայերի` ինքնուրույն  թագավորություն  պահպանելու անկարողության միտքը Նազարյանը հայտնել է նաեւ Նալբանդյանին հղած` 1865 թ. սեպտեմբերի 25-ի թվակիր նամակում, որը գրել էր Կատկովի  զրպարտչական  հոդվածների  առիթով:  Նա,  մասնավորապես, նշում էր, որ Կատկովը «սաստիկ երկյուղ ունի հայերից, վրացիներից, թաթարներից` մի գուցե դոքա մի օր բարձրացնեին յուրյանց ազատ թագավորության դրոշ. ողորմելի՛ն չգիտեր, որ եթե այդ տգետ եւ թույլ ազգերին թագավորություն եւս բաշխեիր, ինքյանք պիտի իսկույն հրաժարվեին դոցանից, կամ եթե հիմարությամբ հանձն առնուին, ինքյանք պիտի միմյանց միս ուտեին, ինքյանք յուրյանց գազանական զենքով եւ անմիաբանությամբ կործանեին յուրյանց անձը: Այո՛, շատ հեշտ բան է թագավորություն տնտեսել առանց նյութական, բարոյական եւ մտավորական կրթության» [63]:

Անդրադառնանք, սակայն, Ս. Դարոնյանի վարկածի հիմնավորմանը: Նա Հակոբ Սերոբյանցին չի համարում հոդվածի հեղինակ, որովհետեւ, ինչպես հաստատում են փաստերը, Նազարյանի մտերիմն առհասարակ չի աշխատակցել «Հյուսիսափայլին»: Իսկ ահա Թյությունջի Հակոբ Սերոբյանցը, գրում է նա, բոլորովին այլ անձնավորություն է` «քաջատեղյակ «Հյուսիսափայլի» գործերին»: Մենք արդեն հայտնեցինք մեր կարծիքը Հակոբ Սերոբյանցի անունը Նազարյանի կողմից օգտագործելու շարժառիթների մասին:

Այնուհետեւ Ս. Դարոնյանը գրում է, որ հոդվածում Ֆրանկլին անվան հիշատակությունը  պատահական  չէ,  քանի  որ  «Մ.  Նալբանդյանը  մի անգամ չէ դիմել նրա հեղինակությանը» [64]: Սակայն, բանն այն է, որ Նալբանդյանից առաջ, դեռեւս «Հանդես նոր հայախոսության» գրքում Նազարյանը մի ծավալուն ակնարկ է նվիրել Ֆրանկլինին [65]:

Իբրեւ Նալբանդյանին հատուկ «ոճական հնարանք», Ս. Դարոնյանը հիշատակում է նամակագրի այն խոսքերը, թե խմբագիրը «կօգնե նորան,  ուղղելով  եւ  լրացուցանելով  նորա  անարվեստ  խոսքի  թերու/84/թյունքը» (ընդգծումը մերն է – Մ.   Մ. ):  Նման  արտահայտություն  Ս. Դարոնյանը  նկատել է  նաեւ  Կ.  Խաչատուրյանի  եւ  Ա.  Ա.  Ե. -ի նամակներում: Այժմ եւս Նալբանդյան-Սերոբյանցն արտասահմանից ուղարկելով այդ նամակը, շարունակում է Ս. Դարոնյանը, «հույս ուներ, որ Ս. Նազարյանը կլրացնի իր գրածը, որը եւ արվել է» [66]:

Ս. Դարոնյանը հիշյալ նամակներում իրավամբ նկատել է սեփական գրագիտության նկատմամբ նամակագիրների դրսեւորած անվստահության երանգը: Սակայն, մենք այլ կերպ ենք բացատրում այդ երեւույթը: Մեր կարծիքով «Հյուսիսափայլի» խմբագրատանը «սարքվող» նման թղթակցություններում  այդ  արտահայտություններն  ընդգծված  ձեւով ավելացվում էին` թղթակիցներին ժողովրդական շերտերի հետ կապելու միտումով:

Ս. Դարոնյանն այնուհետեւ փորձում է Սերոբյանցի հոդվածը կապել Նալբանդյանի  «Երկու  տող»  պամֆլետի,  Ա.  Ա.  Ե.   ստորագրությունը կրող` «Նամակ կոմս Էմմանուելին» հոդվածի, ինչպես նաեւ «Հիշատակարանի» հետ, ասելով, թե այդ գործերի մեջ առկա է լույսի եւ խավարի խորհրդանիշը: Ընդհանուր առմամբ, այդ խորհրդանիշը հատուկ է բոլոր լուսավորիչների գործերին, բայց հետեւենք Ս. Դարոնյանի մտքերին: Պարզվում է, որ Թյությունջի Հակոբ Սերոբյանցի հոդվածի հիմնական գաղափարը խորհրդանշում է լապտեր հասկացությունը, որը նա կապում է Բարաղամ անվան հետ, այն վերծանելով եւ՛ իբրեւ Մարա-Արամ, եւ՛ իբրեւ Բարաղամ` ղամբար (լապտեր): Այս դատողությանը հետեւում են Ա. Ա. Ե. -ի նամակից եւ «Երկու տողից» քաղված եւ ոչ միշտ ճիշտ ընթերցված մի քանի արտահայտություն, որոնք համադրվում են Սերոբյանցի հոդվածի համապատասխան բառերի հետ: Ի դեպ, այս հատվածի մտքերի անհասկանալի խառնաշփոթին հաջորդում է մի առավել անհասկանալի հետեւություն. «Ահա այստեղից, – գրում է Ս. Դարոնյանը, – Սերոբյանցի  մարտյան  «Նամակում»  երեւան  է  գալիս  «թշվառականի լուսատու ճրագը ձեռին» «ղամբարի» այլաբանական կերպարը» [67]:

Մեր կարծիքով, անընդունելի է բանասիրական այսօրինակ պատասխանատու քննությունը կառուցել առանձին բառերի նմանության կամ թեկուզ կրկնության հիման վրա: Դրանից բխող հետեւությունները չեն կարող համոզիչ լինել, եթե մանավանդ շարադրանքում հստակություն չկա:

Իրականում ի՞նչ լապտերի, ի՞նչ թշվառականի, ի՞նչ խավարի մասին է խոսքը:

/85/ Սերոբյանցն իր հոդվածում ընդգծում է, որ հայոց ազգը ցեխի եւ ապականության մեջ է, ուստի հայ խմբագիրները «ցավում են, գոռում են, այրվում են, որ մեր ազգը քնած է, քնած է խոր քնով, չէ կամենում զարթնել»: Այնուհետեւ, որպեսզի ընթերցողներն ավելի լավ պատկերացնեն իրավիճակը` Բարաղամի խոսքերով նկարագրում է այն. «Վա՜յ մեզ, մեք եւս կարծում ենք, թե մարդ ենք եւ մարդու կարգում ենք. աշխարհը ազատության լուսի տակ է ման գալիս, մեք թանձր խավար գիշերի ցեխերում թավալվում ենք, չենք իմանում մեր արածը, իրեար քարշելով ու ձգձգելով, մինը մյուսին կոխ տալով, որը այստեղ, որը այնտեղ անելանելի տգիտության փոսերի մեջ ընկած, շվարած մնացել ենք» [68]:

Նազարյանը, որն իր հրապարակախոսական գործունեության առաջին իսկ քայլերից խոսում էր հայերի հետմանացության մասին, ընդգծում հասարակական    շահախնդրությունների    բացակայությունը    նրանց առօրյայում, այս հոդվածում ստեղծել է «խավարի թագավորության» մի շատ արտահայտիչ պատկեր: Այստեղ, անգամ այն դեպքում, երբ դրսի լուսավոր աշխարհներից եկած մեկը ճրագ է տալիս խավար մղձավանջում տառապողներից մի թշվառի, որ նա լուսավորի յուրայինների ուղին`  դեպի  նոր  կյանք,  շրջապատի  արարածները  հանգցնում  են ճրագը, իսկ այն կրող թշվառականին սպանում: Սրան հետեւում է եզրակացությունը. մարդկանց «արգելողքը այս խավար բանտի մեջ, նույն իսկ մարդիկն են, որ դուք պահապան ու առաջնորդ եք կարգել ձեր վերա» [69]:

1859 թ. Պետերբուրգում տպագրվում է Ա. Ն. Օստրովսկու դրամատիկական երկերի երկհատորյակը: Նույն թվականին «Սովրեմեննիկում» (թիվ 7, 9) հրատարակվում է Ն. Ա. Դոբրոլյուբովի «Խավարի թագավորություն» հոդվածը: Մեր խորին համոզմամբ` Նազարյանն իրազեկ է եղել այդ հոդվածին, կրել դրա ազդեցությունը եւ այդ ոգով ներկայացրել հայ իրականության «տգիտության խավարի մեջ» կամ «խավար բանտի մեջ» հածող «խավարի որդիներին»: Իբրեւ մեր ենթադրության հիմք` ծառայում է «Խոսակցություն…» հոդվածի համապատասխան հատվածի եւ «Խավարի թագավորություն» հոդվածի 2-րդ գլխի առաջին էջերի համեմատությունը [70]: Նազարյանը «Խոսակցություն…» հոդվածով արձագանքում էր ժամանակի ռուսական լավագույն հրապարակախոսական հոդվածին եւ փորձում ոչ միայն պատկերել հայության մտա/86/վոր ու բարոյական ամուլ վիճակը,    այլեւ հասարակական ակտիվ գործունեության կոչել նրան: Այսպիսին է իրողությունը: Ինչպես Նազարյանի ամբողջ հրապարակախոսության մեջ, այնպես էլ Թյությունջի Հակոբի «Խոսակցություն…» հոդվածում, արտահայտվել են հայ խոշոր լուսավորչի եւ՛ առաջադիմական-լուսավորական գաղափարները, եւ՛ չափավոր լիբերալի նրա հավատամքը: Նազարյանը մեկ անգամ չէ, որ դիմել   է   «Սովրեմեննիկին»   եւ   «Հյուսիսափայլում»   տպագրել   այդ ամսագրի հոդվածներից կատարված մի շարք թարգմանություններ: Իր այլ հոդվածներում եւս նա խոսում է «խավարի թագավորության» եւ դրա դեմ պայքարի անհրաժեշտության մասին:

Նազարյանը հստակ գիտակցում էր 1860-ական թվականների ռուսական առաջադիմական մամուլի մարտական, անգամ վերափոխիչ դերը եւ այդ իրողությունը մեկ անգամ չէ արտահայտել իր հոդվածներում ու նամակներում: Հիշենք այդ փաստերից մեկը: Ի պատասխան Մատթեոս կաթողիկոսից ստացած հանդիմանական կոնդակի` Նազարյանը 1860 թ. դեկտեմբերի 21-ի թվակիր նամակով պաշտպանվում է հետադիմականների չարամիտ մեղադրանքներից եւ միաժամանակ, կաթողիկոսին ծանոթացնում «Հյուսիսափայլի» ուղղությանը: Այս առիթով նա հիշում  է  ռուսական  մամուլի  փորձը:  «Զայս  ճանապարհ  ընթանայ, – գրում է նա, – այժմոյս Ռուսաստան մեր` հարիւրաւոր տեսակ տեսակ օրագիրք ամենայն համարձակախօսութեամբ քննելով եւ ի լուր ժողովրդեան  քարոզելով,  ոչ  թէ  միայն  զազգային  պակասաւորութիւնս, այլեւ զթերութիւնս նոյն իսկ քաղաքական կարգաց եւ օրինաց. զայս ճանապարհ պարտ է գնալ եւ սիրելի հայրենակցաց մերոց, եթէ չկամիմք դատապարտել զնոսա ի մշտնջենաւորն յետնութիւն ի միջի ազգաց» [71]:

Թյությունջի Հակոբի հոդվածում եւս ուշագրավ է առաջավոր մամուլին տրված գնահատականը: «Լուսավորյալ ազգերի մեջ, – գրում է հոդվածագիրը, – օրագիրը լինում է հասարակաց կարծիքի ազատ հրապարակախոս բերան, քարոզելով ժողովրդի մեջ… հասարակության բանագետ մարդերի հայացքը եւ դատողությունքը բոլոր խնդիրների վերա» [72]:

Նա մամուլի սուրբ կոչումն է համարում լինել ազգերի գրավոր ուսուցիչը, ճշմարտության ջատագովը եւ այլն: Ի դեպ, այսպիսի զուգահեռները շատ են` Թյությունջի Հակոբի «Խոսակցություն…» հոդվածի եւ Նազարյանի այլեւայլ հոդվածների միջեւ, որոնք նույնպես ամրապնդում են մեր վարկածը` Նազարյանի հեղինակ լինելու վերաբերյալ: Հիշենք դրանցից մի քանիսը.

/87/ 1.      «Խոսակցություն…»            հոդվածում  բնութագրվում  է  թագավորություն հասկացությունը [73]: Այդ միտքը նույն ձեւակերպումն ունի նաեւ «Հայերի կոչումը մարդկության մեջ» հոդվածում [74]:

2. Հոդվածում առաջարկվում է կազմել ընկերություններ (կովկասյան ընկերության կենտրոնը համարելով Թիֆլիսը), որոնք զբաղվեին տեղի հայության բարոյական եւ նյութական խնդիրներով [75]: Այդ միտքը լայնորեն արծարծված է «Առաջարկություն մի ընդհանուր հայկական ընկերություն Ռուսաստանի մեջ…» եւ «Հայերի կոչումը մարդկության մեջ» հոդվածներում [76]:

3. «Խոսակցության…» հեղինակը խորին սրտացավությամբ քննության է առնում հայերին ինքնաճանաչության հասցնելու խնդիրը [77]: Այդ միտքը գրեթե նույնությամբ արծարծվում է Նազարյանի` Կ. Ծ. -ին հղած նամակում [78], ինչպես նաեւ «Հայերի կոչումը մարդկության մեջ» եւ «Նոր տարու մտածությունք» հոդվածներում [79]:

4. «Խոսակցություն…» հոդվածին կից` հոդվածագրի նամակում խոսվում է հայերի նյութապաշտության մասին. «Այսօր արծաթ, էգուց արծաթ, մյուս օրը արծաթ, եւ դարձյալ արծաթ ու անվերջ արծաթ աղաղակելով  կանցունեն  յուրյանց  օրերը» [80]:  Դորպատի  ուսանողներին հղած նամակում Նազարյանը, գանգատվելով թիֆլիսեցիներից, որոնք չեն կամենում օգնել «Հյուսիսափայլի» հրատարակությանը եւ թույլ են տալիս,  որ  առաքինությունը  ոչնչանա  իր  խանձարուրում,  գրում  է. «Որովհետեւ հարկավոր չէ առաքինությունը, այլ միայն արծաթ, կրկին արծաթ, եւ դարձյալ արծաթ» [81]:

5. Ազգային մարմնի ցավերը եւ խոցերը հրապարակելու անհրաժեշտության մասին խոսվում է «Խոսակցություն…» հոդվածին կից նամակում [82]: Այդ միտքն արտահայտված է Մատթեոս կաթողիկոսին հղած` Նազարյանի վերը նշված` 1860 թ. դեկտեմբերի 21-ի թվակիր նամա/88/կում [83],  ինչպես  նաեւ  «Հայերի   կոչումը մարդկության մեջ» հոդվածում [84]:

6. «Խոսակցություն…» հոդվածին կից` Թյությունջի Հակոբի նամակում  նշված  է,  թե  հայերի  անընթերցասիրության  պայմաններում «սխալ գաղափար» է այն, թե ազգը կարելի է յուր «դարավոր, մահանման թմրութենից» շարժել մատենագրությամբ, ինչպես եւ անհնարին է համարվում «մի օրագրի հառաջադիմություն այն ազգի մեջ, ուր չկան  ընթերցողք,  չկան  հասկացողք» [85]:  Այս  հետեւությունը բառացի, ամենայն դառնությամբ կրկնվում է «Նոր տարու մտածությունք», «Հայտարարություն» եւ  «Ծանուցում» հոդվածներում [86], ինչպես նաեւ Նազարյանի` Հ. Սայաթնովյանին հղած` 1861 թ. ապրիլի 17-ի թվակիր նամակում [87]:

Ինչպես արդեն նշեցինք, Թյությունջի Հակոբ Սերոբյանցի երկրորդ հոդվածը եւս տպագրվել է «Հյուսիսափայլում» (1861, թիվ 9), այն ժամանակ, երբ Նալբանդյանը Կալկաթայից վերադարձի ճանապարհին էր (նա Կալկաթայից մեկնել էր սեպտեմբերի 27-ին): Նամակի գրության շարժառիթը հետեւյալն էր. 1861 թ. «Հյուսիսափայլում» (թիվ 3)` Հակոբ Ալիշանյանց ստորագրությամբ տպագրվում է բանավիճային մի հոդված` ուղղված «Կռունկ հայոց աշխարհին» ամսագրի տեսաբան Գարեգին Մուրադյանի դեմ, որը քննադատել էր Նազարյանի «Մենդելսոն, Լեսսինգ եւ Լավատեր» հոդվածը: Ինչպես պարզվում է Քաջբերունու հուշերից` այդ ստորագրությամբ հանդես էր եկել Մոսկվայի համալսարանի ուսանող, «Հյուսիսափայլի» թղթակից Մարտիրոս Սիմոնյանցը [88]:

1861 թ. հունիսին Հ. Չերքեզյանը «Ճռաքաղւմ» հրապարակում է մի պատասխան հոդված, որում հայտնելով, թե Հ. Ալիշանյանց անունը մտացածին է, խոսքն, ըստ էության, ուղղում է Նազարյանին [89]: Եկեղեցական դոգմատիզմի դիրքերից նա այստեղ խստագույնս քննադատում /89/ է   եկեղեցու   բարենորոգման` նազարյանական պահանջը եւ միաժամանակ, փորձում ձախողել Մոսկվայում մասնավոր դպրոց հիմնադրելու  նրա  ծրագիրը:  Նազարյանի  նախատեսած  դպրոցը  նա համարում է բողոքական խորամանկությամբ հյուսված որոգայթ, որով Նազարյանը, ինչպես նա գրում է, իբր օր ու գիշեր հայ մանուկներին պետք   է   քարոզի   «լուտերական   կրոնի   ուսումն`   լուսավորության անունով, պետք է ցանե ռեֆորմացիայի սերմերը մատաղ սրտերի մեջ» [90]: Վերջում խոսքն ուղղելով կաթողիկոսին` Չերքեզյանը նրանից խնդրում է հայոց եկեղեցին փրկել Նազարյանից: Հարվածը նենգ էր եւ հղի ամենածանր հետեւանքներով: Նազարյանն իսկույն պատասխանում է այդ հոդվածին [91] եւ միաժամանակ իր ելույթն առավել նպատակասլաց դարձնելու    մտադրությամբ`    իբրեւ    ժողովրդական    հատվածների վրդովմունքի արտահայտություն` կազմակերպում է Հակոբ Սերոբյանցի երկրորդ     նամակը`    «Առ    հրատարակողը» [92]:    Ինչպես    ասացինք նախընթաց  հոդվածի  վերաբերյալ`  Թյությունջի  Հակոբ  Սերոբյանցի երկրորդ նամակի հեղինակը նույնպես համարում ենք Նազարյանին: Նամակի առաջին բաժինը կուռ տրամաբանությամբ գրված խոսք է` հայ հասարակական կյանքում ստեղծված իրավիճակի եւ Չերքեզյանին հրապարակավ պատասխանելու անհրաժեշտության մասին (մի բան, որ հապաղում էին անել «հարգելի գիտնականները» եւ «ճշմարտասեր ուսումնականները»): Երկրորդ բաժինը կազմված է հինգ առանձին հարցերի ձեւով եւ ուղղակիորեն առնչվում է Չերքեզյանի հարցադրումներին: Առաջին երեք կետերում հոդվածագիրը կշտամբում է Չերքեզյանին` հիմնական խնդիրը թողած` «Հյուսիսափայլի» աշխատակիցներին հայհոյելու եւ կամ գործի արժանիքների մասին խոսելու փոխարեն` հոդվածագրի ինքնության շուրջ վայրիվերո դատողություններ անելու համար: Այստեղ նամակի հեղինակը հանգում է այն հետեւության, որ նրա հոդվածները «բոլորը անձնական բաներ են եւ անձնական վրեժխնդրության պղտոր գործ»:

Թյությունջի Հակոբի նամակի բուն խնդիրը, սակայն, ամփոփված է չորրորդ եւ հինգերորդ հարցադրումներում: Այսպես, նա հերքում է Չերքեզյանի այն միտքը, թե ժողովուրդը ոչինչ չի հասկանում: Մենք նույնպես կարդում ենք, գրում է Թյությունջի Հակոբը, կարդում ենք ոչ միայն հայերեն, այլեւ ռուսերեն եւ տեղյակ ենք «ռուսաց կրթյալ հասարակու/90/թյան» արտահայտած մտքերին:  Այնուհետեւ հոդվածագիրը Չերքեզյանին   խորհուրդ   է   տալիս   «այժմյան   ռուսաց   օրագիրները փոքրիշատե կարդալ ճշմարիտ սրտով եւ խղճով եւ համեմատել պ. Նազարյանցի գրվածների եւ գաղափարների հետ եւ տեսանել, արդյոք սոքա համաձա՞յն են նոցա հետ, թե ոչ» [93]: Նազարյանի հայացքների համար միանգամայն բնորոշ հարցադրում է նամակի այն հատվածը, որտեղ ասվում է. «Դուք ինքներդ լինելով մեր ազատամիտ քննողական ու հասկացողական օրերի կարգից ամենեւին դուրս մարդ, դուք ինքներդ մեր ժամանակի նոր լուսավորությունից ետ մնացած, կամիք նույնպես հայոց ազգը դուրս հանել այժմյան լուսավոր ժամանակի շրջանից եւ տանել   կոխել   այն   հին  միջնադարյան  խավարի  ապականության մեջ» [94]: Նազարյանի հոդվածներին հարազատ ոճով են գրված եւ այն տողերը (դրանք, ի դեպ, կրկնվում են նրա մի շարք հոդվածներում), թե «ազատախորհուրդ, բարեմիտ» թագավորի կամքով թույլ է տրված, որ «եվրոպական լուսավորության եւ գիտության աղբյուրը օրէ օր առավել առատ բխե եւ զովացնե հոգիքը Ռուսաստանի մեջ» [95]:

1861 թ. հուլիսին, երբ գրվում էր այս նամակը, թեեւ Նազարյանն ար դեն գիտեր «Հյուսիսափայլի» հրատարակության դադարեցմանը վերաբերող, հունիսի 12-ի թվակիր, Սինոդի որոշման մասին, այնուամենայնիվ, հինգերորդ կետում դիվանագիտական ոճով սիրաշահում է կաթողիկոսին, ձգտելով փոխել նրա վերաբերմունքը թե՛ իր աշխատանքների եւ թե՛ առհասարակ հայ գործիչների լուսավորական ձեռնարկումների նկատմամբ:

Այսպիսով, մենք կարծում ենք, որ Թյությունջի Հակոբի նամակում արտահայտվել են կոնկրետ իրադրության մեջ ծագած մի քանի հրատապ հարցեր, որոնց եւ անհապաղ պատասխանել է Նազարյանը:

Նալբանդյանը չէր կարող լինել այս նամակի հեղինակը միայն այն պատճառով, որ անտեղյակ էր այն իրադարձություններին, որոնց նվիրված է նամակը: Ընդգծենք, որ Չերքեզյանի հոդվածը, որին պատասխանում է Թյությունջի Հակոբը, տպագրվել է «Ճռաքաղի» հունիսյան համարում, երբ Նալբանդյանը գտնվում էր Կալկաթայում:

Մեզ համար նվազ կարեւոր չէ նաեւ Չերքեզյանի կարծիքը նամակի հեղինակի ինքնության մասին: Նա Սադա Ալեքսանդրյանցին եւ Թյությունջի Հակոբին համարում է իրական, բայց կրթություն չունեցող մարդիկ, որոնք, ըստ նրա, հեգելով կարող են խոսել մատենագրության եւ /91/ գրականության       մասին:       Ինչ    վերաբերում   է   սույն   նամակին, ապա Չերքեզյանը, թերեւս ոչ առանց հիմքի, նկատում է, որ Թյությունջի Հակոբը գործնականորեն չէր կարող իր նամակում կրկնել Նազարյանի «Հրապարակական նամակի» թեզերը, քանի որ այդ երկու նամակները տպագրվել   են   ամսագրի   միեւնույն   համարում:   Այդ   նամակը   նա համարում է Նազարյանի կողմից գրված եւ այն դիտում իբրեւ իր ելույթի արձագանքը [96]:

Ծանոթանանք Ս. Դարոնյանի դիտողություններին: Նա նշում է, որ Նալբանդյանն այս նամակը գրել է «Երկու տողի» հետ միաժամանակ, հաշվի առնելով, որ պամֆլետը չէր կարող հասնել արեւելահայ ընթերցողներին: Ս. Դարոնյանն ավելացնում է նաեւ, որ Նալբանդյանն այս նամակում եւս պահպանում է իր` միամիտ մարդ լինելու դիմակը (այսինքն` «Թյությունջի» ստորագրությունը), «քանի որ հակառակ դեպքում նա իրեն  կմատներ» [97]:  Հարց  է  ծագում.  այս  նամակի  հեղինակն  ի՞նչ «վտանգավոր»  մտքեր  էր  հայտնում,  որ  ստիպված  լիներ  դիմելու գաղտնապահության: Ավելորդ չենք համարում հիշեցնել, որ ժամանակին հայ ընթերցողներին քաջ հայտնի էր «Կոմս Էմմանուել» ծածկանվան  գաղտնիքը,  բայց  այդ  հանգամանքը  Նալբանդյանին  չէր  մղում գաղտնապահության, թեեւ «Հիշատակարանում» նա շատ ավելի ծանրակշիռ մտքեր էր արծարծում:

Ս. Դարոնյանն այն կարծիքն է հայտնում, ըստ որի` «Հյուսիսափայլին» սպառնացող վտանգի ժամանակ Նազարյանին, ինպես միշտ, «այն ափից» օգնության ձեռք է մեկնել Նալբանդյանը` ուղարկելով իր, այսինքն` Թյությունջի Հակոբի «Նամակը»: Կարծում ենք, վերը բերված փաստերը վկայում են դրա անհավանականության մասին: Ավելին, ծանոթությունը Թյությունջի Հակոբի «Նամակի», Նազարյանի «Մի քանի խոսք առ Հովսեփ Չերքեզյանցը…» հոդվածի եւ «Երկու տող» պամֆլետի հետ մեզ հանգեցնում է հակառակ հետեւության: Մեր կարծիքով, ոչ թե Նալբանդյանն է արձագանքել մոսկովյան լուրերին` գրելով Թյությունջի Հակոբի նամակը, այլ «Երկու տող» պամֆլետով ոգեւորված` Նազարյանն է գրել եւ՛ իր «Մի քանի խոսք…» հոդվածը, եւ՛ «Հյուսիսափայլի» միեւնույն համարում տպագրված Թյությունջի Հակոբի «Նամակը»: Եվ ահա թե ինչպես: Նալբանդյանը «Երկու տողում» մեկնաբանում, հիմնավորում եւ առավել մեծ ուժգնությամբ է բարձրացնում «Հյուսիսափայլի» պահանջած` եկեղեցու բարենորոգման կարեւորության հարցը, ուստի, միանգամայն տրամաբանական է, որ նա իր պամֆլետը /92/ Նազարյանին ուղարկեր այն  ճանապարհով, ինչպես Ռուսաստանում Սվաճյանի «Մեղուի» համարներն էին ստացվում: Մեր կարծիքով, ծանոթանալով «Երկու տող» պամֆլետին, որն, իսկապես, «այն ափից» կարող էր ուղարկել Նալբանդյանը, Նազարյանը ոգեշնչվել է, նոր մղումներ ստացել եւ դրա ազդեցությամբ գրել Չերքեզյանին ուղղված հրապարակային նամակը, լավագույններից մեկը` իր հոդվածներից [98]: Այդ նամակի որոշ հատվածներում բացահայտորեն արտացոլվել են Նալբանդյանի ոգին, հզոր տրամաբանությամբ հակառակորդին հարվածելու նրա արտահայտչաձեւերը: «Թյությունջի Հակոբի» ստորագրությունը կրող հոդվածը Նազարյանը գրել է իբրեւ լրացում` իր «Մի քանի խոսքին…»:

Ծանոթանանք այդ հատվածներին:

Նալբանդյան. «Պարոնի [Չամուռճյանի] վայրիվերո աղճատաբանությունքը ստոր են ամենայն տեսակ քննութենից» [99]:

Նազարյան. «Ձեր անծայր ու անվերջ աղճատաբանությունքը կարող չեն մի րոպե եւս խախտել իմ անձնահարգության հավասարակշիռը» [100]:

Նալբանդյան.  «Պարոն  Չամուռճյանի  եւ  մեր  գրվածներից  պարզ երեւում է, որ մեր երկուքի ճանապարհը այլ է բոլորովին, եւ սոքա այնպիսի ճանապարհներ են, որ ոչ բնավ հանդիպում են միմյանց» [101]:

Նազարյան. «Պարտ եմ ասել ձեզ, որ իմ ու ձեր մեջ չկա ոչինչ հասարակաց բան. մեր հայացքը այնքան ներհակ ու հեռի են միմյանցից, որքան արեւելք արեւմտից: Իմ ճանապարհս հայում է դեպի հառաջ, ձերը դեպի ետ: …Ուրեմն մեք կարող չենք ոչ ընկեր լինել միմյանց եւ ոչ ճանապարհակից» [102]:

Նալբանդյան. «Ահավասիկ մեք կանգնած ենք այժմ, բաց հրապարակի վերա» [103]:

Նազարյան. «Հայե՛ր, մեք կանգնած ենք այսօր Ձեր դատաստանի հրապարակի մեջ եւ կամինք լսել Ձեր վճռական դատակնիքը» [104]:

Նալբանդյան.  «Եվ այս նպատակին հասանելու համար չէ պիտո ընկրկինք ոչ բանտի եւ ոչ աքսորի առաջեւ, ոչ միայն բանիվ եւ գրչով, /93/ այլեւ զենքով եւ արյունով, եթե մի    օր  արժանի  լինինք զենք առնուլ մեր ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզած ազատությունը նվիրել եւ սրբել մեր արյունով» [105]:

Նազարյան. «Հավատացա՛ծ կացեք, որ Նազարյանցը, որ այսքան երկար տարիք կարողացել է ապրել յուր սուրբ գաղափարների համար, այժմ եւս կարող է քաջությամբ մեռանել այդ գաղափարների համար, արյունո՛վ կնքել յուր սրտի վկայությունքը» [106]:

Ինչ վերաբերում է Թյությունջի Հակոբի հոդվածից բերված «հայհոյությունք», «ճիզվիտ», «դժոխական» եւ այլ բառերին, որոնք Ս. Դարոնյանը համարում է Նալբանդյանի երգիծանքին բնորոշ, ապա հարկ է ասել,  որ դրանք  նույնքան  էլ հատուկ են  Նազարյանի եւ «Հյուսիսափայլի»  թղթակիցների  հոդվածներին:  Այս  առումով  ցանկանում ենք ավելացնել, որ չնայած բառերի կրկնություններին, մի բան, որ միանգամայն օրինաչափ է, Նալբանդյանն ու Նազարյանն ունեին խոսքի իրենց ինքնատիպ ոճը` նախադասության շարահյուսական կառուցման իրենց եղանակը, արտահայտչաձեւերի սեփական միջոցները, խոսքի հուզումնալից անկրկնելի երանգները: Դրանցո՛վ նաեւ պետք է բնագրերում որոնել-գտնել եւ զգալ` հեղինակային «եսը», որի մասին Վ. Գ. Բելինսկին վաղուց ի վեր ասել է, թե «ոճն ինքը տաղանդն է, ինքը միտքն է» [107]: Այս հարցում, սակայն, նալբանդյանագիտությանը պետք է օգնեն նաեւ մեր լեզվաբանները:

ԾԱՏՈՒՐ ՉԵԼԵՊԻ. Այս ստորագրությամբ գրված «Նամակ առ հրատարակողը» հոդվածը տպագրվել է 1862 թ., «Հյուսիսափայլի» մայիսյան համարում` Հայաստանի աշխարհագրական քարտեզի տպագրության  վերաբերյալ  Նալբանդյանի  «Հայտարարության»  հետ  մեկտեղ: Ի՞նչ պարագաներում է այն գրվել: 1862 թ. «Հյուսիսափայլի» բաժանորդագրության  գործը  գրեթե ձախողված էր: Նազարյանի նամակներից պարզվում է, որ փետրվարին նա դեռեւս չգիտեր, թե ամսագիրը հրատարակվելո՞ւ է, թե ոչ: Ի վերջո, մի քանի բարեկամների նյութական օժանդակությամբ, ապրիլին հրատարակվում է ամսագրի առաջին համարը, բայց նախկինում ընդունված հինգի փոխարեն` երեք մամուլ ծավալով: Քանի որ խմբագիրը ոչ մի հնարավորություն չուներ աշխատակիցներ պահելու, ամսագրի հրատարակության ամբողջ ծանրությունը կրում էր միայնակ:  1862 թվականն  իր  հետ բերում  է եւս  մեկ  մտահոգություն: /94/ Արդեն նախորդ հոդվածի առիթով   ասացինք, որ 1861 թ. ապրիլին Նազարյանը  տպագրել  էր  Մոսկվայում  «Գիտնական  եւ գործական դպրոցի» հիմնադրմանն առնչվող հայտարարությունը: Հակառակորդների, մանավանդ Չերքեզյանի ջանքերով, այդ ծրագիրը տապալվում է: Թեեւ հոկտեմբերին Նազարյանը ստացել էր պաշտոնական թույլտվությունը, բայց ծնողները նրան աշակերտ չէին վստահում: Վհատությունը կատարյալ էր, եւ ահա նա տպագրում է Ծատուր Չելեպիի նամակը, որի` Նազարյանի  գրչին  պատկանելուն  վերաբերող  մեր  ենթադրությունը կասկած չի հարուցում [108]: Այս հոդվածում Նազարյանն ազատություն է տալիս իր տխուր խոհերին, բոլոր դեպքերում հարցերի քննության ժամանակ պահպանելով հայ հասարակական կյանքի օրվա վիճակի քննարկման պատշաճ մակարդակը:

«Հյուսիսափայլի»  բաժանորդագրության  ճգնաժամային  վիճակը նա չէր համարում սոսկ մեկ ամսագրի ճակատագիր: Նազարյանը հասարակության,  մասնավորապես,   երիտասարդության   անտարբերության մեջ տեսնում էր հանուր ազգի մեջ «ընկերական կյանքի պակասության», «ազգի մեռելական սառնասրտության» երեւույթը` «դեպի որեւիցե իմացական բարիք»: Վաթսունական թվականների լուսավորական  շարժման վերելքի  գործում  հսկայական  ներդրում ունեցող Նազարյան-լուսավորիչը սրտի խորին ցավով էր արձանագրում հայ հասարակական կյանքում նկատվող հոռի երեւույթները եւ իր պարտքն էր համարում  զգաստացնել  հայությանը:  Նա  գրում  էր.  յուրաքանչյուր ազգ, նրա հոգեւոր եւ մշակութային կյանքը կենդանի է, «երբ նա հառաջադեմ է, հառաջ է խաղում ժամանակի հետ. ապա թե ոչ, մեռած է»: Նազարյանն  ուշադրություն է հրավիրում, ահազանգում  է. «Մեր հայերը կամ պիտի զարթնուն դեպի մի նոր կենդանություն, կամ պիտի մեռանին մի հավիտենական ազգային մահով. մի միջասահման բան չկա այստեղ» [109]:

Նամակում  արծարծված երկրորդ հիմնական  խնդիրը  կապված է  ազգային դպրոցների հիմնադրման հետ: Նշեցինք, որ նրա մասնավոր դպրոցի ծրագիրը տապալված էր: Ուշադրություն հրավիրելով Ղարաբաղի եւ Վրաստանի թեմերում ազգային դպրոցներ հաստատելու վերաբերյալ կաթողիկոսի թույլտվության վրա` Նազարյանը ողջունում է այդ իրողությունը եւ ներկայացնում դպրոցական մի հակիրճ, բայց շատ հիմ/95/նավոր ծրագիր: Շատ հետաքրքրական է, անշուշտ, որ հետագայում նա այն ընդլայնում է եւ 1864 թ. ` «Ազգային մտածությունք» խորագրով  տպագրում  «Հյուսիսափայլում» [110]:  Համեմատությունն  ի հայտ  է  բերում  հիմնական  մտքերի  եւ  հարցադրումների  բազմաթիվ կրկնություններ: Ուշագրավ է եւ այն հանգամանքը, որ հոդվածի վերջին հատվածում Ծատուր Չելեպին, մի պահ մոռանալով, որ ինքը սոսկ շարքային թղթակից է, ընթերցողներին է դիմում խմբագրին վայել ուսուցողական ոճով [111]:

Ս. Դարոնյանի` «Ծատուր Չելեպի» ծածկանվան պատկանելիության հիմնավորումը համոզիչ չէ: Այսպես, այն միտքը, թե թզենին չորացնելու վերաբերյալ աստվածաշնչյան ասույթը Նալբանդյանն օգտագործել է իր մեկ այլ հոդվածում, ոչինչ չի ապացուցում, որովհետեւ Նազարյանին եւս այն մատչելի էր: Այն դիտողությունը, թե «ճիզվիտներ» բառը Նալբանդյանն է օգտագործել, դարձյալ ոչնչի մասին չի վկայում, քանզի նույն հաճախականությամբ այն օգտագործել է նաեւ Նազարյանը. այլ կերպ լինել չէր կարող: Չէ՞ որ նրանք միեւնույն ամբիոնից մի հաստատուն ծրագրով պայքարում էին ճիզվիտների հայ նմանակների դեմ: «Դժոխարմատ նախանձ» բառերը նույնպես չէին կարող միայն Նալբանդյանի մենաշնորհը լինել, մանավանդ, եթե նկատի ունենանք, որ Նազարյանն այդ նախանձից շատ ավելի դառնություններ էր ճաշակել եւ գանգատվել ավելի շատ, քան իր երիտասարդ բարեկամը: Ինչ վերաբերում է հայերի մահվան եւ արթնության շուրջն արված դատողություններին, ապա հայտնի է, որ Նազարյանի լուսավորական քարոզները հիմնականում ծավալվում են փիլիսոփայական այդ ձեւակերպման հենքի վրա:

Ս. Դարոնյանը գտնում է, թե Նալբանդյանն իր մի շարք հոդվածներում օգտագործել է «Ով ունի ականջ լսելու, թող լսե» եւ «Ձայն բարբառոյ յանապատի» արտահայտությունները: Նազարյանի հոդվածներում նույնպես այդ արտահայտություններն օգտագործված են: Առավել լուրջ է Ս. Դարոնյանի այն դիտողությունը, համաձայն որի` քանզի «Նամակը» տպագրվել է նույն համարում, որտեղ եւ Նալբանդյանի «Հայտարարությունը», ուրեմն նա ի վիճակի էր, թեպետ եւ Պետերբուրգում, գրելու եւ Ծ. Չելեպիի «Նամակը»: Այս պնդումը, սակայն, մենք անհավանական ենք համարում: Նախ «Երկրագործության» հեղինակը, որը մի քանի օր առաջ էր ժամանել Եվրոպայից, հազիվ թե ժամանակ ու տրամադրություն  ունենար  հասարակությանը  «Հյուսիսափայլի»  բաժանորդա/96/գրության եւ ազգային դպրոցների ծրագրերի հետ կապված հարցերով զբաղեցնելու համար: Այնուհետեւ    Ծատուր    Չելեպիի «Նամակում» եւ Նազարյանի հոդվածներում երեւան եկած նմանություններն  այնքան  շատ   են,   որ  բացառում   են   «Ծատուր Չելեպիի» ստորագրությունը` Նազարյանի գրական ծածկանունը համարելու հետ կապված փոքր-ինչ կասկած:

Թվարկենք այդ նմանություններից մի քանիսը:

Ծատուր Չելեպի. «Ո՛ր ֆաբրիկանտը աշխարհի երեսին կարող է յուր  կապիտալը  դնել  մի  ապրանքի  պատրաստության  վերա,  որո համար չկա վաճառելու հրապարակ, որո խնդրողքը բոլոր հասարակության միջից մի տասն, քսան, երեսուն մարդ էին. ապրանքի կարոտությունն է, խնդրողքն են, գործադրողքն են, որ պահպանում են մի ֆաբրիկացիա եւ մի ֆաբրիկանտ» [112]:

Նազարյան. «Մատենագրություն առանց հոգաբարձության գրյանքը տարածելու, մի անհնարին գործ է, ի՛նչպես կարող է գործարանատերը (ֆաբրիկանտը) ապրանք պատրաստել, եթե չկային վաճառածության հրապարակներ» [113]:

Նազարյան. «…ֆաբրիկանտը կարող էր միայն պատրաստել վաճառելի նյութեր, եթե գիտեր, թե դոքա պիտառություն գտանելու են ժողովրդի մեջ, եթե նույն իսկ ժողովրդի կարիքը քաջալերում էր ֆաբրիկանտին գործ կատարել հասարակության համար: – Բայց եթե մի հասարակություն ոչինչ նյութական կարիք չունի… այդպիսի հասարակության մեջ կարող չէր լինել ոչինչ երկրագործություն, ոչինչ վաճառականություն, ոչինչ ֆաբրիկացիա, ոչինչ ճարտարություն» [114]:

Ծ. Չելեպի. «Հյուսիսափայլի» ճառագայթներն ավելի լուսապայծառ են, «քան թե ասիական մարդերի թույլ եւ ցավագարված տեսությունը կարող էր տանել նորան» [115]:

Նազարյան. «Ցնորամիտնե՜ր, որ կարող էին մտածել, թե արեգակը պիտի արտաքսվի երկնակամարից, որովհետեւ նորա ճառագայթները ծակում են նոցա ցավագար աչքերը» [116]:

Ծ. Չելեպի. «Մերայինքը ներե՛ն մեզ, որ այսպիսի սաստիկ լեզվով խոսում եմ նոցա հետ, մեղրոտ խոսքերով ամենադառն խնդիրների վե/97/րա խոսել, կարող էին միայն եզվիտները, բայց ես        չեմ պատկանում դոցա կարգին» [117]:

Նազարյան. «Մեղրոտ խոսքերից, որ այդքան սիրելի էին ազգի մեջ գտանված կարճամիտներին… «Հյուսիսափայլի» հրատարակողը միշտ հեռի է պահել յուր գրիչը, միտ դնելով քաղցր խոսքերի թունավոր ներգործությանը, միտ դնելով յուր սուրբ պարտականությանը դեպի յուր ազգը» [118]:

Ծ. Չելեպի. «Արդյոք այդ ուսումնարանների պատվելի հոգաբարձուքը գիտե՞ն եւ ճանաչո՞ւմ են մի ազգային ուսումնարանի պիտույք, եւ թե առանց դպրոցական մատենագրության, սկսյալ օրինավոր այբբենարանից մինչեւ գիտության վերին մասունքը, կարող չէ ոչինչ ուսումնարան հառաջադեմ լինել» [119]:

Նազարյան. «Մի ազգային, մանավանդ թե հայկական դպրոց կարող չէ ոչինչ հառաջադիմություն գործել, առանց դպրոցական գրքերի, առանց պատրաստելու աշակերտների համար ուսումնական հանդերձանք զանազան գիտությունների մասին. սկսյալ այբբենարանից մինչեւ եվրոպական լեզուների եւ գիտությունների ուսումնասիրության հարկավոր գրյանքը» [120]:

Ծ. Չելեպի. «Հայերը պարծենում են միայն յուրյանց նախահարց պարծանքով, ինչպես մեզ երեւում է, յուրյանց, ձեռքը գոգում դրած, անմիտ անգործությունը արդարացնելու համար» [121]:

Նազարյան. «Մի՞թե դորանից հետեւում է, որ եւ հասարակը պիտի հուսահատի, ձեռքը գոգումը դնե եւ բերանը բացած ասե միշտ…» [122]:

Ծ. Չելեպի. Ես «միայն հատուցանում եմ իմ խղճի պարտքը տալով suum cuique, այսինքն ամեն մինին յուր արժանը եւ պատկանելին» [123]:

Նազարյան. «Ով չգիտե այսպես մտածել, նա ոչինչ ըմբռնողություն չունի ազատության մասին, որ ամենին տալիս է յուր պատկանելին – suum cuique [124]:

/98/ Մի քանի խոսք հոդվածագիրների ծածկանունների մասին: Ս. Դարոնյանը ենթադրում է, որ Նալբանդյանին վերագրվող վերոհիշյալ հոդվածների ծածկանունները հոդվածագիրն ընտրել է «Հյուսիսափայլում» 1858-1859 թթ. օգտագործած  իր  ծածկանունների  հիման  վրա:  Այսպես,  Ծատուր Չելեպի եւ Պողոս Ղուկասյան անունները նա կապում է Ծատուր Պողոսյան անվան հետ, իսկ Մարտիրոս Ասլանբեկ անունը պայմանավորում Մարտիրոս Սառաֆյան եւ Շահբեգ անուններով:

Մենք, սակայն, XIX դարի 60-ական թվականների բանավեճերում գրական կեղծանունների ստեղծման մեջ ինչ-որ օրինաչափություն ենք տեսնում: Վիճաբանող կողմերը, հավանաբար, իրենց խոսքին հանդիսավորություն հաղորդելու համար ընտրում էին աստվածաշնչյան կամ դիցական անուններ: Օրինակ` Կիրակոսը «Հայսմավուրքի» սրբերից է, իսկ Մարգարյանը կարող է կապվել մարգարե բառի հետ: Պողոս Ղուկասյանի անվան հիմքում կարող էին դրված լինել Պողոս առաքյալի եւ Ղուկաս Ավետարանչի անունները: Ծատուր Չելեպին կարող էր ստեղծվել Աստվածատուր անունից եւ թուրքերեն «չելեպի» բառից, որը հայերին տրվող պատվանուն էր:

Մսեր Մսերյանի Վահան Արամյան կեղծանունը, նրա իսկ խոստովանությամբ` Արամ նահապետն էր, որը վահանով պաշտպանում էր հավատն ու եկեղեցին: Զարմայրի Անդրեաս Պետրոսյան անունը կարող էր  կազմված  լինել  եղբայրներ  Անդրեաս  եւ  Պետրոս  առաքյալների անուններից: Բարաղամ անունը, որը Ս. Դարոնյանը կապում է Արամ նահապետի անվան կամ ղամբար բառի հետ, կարծում ենք առնչվում է այդ անվան ստուգաբանությամբ ճշգրտված` «ժողովրդի որդի» հասկացության հետ: Շմավոնը եւ Ղեւին Հակոբի հանդուգն ու վրիժառու որդիներն են «Գիրք ծննդոցից»: Ինչ վերաբերում է Թյությունջի Հակոբ Սերոբյանցին, ապա միանգամայն անտրամաբանական ենք գտնում, որ Նազարյանը`  իբրեւ  կեղծանուն  օգտագործեր  իր  ժամանակակցի  եւ բարեկամի անունը: