Միքայէլ Նալբանդեան. Ազգութեան հրապարակախօսը

I. ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻ ԿԵԱՆՔԻ ԵՒ ԲՆԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ ԳԾԵՐԻՑ.

/16/ Խոշոր նշանակութիւն է ունեցել Նոր-Նախիջեւանը Նալբանդեանի թէ կեանքի ու գործունէութեան եւ թէ հայեացքների-աշխարհայեցողութեան նկատմամբ։

Ոչ մէկը չի կարող զերծ մնալ իւր միջավայրի ազդեցութիւնից, այն պայմանների ու պարագաների ներգործութիւնից, որոնց մէջ սահում են իւր կեանքի օրերը։ Առաւել եւս հրապարակախօսը. վերջնիս անդրանիկ տպատրութիւնները, շրջապատի կարգ ու սարքը յաճախ անանց եւ հզօր դրոշմ են դնում, անջնջելի կերպարանք են տալիս նրա թէ բնաւորութեանը թէ աշխարհայեացքին եւ թէ գործունէութեան,

Նալբանդեանը ծնւել է Նոր-Նախիջեւանում 1830 թւին. - մի այնպիսի ժամանակ, երբ այդ քաղաքն իւր շրջապատով դեռ գտնւում էր ուրոյն քաղաքական-հասարակական պայմաններում, որոնք ըստ մեծի մասին ոյժ են ունեցել կազմակերպելու այն դիմոկրատիկ ձգտումներն ու աշխարհայեցողութիւնը, որոնցով օժտած էր մեր հրապարակախօսը. Նրա բնաւորութեան եւ մտածողութեան առանձնայատկութիւններից շատերը գուցէ մնային մեզ համար առեղծւածային, եթէ նկատի չառնէինք գաղթական հայ ժողովրդի ստեղծած այն մթնոլորտը, որ սնել է պատանի եւ երիտասարդ Նալբանդեանին,

Տեղը չէ այստեղ մանրամասն եւ երկարօրէն կանգ առնել Նոր-Նախիջեւանի հիմնարկութեան պարագաների վրայ, մատնանշելով այն քաղաքական ձգտումները, որոնք տիրապետում էին Եկատերինա կայսրուհու ժամանակ յատկապէս դէպի հայերը եւ որոնք ստացան լրիւ ձեւակերպու/17/թիւն Գը. Պօտեօմկինի յայտնի ձեռնարկութեամբ — Ղրիմի գաղթը, հայ ազգաբնակութեան տեղաւորելը Դօնի ափերին եւ այլ ու այլ առանձնաշնորհումներ ստանալը։

Նալբանդեանին հասկանալու համար հարկաւոր է միայն յիշատակել հետեւեալը.

Ռուս-պարսկական եւ ռուս-տաճկական պատերազմների հերոսը — Պասկեւիչը 1831 թւականին լեհական ապստամբութիւնը ճնշելու համար ժամանակաւոր հրաժեշտ տալով Կովկասին, որի կառավարչապետն էր ինքը, թողնում է մի հրահանգ իւր տեղապահին, որ հակիրճ կերպով իւր մէջ բովանդակում է ռուս կառավարութեան բովանդակ քաղաքականութիւնը հայ ազգի նկատմամբ թէ առաջներում եւ թէ իւր ժամանակաշրջանում. «Հայք, - ասում է Պասկեւիչը, —որոնք վաճառականութեան մէջ վերին աստիճանի ընդունակ մի ժողովուրդ են եւ այդ պատճառով տէրութեան համար օգտաւէտ կարող են լինել, ցրւած լինելով ամենաշատ թւով Ռուսաստանում, Տաճկաստանում եւ Պարսկաստանում, եւ չունենալով քաղաքական անկախութիւն, միմեանց հետ կապւած են միմիայն կրօնքով. Նոքա միայն մի ընդհանուր իշխանութիւն ունին, այն է հոգեւոր իշխանութիւն, որ շատ մեծ ազդեցութիւն ունէ նաեւ նոցա աշխարհային գործերի վրայ: Հայոց հոգեւորականութեան պետն է Էջմիածնի կաթողիկոսը, Վասնորոյ պատրիարք նշանակել այնպիսի մի մարդու, որ անձնուէր լինի Ռուսիային, եւ Հայոցը դէպի մեզ քաշելու մեր ցանկութիւնը — պատճառ են եղած, որ մեր տէրութիւնը առաջւայ ժամանակներումն էլ միշտ փոքր ի շատէ խառնւել է պատրիարքի ընտրութեան գործում։ Որ տէրութիւնը ցանկացել է քաշել Հայերին դէպի մեր երկիրները, այդ ապացուցւում է այն մեծամեծ արտօնութիւններով, որ Ռուսիայում ամեն տեղ տւած է Հայոց եւ որոնք գրեթե ոչինչ հարկ չեն տալիս։ Այդ արտօնութիւն/18/ները եւ մեր ու նոցա կրօնի նմանութիւնը պատճառ եղան, որ Հայք մեծ քանակութեամբ գաղթեցին մեր երկիրները (տես Ա. Երիցյան «Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութիւնը եւ Կովկասի Հայք XIX-րորդ դարում», մասն Ա. եր. 654)։

Պետական աստիճանաւորի այս խոստովանութիւնը կարող էին, անշուշտ, կրկնել եւ այն մարդիկ, որոնք սկզբնապատճառ եղան Ղրիմի հայ գաղթականութեան եւ XVIII դարի վերջում հիմնարկեցին Նոր Նախիջեւան քաղաքը գաղթականների համար։ Հայ ժողովուրդը «տէրութեան համար օգտաւէտ էր դիտած Ռուսաստանի սակաւաբնակ եւ անշէն հարաւը ծաղկեցնելու համար, ուստի եւ նրան առատօրէն յատկացւում էին արտօնութիւններ, որոնց յաճախ նախանձել կարող էր զտարիւն ռուսը, որ ճորտ էր տակաւին, իրաւազուրկ։

Նոր Նախիջեւանի հայ գաղթականութեան առանձնաշնորհումներն եւս աւելի «քաղաքականութեան» արդիւնք էին եւ շատ քիչ յարակցութիւն ունէին պետութեան «հիմունքների» հետ։ Այդ առանձնաշնորհումների համագումարն էր ներկայացնում Նոր-Նախիջեւանի «Հայկական մագիստրատը», որի պատմութիւնը յաջող կերպով գրել է պ. Ե. Շահազիզը իւր «Պատմական պատկերներ» յօդւածներով: Այդտեղից մենք կքաղենք մի քանի տեղեկութիւններ՝ պատկերացնելու համար այն մթնոլորտը, ուր ծնւեց եւ զարզացաւ ազգութեան հրապարակախօսը։

Նոր-Նախիջեւանի Հայկական մագիստրատը. հիմնւել է 1780 թ. Եկատերինա կայսրուհու հրովարտակի համաձայն: Նա իւր մէջ պարփակում էր մի ինքնավարութիւն, որ ընդգրկում էր դատական, ոստիկանական եւ քաղաքային ինքնավարութեան ֆունկցիաներ։ Ընդհանուր դեմօկրատիական բնոյթ ունէին այդ բոլորը:

Նախ տեսնենք թէ ինչ բնոյթ ունէր դատարանական կազմակերպութիւնը:

/19/ «Դատաւորները, — ասում է պ. Շահազիզը, — ընտրւում էին քաղաքացիներից եւ ստանձնում էին իւրեանց պաշտօնը տէրութեան հաստատութեամբ… Ամեն մի դատախնդիր իրաւունք ունէր պահանջելու, որ իւր դատին չխառնւի այն դատաւորը, որ իր հետ կռիւ կամ մի որեւէ անբաւականութիւն էր ունեցել. միայն որ նա այդ պէտք է անէր ատեանի բացւելուց առաջ… Եթէ պատահում էր այնպէս, որ դատախնդիր կողմերից մէկն անբաւական էր մնում դատավորների վճռից, նա իրաւունք էր ստանում իսկոյն առնել վճռի պատճէնը եւ ներկայացնել իւր բողոքի հետ միասին հետեւեալ դատաստանական ինստանցիային, որը կազմւած էր ինն հոգու ատենից: Այդ իննը հոգին ընտրւած էին ժողովրդի ամենապատւաւոր, հասկացող եւ օրէնսգէտ մարդկանցից, նոքա պարտական էին հսկել, որ դատաւորները կանոնաւոր կերպով կատարեն իրանց պաշտօնը, պարտական էին հարկաւոր դէպքերում բռնելու դատաւորների տեղը եւ ջնջելու, քանդելու կամ բեկանելու նոցա անարդար կերպով տւած վճիռները… Թէ առաջի եւ երկրորդ դատաւորները եւ թէ ոստիկան-դատավորներն ընտրւում էին երեք տարի ժամանակով ժողովրդի բոլոր դասակարգերից՝ աստիճանաւորներից, վաճառականներից, մեշչաններից եւ արհեստաւորներից…» («Պատմական պատկերներ», եր. 3, 7, 12):

Այստեղ հետաքրքրութեան առանձնապէս արժանին ժողովրդի ընտրողական իրաւունքն է, որի ջատագովը մնաց իւր ամբողջ կեանքում Միք. Նալբանդեանը: -

Քաղաքային ինքնավարութիւնն եւս, որին յանձնած էր քաղաքի ընդհանուր կառավարութիւնը եւ որը կոչւում էր «Քաղաքական Դում», նոյն ընտրողական սկզբունքի վրայ էր հիմնած «Խորհրդարանում խնդիրները վճռում էին ձայնի բազմութեամբ եւ իսկոյն եւ եթ գործադրում էին. իսկ այն խնդիրները, որոնք պահանջում էին ման/20/րամասն ծանօթութիւններ եւ մասնագիտական տեղեկութիւններ, արձանագրելուց եւ խորհրդին մասնակցող հոգաբարձուների ստորագրութեամբ վաւերացւելուց յետոյ, ենթարկւում էին ամբողջ հասարակութեան եւ քննութեան» (ibid, եր. 19):

Հետաքրքրութեան արժանի է նաեւ այն դերը ու նշանակութիւնն, որ իրեն վերապահել էր ամբողջ Նոր-Նախիջեւանի նկատմամբ ընդհանրապէս Յովսէփ արքեպիսկոպոս Արղութեան-Երկայնաբազուկը: Նրա այդ դերն ու նշանակութիւնը մասնաւորապէս արտայայտում էր Մագիստրատի կազմակերպման եւ գործառնութեան պարագաների մէջ։

XVIII դարի նշանաւոր հողեւորական դեմքերից մէկն էր Արղութեանը, որ Նոր-Նախիջեւանի հիմնարկման ժամանակ ռուսահայոց թեմակալ առաջնորդն էր եւ որին վիճակւած էր դէպքերի բերմունքով կատարել խոշոր դեր՝ դառնալով ռուսական քաղաքականութեան գործորդ արեւելեան խնդրում։ Ազնւական ծագում ունեցող այդ բարձրաստիճան հոգեւորականը՝ օժտած լինելով մեծ եռանդով. կամքի ոյժով եւ արտակարգ ընդունակութիւններով՝ կարճ ժամանակի ընթացքում ռուսական կառավարութեան, աչքում մեծ կշիռ ստացաւ եւ ահագին դեր խաղաց Նոր-Նախիջեւանի հիմնարկման գործում, մանաւանդ գաղթականների համար` առանձնաշնորհումներ ձեռք բերելու ժամանակ։ Նա այդ առանձնաշնորհումների վրայ դրեց իւր անձնական կնիքը: Համոզւած կղերական լինելով՝ նա աշխատեց Նոր-Նախիջեւանցիների աշխարհիկ կեանքն ու կենցաղավարութիւնը տոգորել կրօնական ոգով, աւելի ճիշտ՝ եկեղեցական ուղղութեամբ, կամենալով ներշնչել գաղթականներին մի անհուն սէր դէպի հայոց եկեղեցին, նրա բարձրագոյն գահակալը եւ առհասարակ դէպի հայ հոգեւորականութիւնը՝ նա աշխարհիկ մագիստրատի կող/21/քին հիմնեց «Հոգեւորը դատարանը» եւ առաջնի ղեկավարութեան գործն իւր ձեռքն առաւ ոգու եւ ուղղութեան կողմից: Արղութեանին յաջողւեց Նոր- Նախիջեւանցիների կողմից վաստակել անհուն սէր դէպի իւր անձնաւորութիւնը եւ Նոր-Նախիջեւանին տալ մի տեսակ կրօնական-բարոյական համայնքի կերպարանք, տնօրինելով քաղաքացիների առտնին եւ հասարակական կեանքը որոշ եւ խիստ կանոններով։ «Կանոնաւոր եւ մանրամասն հրահանգ կամ կանոնաւորութիւն, - ասում է Ե. Շահազիզը, - Նախիջեւանի հայկական քաղաքային խորհրդարանը երբէք չէ ունենում. նա իւր երկարատեւ գոյութեան ընթացքում ղեկավարում է միայն Յովսէփ արքեպիսկոպոսի բանաւոր հրահանգներով եւ կեանքում մշակած եւ օրէնքի զօրութիւն ստացած զանազան կանոններով». խորհրդարանի կանոնադրութիւնն ամբողջապէս թափանցւած էր այն սիրով, որ տածում էին գաղթականները դէպի իրենց առաջնորդն ու հոգեւոր կառավարութիւնը եւ այն ուղղութեամբ, որ իրենց ներշնչել էր Յովսէփ արք. Արղութեանը։ Ահա թէ ինչ էր գրւած այդ կանոնադրութեան Դ. Ե. Ժ. եւ ԺԲ. յօդւածներում. «Միաբան խոստանում ենք հնազանդել Աստուծոյ կամքին եւ նորա սուրբ պատուէրներին, հաւատարմութեամբ ծառայել մեր ամենաողորմած թագուհուն եւ նորա տւած փրկարար օրենքներին, պատւել մեր սուրբ եկեղեցու կանոնները, խոնարհել մեր Հոգեւոր Հօրը, ինչպէս մեր եղբայրութեան գլխաւոր անդամին եւ մեր քաղաքի ու հասարակութեան հիմնադրին խոստանում ենք միակամ դէմ դնել նոցա, որոնք կձգտեն խլել մեր օրէնքները եւ իրաւունքները, խնամք տանել մեր եկեղեցիների, վանքի («ս. Խաչի» մասին է խոսքը. Ա 8) վրայ սերնդէ սերունդ մինչեւ վերջը։ Դատաստանական կարգը մեր քաղաքում հաստատելուց եւ հասարակութեանս դրամական ելումուտթը կանոնաւորելուց յետոյ, մենք Աստուծոյ առաջ խոս/22/տանում ենք վերահաս լինել գործերին եւ, առանց կրքերի ու կեղծաւորութեան, կառավարել նոցա։ Եթէ մեր մէջ մի որեւիցէ առարկայի մասին անհամաձայնութիւն, տարաձայնութիւն կամ թիւրիմացութիւն պատահի, խոստանում ենք նորա լուծում թողնել մեր Սրբազան Հօր բարեհայեցողութեան, որպէսզի նա հաստատէ մեր վճիռներից կամ կարգադրութիւններից ամենաարդարը, ամենաօրինաւորը. իսկ եթէ այդ պատահի նորա բացակայութեան ժամանակ, խոստանում ենք գործն այնպէս վճռել, ինչպէս որ ցանկանում է մեծամասնութիւնը եւ ոչ թէ ղեկավարել ինքնասիրութեամբ եւ դատարկ երկպառակութեամբ.. ։ Եթէ սրբազան հօր բացակայութեան ժամանակ պատահի մեզ խորհրդակցութիւն ունենալ հոգեւոր գործերի մասին, մենք պարտական ենք հրաւիրել խորհրդին նորա փոխանորդին կամ յաջորդին եւ նոցա հետ միասին վճռենք խնդիրը, որպէսզի դորանով հոգեւոր եւ մարմնաւոր կառավարութեան մէջ խռովութիւններ ծագելու առիթ չտանք… Եթէ մեր հասարակութիւնից մէկը կամենալ փոփոխել մեր հասարակութեան բարեկարգութիւնը, անհնազանդ գտնելով մեր տւած խրատներին, արտաքսի մեր հասարակութիւնից իբրեւ քաղաքի կարգերը խանգարող եւ ապստամբ անձն եւ, Յիսուսի Քրիստոսի խօսքին համաձայն, ճանաչի անբարիշտ եւ անօրէն» (ibid., Եր. 14, 15, 17 եւ 18).

Քաղաքական Դումը եւ Հոգեւոր կառավարութիւնն ուրոյն հիմնարկութիւններ էին: Յովսէփ արք. Արղութեանն աշխատել էր երկուսի իրաւական բնագաւառներն անջատել իրարուց. սակայն կեանքի մէջ շփման եւ փոխյարաբերութեան պարագաներն այնքան շատ էին եւ բազմապիսի, որ հնարաւոր չէր երկուսի չէզոք կացութիւնը։ Սակայն իրառասութիւնների փոխադարձ շփումները գնում էին միշտ յօգուտ մագիստրատի. ու այդ է պատճառը, որ վերջինս բացարձակ գերիշխանութիւն ձեռք բերեց Հոգեւոր կառա/23/վարութեան նկատմամբ, քանի որ սրա նախանդամները սկսել էին նշանակւել քահանաներից, իսկ այդ խմբակցութիւնը մեծապէս կախում ունէր Քաղաքական Դումից (ibid, եր 147), եւ վերջ ի վերջոյ մագիստրատի ազդեցութիւնն այնքան հզօրացաւ, որ քաղաքագլուխներն իրենց ձեռքը ձգեցին այսպէս կոչուած «աթոռակալութեան» իրաւունքը, այսինքն եկեղեցու տնտեսական ղեկավարութիւնը։ «Աթոռակալ քաղաքագլուխները, - ասում է Շահազիզը, - օգտելով այն հանգամանքից, որ ինքնեանք իրենց պաշտօնի զօրութեամբ իրաւունք են ունեցել հսկելու եկեղեցիների դրամական մասի վրայ եւ իւրեանց ձեռքով գանձել աթոռային եւ առաջնորդական արդյունքները, մեծ իշխանութիւն են ձեռք բերել։ Նոքա սկսել են անցաթուղթ տալ հոգեւորականներին, իրանց են սեպհականացրել պսակի, մկրտութեան, թաղման թոյլտութեան տոմսակ տալու իրաւունքը, միով բանիւ, մի տեսակ առաջնորդի, յաջորդի կամ փոխանորդի իրաւունքներ են ձեռք բերել: Նոքա հրամայական ձեւով թղթեր են գրել Հոգեւոր դատարանին եւ պահանջել են, որ իւրեանց առաջարկութիւններն անյապաղ կատարին, առաջադրել են սպառնացել են. .. (ibid, եր. 148).

Հայկական Մագիստրատը մօտ մի դար իւր գոյութիւնը պահպանեց եւ մի անգամ ընդ միշտ փակեց 1869 -1870 թւականներին։ Ուրեմն Միք. Նալբանդյանի մահւանից 3-4 տարի յետոյ միայն խափանեց: Իւր կեանքի ընթացքում ազգութեան հրապարակախօսը շատ անգամ թէ գործով եւ թէ խօսքով առիթ էր ունեցել գործ ունենալ Հայկական Մագիստրատի հետ, իր կեանքի վերջին օրերին հոր մահւանից յետոյ նա ժառանգական վէճ ունէր եղբայրների հետ եւ ստիպւած էր Մագիստրատի օգնութեան դիմելու: Ահա թէ ինչ է գրում այդ առիթով մի նամակի մէջ իւր եղբօրը աքսորավայրից։ «Որովհետեւ իմ /24/ աքսորը եւ տկարութիւնը մինչեւ այժմ տեւում են եւ դեռ կարող են երկարել, ուստի եւ ես բարւոք համարեցայ դարձեալ Ձեր շահը նայելով գրել տեղւոյդ Մագիստրութեան մի խնդիր, որ նա մեր հօր վաղճանից յետոյ ինչ որ մնացել էի յայտ բերէ թէ շարժական եւ թէ անշարժ եւ այս բոլորը ինչպէս օրէնքը կհրամայէ ծախէ եւ գումարը պահելով իւր գանձարանում քննէ եւ վճռէ ժառանգների իրավունքը եւ ըստ այնմ իւրաքանչիւրին իւր պատկանեալ բաժինը տայ։

Բայց աւելի հետաքրքրական էր այն շփումը Մագիստրատի հետ, որ նա ունեցաւ իւր Նախիջեւանում եղած ժամանակ «աթոռակալութեան» խնդրի առիթով:

Այդ մասին քիչ յետոյ Մագիստրատի քաղաքագլուխ եւ իւր գաղափարակից Հայրապետեանի օժանդակութեանն է Միք. Նալբանդեանը պարտական եւ այն յաջողութեան համար, որ նա ունեցաւ Հնդկական գումարները ստանալու համար ձեռնարկած իւր առաքելութեան մէջ։

Բացի այդ գործնական շփումներից Նոր-Նախիջեւանի Հայկական Մագիստրատի հետ, թէ իբրեւ առաջնորդական քարտուղար, թէ իբրեւ քաղաքացի, – նա զբաղւել է այդ հիմնարկութեամբ եւ իբրեւ հրապարակախօս մամուլի մէջ իւր «Յիշատակարաններում», Միք. Նալբանդյանը չի գրել այդտեղ «Հայկական Մագիստրատի» պատմութիւնը, այլ հրատարակել է Եկատերինա կասրուհու հրովարտակը, մասամբ ցոյց տալով իւր իրազեկ լինելու այդ հիմնարկութեան պարագաներին: Այդտեղից մենք կարող ենք եզրակացնել — թէպէտեւ մի քանի թռուցիկ ակնարկների մէջ արտայայտած — այն ազդեցութեան մասին, որ ունեցել է Նոր-Նախիջեւանի յիշեալ հաստատութիւնը Նալբանդեանի վրայ իբրեւ ազգութեան հրապարակախօսի։

Շատ հետաքրքրական կերպով է սկսում նա իւր պատմութիւնը:

/25/ «Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, — խոստովանում է Նալբանդեանը, — սիրում եմ հին բաները. ինչ պիտոյ է առնել, ամենայն մարդ ունի իւր համար մի սիրական բան. իմ սիրականը է հնութեան խուզարկութիւնը, մանաւանդ թէ՝ այդ բանը ունենայ պատմական արժանաւորութիւն» («Յիշատակարաններ», եր. 178),

Սակայն մենք էլ մեր կողմից պիտի խոստովանենք, որ ամեն մի հին բան «սիրական» չի կարող լինել հրապարակախօսին, եթէ նա որեւէ յարակցութիւն չունենայ ներկայի հետ, սերտ կերպով չշօշափի այն շահերը, որոնք իւր հասարակագիտական խմբակցութեանն են պատկանում։ Իրապէս հենց այդպէս էլ է. Միք. Նալբանդյանը զբաղւում է Մագիստրատով աւելի պիտակցական վերաբերմունք յարուցանելու համար իր հայրենակիցների մէջ իրենց առանձնաշնորհումների նկատմամբ։ Ազգութեան հրապարակախօսը յիշատակում է, որ Նոր Նախիջեւանցիներից շատերն անունով գիտեն միայն իրենց ընծայած արտօնութիւնների հրովարտակի մասին, ուստի եւ հրատարակում է բնագիրն ու թարգմանութիւնը։ Կենսական նշանակութիւն ունէր այլ աշխատանքը Նոր Նախիջեւանցիների համար, քանի որ նրանք իրականութեան մէջ վայելում էին տակաւին իրենց տրւած առանձնաշնորհումների արգասիքը։ «Նախիջեւան քաղաքը, — ասում է Նալբանդեանը, — մինչեւ այսօր վայելում է այս իրաւունքները եւ առանձնաշնորհութիւնքը. մինչեւ այսօր քաղաքական կառավարութիւնը գտանւում է հայ քաղաքագլխի եւ դատաւորների ձեռքում, որ վիճակով ընտրում են հասարակութեան կամեցողութեամբ, երեք տարի ժամանակով: Ոչինչ աւելի լաւ կառավարութիւն չէր պիտոյ ցանկանալ Հայերի համար, եթէ այդ ընտրութիւնքը միշտ յառաջանային ուշ դնելով քաղաքի եւ հասարակութեան պիտոյքին, եթէ մասնավոր եւ անձնական բաները խափանարկու չլինէին /26/ ընդհանուր օգտին» (ibid, երես 192),

Ազգութեան հրապարակախօսի մէջ այս համակրանքը դէպի ընտրողական սկզբունքը, ինչպէս նկատել ենք, նրա պատանեկութեան միջավայրի արգասիք էր, որ ա ելի եւս ամրապնդեց նրա մէջ Մոսկւայում ազատամտական ուղղութեան ազդեցութեան շնորհիւ, Բայց աւելի հետաքրքրական է տեսնել այն ուրոյն ազդեցութիւնը, որ ունեցա նրա վրայ իւր հայրենի քաղաքը «հոգեւորի» կողմից։ Յովսէփ Արղութեանի հիմնարկած «Հոգեւոր դատարանը», նրա ներշնչած ջերմաջերմ սէրը դէպի Էջմիածինը եւ վերջապէս հայկական սովորոյթների պահպանման եռանդուն ճիգերը – այդ բոլորն առանց հետեւանքի չեն անցել ակգութեան հրապարակախօսի իւրայատուկ պսիխիկայի եւ աշխարհայեացքի յօրինման գործում: Ինչպէս յայտնի է, Միք. Նալբանդեանը մինչեւ իր կեանքի վերջը մնաց Հայ Լուսաւորչական եկեղեցու «պրոգրեսսիւ»՝ շահերի ջատագովը, նա կամենում էր տեսնել այդ եկեղեցին բարենորոգումների միջոցով աւելի եւս կենսունակ դարձած եւ ամրապինդ՝ դիմադրելու ամենատեսակ խոշ ու խութեր` իւր զարգացման ճանապարհին Հայ ազգութիւնն իւր եկեղեցական ուրոյն կազմակերպութեամբ զտաւ իւր տաղանդաւոր ջատագովին յանձինս Միք. Նալբանդեանի, որ ազգութեան հրապարակախօս լինելով՝ չէր կարող անտես առնել եկեղեցին եւ չկռել վերջնիս շահերի պաշտպանութեան համար, Հայ ազգութիւնը ստեղծել է իր պատմական եկեղեցին, երկուսի մէջ կայ ներդաշնակ կապ եւ մէկն առանց միւսի անմտածելի է. եթէ կենսունակ է ազգը, կենսունակ է եւ եկեղեցին։ Հայ ազգային պատմական եկեղեցուց դուրս Նալբանդյանը հայութեան սահմաններում չէր թոյլատրում մի այլ եկեղեցու գոյութիւն, որպէս մրցակից ազգային եկեղեցու: Եւ այդ է պատճառը, որ նա մնաց մինչեւ իր կեանքի վերջը կաթոլիկութեան եւ մասնաւորա/27/պէս հայ կաթոլիկների ոխերիմ թշնամին, գրելով «Մխիթար Սեբաստացի եւ Մխիթարեանք» յօդւածի պէս մի թունաւոը գրութիւն։

Այդպիսի մի թունաւոր գրութիւն է նաեւ այն նամակաձեւ թուղթը, որ գրել է Միք. Նալբանդեանը Գաբրիէլ վարդ. (Այվազեանի դէմ պաշտպանելով Էջմիածնի գահակալի իրաւունքները վերջնիս ոտնձգութիւնների հանդեպ: Այդ վարդապետը մի շրջաբերական էր բաց թողել Մատթէոս կաթողիկոսի դէմ եւ ահա թէ այդ առիթով ինչպէս է խօսում Նալբանդեանը. «Անցեալ օրերում, — գրում է ազգութեան հրապարակախօսը, — մեր եկեղեցու բեմից կարդացւեց Այվազեան վարդապետի թուղթը, որով դառնում է նա դէպի ժողովուրդը եւ ինքն իրան անթիւ գովասանութիւններ տալուց յետոյ (եթէ ուրիշները չեն գովում, բաս ինչ անի) ընդդէմ մեր եկեղեցւոյ դարեւոր աւանդութիւններին մի օրինակ յանդգնութեամբ ձեզ ս. բեմից գրգռում է դէպի անհնազանդութիւն Գրիգոր Լուսաւորչի Աթոռակալին։ Ձեր լռութիւնը այդպիսի ապստամբւած գործի դէմ, տեղի կտայ էսօր Այվազին, էգուց՝ Կիրակոսին, միւս օրը՝ Մարկոսին պատերազմ քարոզել մեր ս. աթոռի դէմ եւ պատրաստել այն հերձւածի եւ բաժան բաժանութեան անդունդը, որ սպառնում է կուլ տալ մեր ազգի կորած մնացած փառքի վերջին նշխարքը։ Թէեւ նա հիմնում է իբր՝ կայսերական օրենքի վերայ, բայց ոչ մի կայսերական օրէնք թոյլ չի տալի մի որեւիցէ աբեղայի եկեղեցու բեմիցը գրգռել ժողովուրդը իւր Հոգեւոր գլխի դէմ, կամ աւելի պարզ ասել՝ իւր եկեղեցու անկախութեան դէմ։ Հայեր, եթէ տակաւին չէք ամաչում պարծենալ ձեր կրօնի անկախութիւնովը, եթէ տակաւին ձեր սրտի խորքում մնացել է այն սուրբ զգացմունքը, որ մի ժամանակ ոգի էր տալիս ձեր ազգին եւ կրօնի պաշտպաններին–չպէտք է թոյլ տաք, որ մի սեւահոգի (հազար փա՜ստ), /28/ հաւատը օրացոյց շինող եզւիտ աբեղայ իւր կեղտոտ ոտերով կոխի ձեր ազնիւ սրտերը եւ կտրատուի ձեր կրօնի այն սուրբ կապը, որ համարել միայն պահել է մինչեւ այսօր Հայի ազգութիւնը։

 

Մեր եկեղեցուն ձեռնամերձ եղաւ,

Գառնազգեստ գայլը մեզ գլուխ դառած

Սուրբ խորան պղծեց, արդ ո՞ւր աղօթենք—

Հիմի՞ էլ լռենք…

 

Այվազեանը Լօյoլլայի հարազատ ժառանգը գալով ամենայն կողմից, ուզում է ծածկել իւր կոշտ եւ կոպիտ երկպառասիրութիւնը, փառամոլութիւնը, ապստամբութիւնը հետեւեալ փափուկ խօսքերով թղթի վերջում, իբր «Հնազանդեցէք էլի ս. Աթոռին, Աթոռակալին…»։

Բայց չխաբւէք, եղբարք. գլխաւոր միտքը սկզբումն է եւ բոլոր թղթի բովանդակութիւնում: Այդ այն օրօրն է, որով երեխային քնացնում են»։

Պ. Ե. Շահազիզը Միք. Նալբանդեանի մասին գրած կենսագրութեան մէջ` բերելով այս կտորը (եր. 73-74), յայտնում է միեւնոյն ժամանակ, որ բնագիրն անստորագիր է: Բայց նա այն կարծիքի է, որ «շարադրւածքի եղանակից, լեզւից եւ ոճից հեշտութեամբ կարելի է ճանաչել, որ Նալբանդեանցինն է»: Այս կարծիքը միանգամայն ճիշտ է. վերջինս աւելի ամրապնդելու համար պէտք է յիշատակել եւ այն հանգամանքը, որ ազգութեան հրապարակախօսի վերոյիշեալ թուղթը մի համերաշխ ներդաշնակութիւն է կազմում նրա ամբողջ հրապարակախօսական ուղղութեան հետ եւ այդտեղ արտայայտած մտքերն ու դարձւածքները դիւրաւ կարելի է գտնել անփոփոխ կերպով Միք. Նալբանդեանի այլ եւ այլ յօդւածների մէջ ուրիշ առիթներով գրւած։

Նոր-Նախիջեւանի Մագիստրատը մի այլ ուղղութեամբ եւս խորապէս ազդել է ազգութեան հրապարակախօսի աշխարհայեացքի յօրինեան վրայ Դա լեզւի խնդիրն է: /29/ Գաղթական հայ ժողովրդին հնարաւորութիւն էր տւած իւր ինքնավարութեան բոլոր գործառնութիւնը վարելու մայրենի լեզւով. երկար ժամանակ մնալով հասարակական յարաբերութիւնների միակ գործօնը, այդ լեզուն եղել էր նաեւ այն աղբիւրը, որից սկզբնապէս քաղել էր Միք. Նալբանդեանը իր ամբողջ մտաւոր պաշարը՝ կարդալով բացառապէս հայերեն գրքեր եւ մտածելով հայերէն։ Մոսկւա գնալով՝ լեզւի խնդրում նա փոփոխութեան չի ենթարկում իր աշխարհայացքը, որն արդէն իւր հիմնական տարրերով կազմւած վերջացած էր։ Հէնց այն գրութեան մէջ, ուր նա տալիս է Նոր-Նախիջեւանի Մագիստրատի մասին իւր ձեռքի տակ ունեցած տեղեկութիւնները՝ նա միեւնոյն ժամանակ շոշափում է եւ լեզւի խնդիրը, եւ ազգային դպրոցի կառուցման անհրաժեշտութիւնը։ Հրապարակախօսը շատ լաւ էր ըմբռնում լեզւի նշանակութիւնն ազգութեան համար. նա՝ գիտէր, որ մի այլ հայ գաղթականութիւն դարձեալ դուրս եկած թաթարական տիրապետութեան տակից ազգովին ոչնչացաւ՝ կորցնելով իւր մայրենի լեզուն։ Նա հանդիսանում է մաքուր հայերէնախօսութեան կողմնակից եւ դժգոհում է իւը հայրենակից Նոր Նախիջեւանցիներից, որ նրանք շարունակում են մնալ օտար լեզւի ազդեցութեան տակ։ Դեռեւս չ'գիտեն մտածել, — ասում է Նալբանդեանը, — որ մի ազգ բաժանւում է միւսից իւր լեզւով, եւ լեզուն է. որ գլխաւորապէս պահպանում է ազգութիւնը» («Յիշատակարաններ», եր. 202):

Սակայն լեզւի անաղարտութեան պահպանման գլխաւոր օջախներից մէկը— ազգային դպրոցը բացակայում է Նոր-Նախիջեւանում. դա վտանգաւոր մի պարագայ է. ու ահա Նալբանդեանը կոչ է անում, համոզում է սրտաշարժ եւ համոզիչ խօսքերով հիմնել այդպիսի մի կրթարան։ Շատ խոշոր դեր է վերագրում այդ ուսումնարանին ազգութեան հրապարակախօսը, նրա չլինելը համարելով չարիքներից մեծագոյնը. «Թող այսօր լինէր այդ ուսումնարանը ոտքի /30/ վրայ, — ասում է նա պաթետիկ տօնով, — էգուց գնայի ես գերեզման, գոնէ փարատած կ'լինէր սրտիս կսկիծը եւ խաղաղ հողով, ուրախադէմ կը հանդիպէի հրեշտակին, որ գալու էր ինձ իմ Արարչի ատեանը տանելու համար» (ibid., եր. 216)։

Այդպիսի բառեր կարող էր գործ ածել միայն եւ եթե ազգութեան հրապարակախօսը, որին ղեկավարում է իր հասարակական խմբակցութեան բարոյահայեցողութիւնն ու իրաւահայեցողութիւնը: Առաջինը համախմբումի եւ կազմակերպման գործառնութիւն է, իսկ երկրորդը պայքարի եւ նւաճման: Ամեն մի հասարակական գրուպպա զուրկ է ապրելու եւ զարգանալու հնարաւորութիւնից եթէ նա չունի այդ երկու գործառնութիւնները միաժամանակ եւ անքակտելի կերպով: Գրագէտն էլ հրապարակախօս չէ, եթէ նա չի տոգորած վերոյիշեալ սկզբունքներով: Միք. Նալբանդեանը գերազանցօրէն հրապարակախօս է - ազգային խմբակցութեան շահերի ջատագով: Նրա բարոյահայեցողութիւնը - ինչպէս առհասարակ ամեն մի մօրալ – ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ մասնաւոր շահերի ստորադրումը հանրական շահերին, խմբակցութեան պրոգրեսսիւ նպատակակետերին. Նրա իրաւահայեցողութիւնը - ինչպէս առհասարակ ամեն մի «ինտուիտիւ իրաւունք» – ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ սեպհական խմբակցութեան հակադրումը մի այլ խմբակցութեան եւ վրանից բղխող կռւի սկզբունք։

Ուստի եւ ազգութեան հրապարակախօսի քիչ առաջ բերած պաթետիկ խօսքերը մենք պէտք է համարենք նրա որոշ բարոյահայեցողութեան արդիւնք, որի իմաստը նա բացատրում է հէնց միեւնոյն յօդւածում «Ազգի եւ հասարակութեան գործի մէջ, — ասում է Նալբանդեանը, — նորա անդամքը մասնաւոր մարդիկ չեն. եթէ դոքա մասնաւորք են, եթէ դոցա չի վերաբերում այդ գործը, ազգի եւ հասարակութեան անունով, ուրեմն ո՞վ է հասարակութիւնը, ով /31/ է ազգը։ Դորա հակառակ ամեն մի բարոյական մարդու վերայ պարտականութիւն կայ, ազգային գործի անունը լսածի պէս իսկոյն մէջ մտանել եւ իւր կարողութեան եւ զօրութեան չափ օգնական լինել այդ գործի յառաջադիմութեանը, խօսքով եւ գործով, ամենեւին այն սրտով եւ այն ջերմեռանդութեամբ ինչպէս կընթանար այն վիպւածում, եթէ այդ գործը վերաբերէր մասնաւորապէս իւրեան: Բայց եթէ ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել, ուրեմն հասարակութեան եւ ընդհանուր բարու համար աւելի հարկաոր է քրտնել եւ աշխատել, քան թէ իւր սեպհականի, որովհետեւ մի անհիմն բան է մասնաւորի երջանկութիւնը առանց ընդհանուրի եւ հասարակաց բարօրութեան» (ibid, եը. 214)։

Իսկ Նալբանդեանի ազգային իրաւահայեցողութեան դրօշակի վրայ գրւած է «Օրհնեալ է պատերազմը»…

* * *

Միջավայրի տեալները, դրանցից բղխող իւրայատուկ բարոյահայեցողութիւնն ու իրաւահայեցողութիւնը անհատական ինչ գծեր եւ կենսական ի։նչ պայմաններ են ստեղծել Նալբանդեանի բնաւորութեան եւ նրա հասարակական գործունէութեան մէջ։

Մեզ մնում է այժմ տալ Միք. Նալբանդյանի համառօտ կենսագրութիւնը՝ ուշադրութիւն դարձնելով այնպիսի հանգամանքների վրայ, որոնք նշանակութիւն են ունեցել մի ազգային-հրապարակախօսական դիմագիծ օրենելու գործում։

Մանր մեշչանական ընտանիքից է ծագել Միքայէլը. նա կպրավաճառի որդի է։ Սկզբնական կրթութիւնն ստացել է նախ մի տիրացուի մօտ, ապա տէր-Գաբրիէլ Պատկանեանի ձեռքի տակ: Վերջնիս մօտ մնացել է 5-6 տարի: /32/ Այդ քահանան իւր ժամանակի կրթւած դէմքերից մէկն էր, բնաւորութեամբ անհանգիստ եւ կրքոտ, իսկ իբրեւ դաստիարակ խիստ կրօնական ուղղութիւն ներշնչող իւր աշակերտներին: Ղ. Աղայեանը իւր «Իմ կեանքի գլխաւոր դէպքերը» ինքնակենսագրութեան մէջ Ռափայել Պատկանեանին փշոտ, տատասկոտ բնաւորութիւն է համարում, որի մօտից անցնել առանց խայթելու չէր կարելի, իսկ նրա հօրը — յիշեալ տէր Գաբրիէլին այդ թերութեան մէջ տասնապատիկ գերազանց է համարում որդուց (տես «Իմ կեանքի գլխաւոր դէպքերը», եր. 48-49, 77):

Բայց եւ այնպէս պէտք է խոստովանել, որ սկզբնական քիչ թէ շատ լուրջ կրթութիւնը Նալբանդյանը ստացել է տէր Գաբրիէլի դպրոցում, որտեղ աշակերտներին, ինչպէս ասացինք, կրթում եւ դաստիարակում էին զուտ կրօնական ոգով՝ յաճախ տալով շարադրութիւններ այլ եւ այլ կրօնական նիւթերի մասին. այդպէս, մեզ յայտնի է, որ Միքայէլը գրել է այդ դպրոցում մի շարադրութիւն «Մարդեղութեան խորհրդի» մասին։ Ընկերները յիշում են, որ նա սրամիտ եւ ծաղրասէր տղայ է եղել. «Նրա խորհրդով, – պատմում է մէկը, – մենք երկուսս ծածկագրեր յօրինեցինք մեր ընկերների վրայ ծաղրական բաներ գրելու համար» («Երկերը» հատ 1, «կենսագրական տեսութիւն»)։

Այնքան ուսում առնելով, որքան կարող էր տալ քահանան, Նալբանդեանը կամենում է իրեն նւիրաբերել հոգեւոր դասին եւ ստանում է տիրացուի կոչում։ Այդ պաշտօնը նրա համար շատ կարեւոր նշանակութիւն ունեցաւ, դա էր, որ առաջին անգամ հնարաւորութիւն տուեց նրան ծանօթանալու Նոր-Նախիջեւանի հասարակութեան բոլոր խաւերի ու դասերի հետ, դիտելու շատ բան եւ սովորելու գործնականապէս աւելին, քան գիտէր տեսականապէս։ Ապագայ հրապարակախօսի համար նշանակելից հանգամանք էր այդ։

/33/ Սովորելու եւ դիտելու աշխատանքն ավելի ես ազատ եւ անկաշկանդ է առաջ գնում, երբ Նալբանդեանը դառնում է թեմակալ առաջնորդի քարտուղար եւ խորհրդակից: Դառնալով անձնական քարտուղար Մատթէոս եպիսկոպոս Վեհապետեանի, որ «վերին աստիճանի պարզամիտ եւ առաքինի անձն էր», որի «մշտնջենական բարբառը սաղմոսներ եւ կրօնական երգեր էին», Միքայելը հեշտութեամբ ամեն բան իւր ձեռքն է առնում, չնայած որ նա այդ ժամանակ տակաւին 19 տարեկան հասակ ուներ։

Այդ պաշտօնում «սիրում եւ պարզում էր նորան թեմի ժողովրդի մեծամասնութիւնը. ժողովուրդը նորա վրայ մեծ կարծիք ունէր. նա կարծում էր, որ նորա ձեռքից ամեն բան կ՚գայ, նա ամեն բան կարող է անել: «Վա՜յ, ան սեկրետար Նալբանդովը, այն ամեն բան կրնայ անել», յաճախակի կրկնում էին նոքա։ Նալբանդեանը իմանում է օգուտ քաղել իր յարմար դրութիւնից, բայց նա այդ դրութիւնը գործ է դնում ոչ իր անձնական օգտի համար, ոչ իւր նիւթական դրութիւնը ապահովելու համար, այլ թեմական գործերը, հոգեւոր ատեանների գործավարութեան եղանակները, Սինօդի եւ ս. Էջմիածնի բռնած ուղղութիւնը ուսումնասիրելու համար եւ, որ գլխաւորն է, նա օգուտ է քաղում իր դրութիւնից թեմի հայ հասարակութեան կեանքը, նորա պակասութիւններն ու կարիքները ուսումնասիրելու, որ նորա ապագայ գործունէութեան համար շատ հարկաւոր եղաւ»:

Մէջ բերելով այդ ճիշտ «դիտողութիւնը «Նալբանդեանի կենսագրութեան» մէջ (եր. 21). պ. Ե. Շահազիզը առնում է եւ մի այլ դիտողութիւն, որ մեզ հիմնովին սխալ է թւում եւ յայտնի է կացուցանում, որ նա պարզ հասկացողութիւն չունի հրապարակախօսական ստեղծագործութեան մասին. Դժբախտաբար այդ ժամանակւայ հայ հասարակութիւնը ընդհանրապէս շատ քիչ զարգացած լինե/34/լու եւ բոլոր հասարակաց խնդիրների մանը, կուսակցական ոգի կրելու պատճառով, – ասում է պ. Շահազիզ, — Նալբանդեանի մէջ եւս զարգանում է գործելու մի տեսակ անհանգիստ բնաւորութիւն, մի տեսակ խռովասէր, անձնական նշանակութիւն ունեցող ուղղութիւն, որ առանց օգուտ բերելու` մասնաւորին, ընդ հակառակը շատ է վնասում ընդհանուրին, չենք ասում, որ նրա դէմ պատրաստում է թշնամիների մի ստւար բանակ, որ ապագայում շատ է արգելք լինում նորա օգտաւէտ գործունէութեան»,

Չենք ժխտում, որ յիշեալ յատկութիւններն ունեցել է Նալբանդեանը, բայց պ. Շահազիզի պատճառաբանութիւնը միանգամայն անընդունելի է եւ ահա՛ թէ ինչու։

Նալբանդեանի անհանգիստ, խռովասէր բնաւորութիւնը չի կարելի երբէք նորամաբանական կապի մէջ դնել «հայ հասարակութեան ընդհանրապէս շատ քիչ զարգացած լինելու, բոլոր հասարակաց խնդիրների մանր, կուսակցական ոգի կրելու հետ». Նալբանդեանը հրապարակախօս էր, իսկ վերջինս ենթադրում է արդեն որոշ հոգեբանական բովանդակութիւն, որ ունի իւր յատկանիշ գծերը, որոնց կարելի է դիտել այլ եւ այլ ժամանակներում եւ տարբեր հասարակական խմբակցութեան հրապարակախօսների մօտ – ոչ միայն ազգութեան, այլ եւ պրոլետարիատի եւ այլն. Յաջորդ գլխի մէջ մենք կ՚տեսնենք այդ («Հրապարակախօսական ստեղծագործութիւն»), այժմ առաջ անցնենք։

Տիրացու-Նալբանդեանը առաջնորդարանի ղեկավար է դառնալով, հասարակութեան բոլոր խաւերի եւ կարիքների հետ ծանօթանալով՝ կամաց կամաց կազմակերպում է իր աշխարհայեացքը եւ որոշում իւր ուղղութիւնը։ Նա դառնում է դիմոկրատիզմի ռահվիրայ։

Նրա հասարակահայեցողութիւնն իւր բովանդակ առումով հանդէս եկաւ եւ գօտեպնդեց այն հսկայական պայ/35/քարի մէջ, որ յայտնի է «Խալիպեան եւ Հայրապետեան կռիւներ անունով։

Այդ կռիւների հոգին ինքը՝ Միք. Նալբանդեանն էր։

Արտաքուստ շատ համեստ եւ անաղմուկ սկզբնաւորութիւն ունէր այդ պայքարը։ Մի սովորական երեւոյթ ըստ ամենայնի, սակայն դա մի այնպիսի մեծադղորդ բնաւորութիւն եւ ընթացք ստացաւ, որպիսին թերեւս չէր նախատեսւած գործող անձերի կողմից։

Յարութիւն աղա Խալիպեանի մօտ կուտակւել էին եկեղեցական հասոյթները «աթոռակալութեան» իրաւունքով: Այդ հասոյթների համար Նալբանդեանի նախաձեռնութեամբ եղաւ որոշ հաշւեպահանջութիւն, եւ պայթեց մի ահեղ փոթորիկ՝ կալւածատէր աղայութեան ճահճի մէջ: Նախաձեռնողը եւ հրամանատարը, ինչպէս ասացինք, Միք. Նալբանդեանն էր։ Ազգութեան հրապարակախօսին բովանդակապէս հասկանալու համար հարկաւոր է այստեղ յիշել հարեւանցօրէն այն հանգամանքը, որ եկեղեցին ազզայնութեան հիմունք համարող Նալբանդեանը Յ. Խալիպի դէմ պայքարելիս չի խնայում եւ կաթողիկոսական աստիճանը՝ իրեն թոյլ տալով ըմբոստ վարմունք Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսի դէմ եւ կծու ակնարկութիւններ նամակներում: Հէնց այդ կաթողիկոսի ձեռքով յարուցւած հալածանքն է դրդում Միքայէլին թողնելու իր հոգեւոր աստիճանը եւ Մոսկւա փախչելու կառավարութիւնից չբռնւելու համար։

Հետաքրքրական է տեսնել թէ Նալբանդեանի («Հայրապետեան») եւ թէ Խալիպեանի կուսակցութիւններն ի՛նչ տարրերից էին բաղկացած եւ ի՛նչ հովանաւորութիւններ էին վայելում: Այդ առիթով պ. Ե. Շահազիզ ասում է. «Հայրապետեան կուսակցութիւնը հզօր՝ առաջնորդի (Մատթէոս եպ. Վեհապետեան) պաշտպանութեամբ, հզօր Նալբանդեանցի ղեկավարութեամբ, յենւած ժողովրդի մեծա/36/մասնութեան եւ նամանաւանդ իրենց պահանջի արդարութեան վերայ, օրէցօր սաստկացնում էր իւր պահանջմունքը եւ պատրաստում էր իւր ձայնը լսեցնել մինչեւ անգամ բարձր իշխանութեան առաջ։ Իսկ Խալիպեանք հզօր Խալիպի ազդեցութեամբ, նորա հարստութեամբ եւ յենւած կաթողիկոսից ստացած լիազօրութեան վերայ, ամենեւին տեղի չէին տալիս, պատրաստ լինելով մեծամեծ գումարներ ծախսելու, միայն որ կարողանան իրենց կամքը առաջ տանել եւ տեղի տւած չլինել մի որեւէ Նալբանդեանցի…» («Միքայէլ Ղազարեան Նալբանդեանց» կենսագրութիւն եր. 32-33).

Երկուստեք լարւած կրքերը, փոխադարձ հակակրանքն ու անզուսպ թշնամանքն այնտեղ հասան, որ Նալբանդեանին մնաց ճողոպրել` հարկից ստիպւած. նա վախլուկ բնաւորութիւն չունէր, սակայն հանգամանքները իրենց բիրտ քմահաճոյքներով հարկադրեցին տեղի տալ եւ գնալ Մոսկւա։ Մասամբ էլ ինքնակրթութեան, ուսում առնելու եւ մտաւորապէս զարգանալու տենչն էր ղեկավարում Նալբանդեանին Ռուսիայի մայրաքաղաքն ապաստանի տեղ ընտրելու:

Ու ահա՛ 24 տարեկան գործիչը բախտի պատահական բերմունքով ընկնում է Մոսկւա։

Դա նրա համար ունեցաւ խոշոր նշանակութիւն. Նոր-Նախիջեւանի գործիչը դարձաւ համազգային հրապարակախօս մի կարճ միջոցից յետոյ։ Ինչպէս որ գաւառական շահերը լուծւում են ընդհանուր ազգային շահերի մէջ եւ գաւառաբարբառները ընդհանուր ազգային լեզւում, այնպէս էլ Միք. Նալբանդեանի մասնակի, տեղական եւ անջատ շահերը հոգեկան եւ նիւթական սահմաններում ընդգրկւում են համազգային աշխարհայեացքից եւ կենսահայեցողութիւնից։

Հանգամանքներն էլ, ասես, այնպէս էին դասաւոր/37/ւած, որ նպաստում էին մի այդօրինակ փոխանցման. նա ընկնում է մի միջավայրի մէջ եւ այնպիսի ազդեցութիւնների տակ, որոնք հնար եւ ոյժ ունէին Նալբանդեանին դարձնել այն, ինչ որ նա եղա իրապէս – ազգութեան հրապարակախօս։

Յիսունական թւականներին էին։ Սկսուել էր Ռուսիայի «ազատամտութեան ոսկեդարը»։ Անյաջող առաջ ընթացող Ղրիմի կործանարար պատերազմը շինիչ ազդեցութիւն էր անում երրորդ դասակարգի կազմակերպման վրայ թէ նիւթապէս եւ թէ իդէօլօգիապէս։

Պատերազմը ռուսների համար աննպաստ վերջանալով՝ բաց արեց շատ ցաւեր, հասարակական բազմաթիւ վէրքեր, որոնց բուժման համար միջոցներ էին հարկաւոր։ Ճորտերի ազատագրութեան խնդիրն էր դրւած. խաղաղ միջոցներով կամենում էին լուծել այն, ինչ որ արեան ճանապարհով չէին յաջողել լուծելու Ստենկա Ռազինները եւ Պուգաչեւները առաջներում, ճորտութեան խաւար եւ դժխեմ ժամանակներում: Տեղական ինքնավարութեան եւ դատաստանական բարենորոգումների շրջանն եւս սկսւում էր։ Եւ թէպէտեւ այդ բոլորն յաջորդ տասնամեակում տեղի ունեցաւ լուծման տեսակէտով, բայց նախապատրաստական աշխատանքների մեծագոյն մասը վերապահւած էր հիմնական թւականներին:

Ու ահա՛ այդ աշխատանքների հզօր գործակիցն էր կապանքներից ազատագրւած մամուլը, որի ձայնը մի առանձին ուժգնութեամբ էր հնչւում թէ Ռուսիայի ներսից եւ թէ դրսից։

Հրապարակախօսութիւնն էր տիրում, պայքարի եւ քննական խօսքի շրջանն էր գեղարւեստն անգամ ամբողջապէս ներկւել էր այդ երանգով։

Այդ տասնամեակում մի անգամ ընդ միշտ ձեւակերպւեցին Միք. Նալբանդեանի համոզումները — նրա ազգասի/38րութիւնը, ազատամտութիւնը եւ հրապարակախօսութիւնը ստացան որոշակի ուղղութիւն եւ կայունութիւն։

Մոսկւայի Լազարեան ճեմարանում նախապէս հայոց լեզւից քննութիւն տալով Պետերբուրգում, հայոց լեզւի ուսուցիչ դառնալով՝ նա շփւում է այլ եւ այլ կողմերից հաւաքւած հայ պատանիների հետ եւ նրա ծանօթութիւնները հայ կեանքի մասին, մանաւանդ հայկական գաւառաբարբառների նկատմամբ աւելի ընդարձակւում են։ Թէպէտեւ նա երկար ժամանակ չի կարողանում ուսուցիչ մնալ այդտեղ, որովհետեւ հալածւում է խալիպեան կուսակցութեան ուժեղ հովանաւոր Ներսէս կաթողիկոսից, բայց այն, ինչ որ նա ստացել էր՝ շարունակում է բեղմնաւորել ուսանողութեան շրջանում՝ ինքն եւս գրւելով ուսանող բժշկական ֆակուլտետում։ Այդտեղ ահա՛ Նալբանդեանը հանդէս է գալիս իւր բնածին ձիրքով — մտցնել կեանք, կենդանութիւն եւ շարժում ամենուրեք, ուր մտնում էր նաեւ։

Մոսկւայի ուսանողական շրջանը մեր խաւար կեանքի լուսաւոր երեւոյթներից մէկն էր: Իսկապէս խաւար էր այդ ժամանակւայ հայ կեանքը եւ աւելի խաւար են ներկայացնում նրան այսօր ականատեսները, քան մենք կարող էինք ենթադրել: Ահա՛ թէ ինչ է ասում Ղ. Աղայեանը իւր ինքնակենսագրութեան մէջ. «Խաւար էր այդ ժամանակ մեր աշխարհը, շատ էր խաւար. լուսաւոր մարդուն պէտք էր լապտերով փընտրել։ Ո՛չ գիր, ո՛չ գրականութիւն, այլ ստրկութիւն, ճորտութիւն, գերութիւն, բռնութիւն — մի դժոխք իր բոլոր դիւական եւ ճիւաղական հրէշներով» (եր. 10)

Այդ միջավայրից դուրս եկած հայ պատանիների շրջանն է ընկնում Նալբանդեանը Մոսկւայում: Նա իւր մէջ քաշող ոյժ ունէր եւ իւր շուրջը հաւաքելու ընդունակութիւն, ում տեղ նա էր մտնում, այնտեղ պիտի լինէր եւ կռիւ, երկու տարբեր հոսանքների ընդհարում։ «Նալբանդեանցը — ասում է պ. Ե. Շահազիզ նրա կենսագրութեան մէջ, /39/ մտաւ այդ ուսանողական շրջանը եւ իւր մեծ եռանդով եւ առողջ դատողութեամբ շուտով իւր վերայ դարձրեց բոլորի ուշադրութիւնը. նամանաւանդ գրաւեց ուսանողների սէրն ու համակրանքը իւր հայկական գիտութեան մեծ պաշարով եւ իւր աշխարհաբար խօսակցութեան անպաճոյճ եւ պարզ ելեւէջներով, որ այն ժամանակ մի գեղեցիկ նորութիւն էր։ Ուսանողութիւնը խմբւեց նորա չորս կողմը եւ կազմւեցաւ մի թարմ կուսակցութիւն, պատրաստ անձնւիրաբար գործելու հասարակաց ասպարիզում, միջնորդ լինելու եւ տարածելու եւրոպական լուսաւորութիւնը հայ հասարակութեան մէջ։ Հայոց կեանքի, գրականութեան եւ կրթութեան մէջ այդ ժամանակները առաջ էին եկել երկու կուսակցութիւն՝ գրաբարեան եւ աշխարհաբարեան։ Առաջինը հայկական հին կեանքի հետեւանքն էր, երկրորդը՝   նորի. առաջինին կուսակից էր հին սերունդը, երկրորդին՝ նորը, առաջնի պարագլուխն էին Վենետիկի միաբանութիւնը իւր դպրոցով եւ բոլոր հայկական հին հաստատութիւնները, երկրորդի՝ եւրոպական կրթութիւն ստացած երիտասարդները, նոր դպրոցը, աշխարհաբար մամուլը եւ թատրոնը» (եր. 53)։

Նալբանդեանը հէնց այդտեղ, ուսանողական այդ շրջանում որդեգրում է աշխարհաբարեան կուսակցութեան եւ մինչեւ իւր կեանքի վերջը մնում է նրա ամենից հզօր, ամենից ընդունակ եւ ամենից հետեւողական ներկայացուցիչը:

Բայց լեզւի խնդիրը միայն մէկն էր խնդիրների այն շարքում, որ ասպարէզ հանել, պաշտպանել եւ կռւով կեանքը մտցնել էր կամենում Նալբանդեանը։ Նրա առաջ կանգնած էին մարդիկ, կարծիքներ եւ հոսանքներ, որոնց դէմ պայքարել էր կամենում նա։ Հրապարակախօսական մի ամբիոնի կարիքն էր զգացւում եւ խօսքի ու գործի ներդաշնակութիւն սիրող գրագէտը նախաձեռնող է հանդիսանում եւ այդ գործին։ Նա դրդում է Ստ. Նազարեանին /40/ հրատարակելու «Հիւսիսափայլը» եւ ահա՛ յիսնական թւականների վերջերին լոյս է տեսնում «նոր սերնդի» օրգանը:

Նազարեան եւ Նալբանդեան։ Այս երկու ազգանուններն այնքան յաճախ եւ այնքան տեղին միմեանց կողքի են դրւել՝ այնքան ստէպ կրկնւել է նրանց աշխարհայեացքի, համոզումների եւ պաշտպանած խնդիրների նոյնութիւնն ու միատեսակութիւնը, այնքան շատ են շեշտւել նրանց նման կողմերը, որ մեզ համար սովորոյթի հակումով մի տեսակ տրամադրութիւն է ստեղծւել երկուսի տարբերութիւնը բնաւորութեան, խառնւածքի եւ կոչման սահմանագաւառում անտես առնելու:

Բայց դա լաւ միջոց չէ մեր այդ երկու գործիչներին հասկանալու գործում: Երկուսին էլ լաւ ըմբռնելու համար պէտք է ուժգնութեամբ շեշտել ե՛ւ տարբերիչ, զանազանող եւ անջատող կողմերը:

Ահա՛, օրինակ, մեր առաջն է դրուած «Հիւսիսափայլի» սկզբնաւորութեան խնդիրը: Ո՞ւմ է պատկանում նախաձեռնութիւնը, արդեօք Նազարեանին, որ եւ պաշտօնական խմբագիր-հրատարակիչն էր, թէ պաշտօնական ծանուցման ետեւում թագնւած Նալբանդեանին։

Անհետաքրքրական հարց չէ դա, այլ բնորոշ մի երեւոյթ, որով պարզւում է երկուսի դիմագիծն եւս որոշ չափով։

Որ Նազարեանը գիտականօրէն աւելի պատրաստւած, համալսարանական փայլուն կրթութիւն ստացած լինելով խորապէս ազդել է Նալբանդեանի վրայ եւ նպաստել վերջինիս աշխարհայեացքի վերջնական ձեւակերպութեան զործում, — դա դուրս է որեւէ երկբայութիւնից: Բայց որ միեւնոյն ժամանակ նախաձեռնութեան գործում, հայկական կեանքի խորին ըմբռնողութեան, կռւի եւ խօսքի ու գործի մէջ ներդաշնակութիւն պահելու սահմաններում շատ /41/ ու շատ բարձր էր Նալբանդեանը «Հիւսիսափայլի» պաշտօնական խմբագիր-հրատարակչից, այդ եւս կասկածից դուրս է։

Մեզ թւում է, որ կաբինետային սառն ու անկիրք աշխատանքների շրջանից Նազարեանին դուրս բերողը եւ կռւի ասպարէզ հանողը Նալբանդեանն է եղել: Այդ իմաստով մենք համաձայն ենք Նալբանդեանի «Երկերի» մէջ զետեղւած այն կենսագրականին, որ «Հիւսիսափայլի» հրատարակութեան իդէան, ուրեմն եւ իրագործման նախաձեռնութիւնը վերագրում է ազգութեան հրապարակախօսին («Երկերը», 1. «կենսագրական տեսութիւն», եր. 14):

«Հիւսիսափայլը» սկսեց լոյս տեսնել 1858 թւականի յունւարից: Նա կոչւում էր «Օրագիր ընդհանուր ազգային լուսաւորութեան եւ դաստիարակութեան»։

Նալբանդեանը այդ «օրագրի» գլխաւոր աշխատակիցն էր։ Մի աշխատակից, որ երբէք տրամադիր չէր գիտնական Նազարեանի ստւերում մնալու, թէպէտեւ նրա չափ մտաւոր պատրաստութիւն չունէր։ Բոլոր մեր ձեռքը հասած փաստերը եւ տեղեկութիւնները ցոյց են տալիս, որ «նոր սերունդի» իրական առաջնորդը եւ նոր ուղղութեան ոգին հանդիսանում էր Միք. Նալբանդեանը։ Նա իւր թեթեւ, վառվռուն եւ պատկերաւոր ոճով, իր գեղեցիկ հումորով շունչ էր փչում Նազարեանի ակադեմիական հարցերի մէջ եւ նրանց դարձնում պայքարի նշանակներ։ Մեզ տեղեկութիւններ են հասել «Հիւսիսափայլի» այն ժամանակւայ ընթերցողներից, որոնք խոստովանում են, թէ «ամսի սկզբին ամեն բաժանորդ անհամբերութեամբ սպասում էր «Հիւսիսափայլի» նոր համարը դուրս գալուն, որ կարդայ Կոմս Էմմանւէլի յիշատակարանը կամ միւս յօդւածները»։

Ինչպէս ռուսների մէջ յաճախ Պուշկինն է զուգադրւում Լերմօնտովի հետ, գերմանացիների Գէօթէն եւ Շիլ/42/լերը, այնպէս մեզանում Դուրեան եւ Պէշիկթաշլեան, Նազարեան եւ Նալբանդեան։ Ո՞րին տալ առաւելութիւնը, տաղանդի մեծութիւնը, առաջնութեան դափնին։

Նազարեանի մահւանից յետոյ «Փորձ» ամսագրում լոյս տեսան Ալ. Երիցեանի մի շարք քննական յօդւածները հանգուցեալի մասին։ Ստեփանոսի հաւատարիմ աշակերտներից մէկը – «բանաստեղծ» Սմբատ Շահազիզեանը դուրս եկաւ բողոքելու եւ բանակռւական ջերմութեան մէջ մոռանալով Նալբանդեանի անձնաւորութիւնը, այսպիսի մի որոշում յայտարարեց Նազարեանի գործունէութիւնը եւ շարժած խնդիրները քննելուց եւ պատմելուց յետոյ. «Եւ այս բոլորը նա չէ քարոզել կիսաբերան, այլ յայտնաբարբառ, գրով եւ գործով. ոչ մի մարդ նորա ժամանակակիցներից չէ հասկացել այն եւրոպական մեծութեան խորհուրդը, որպէս նա էր հասկացել, եւ ո՛չ ոք այնպիսի պնդութեամբ չէ սպասաւորել այդ մեծութեանը իւր հայրենակցի օգտի համար» («Հրապարակախօս ձայն», եր. 277):

Արդարութիւնը պահանջում է ասել, որ Ս. Շահազիզը Նազարեանին անհամեմատ բարձրացնելու համար ճշգրիտ կերպով չէ վերարտադրում իրականութիւնը։ Վերջինս կասի, որ «հասկանալու» բնագաւառում թերեւս առաջնութիւնը պատկանում էր Նազարեանին, բայց «պնդութեան» նկատմամբ ոչ մի համեմատութիւն չի կարող լինել այդ երկու ամոլների միջեւ։ Նազարեանը չէր սիրում իրական կեանքի ժխորը, նրան չէր հրապուրում կենսամարտը եւ նա յաճախ ասպարէզ նետւելով՝ նորից քաշւում էր իւր կաբինետը՝ առանց ունենալու այն «պնդութիւնը», որ նրան վերագրում է Ս. Շահազիզը։ Թէօրիական սահմաններում եւս նա չունէր Նալբանդեանի անշեղ ու անսայթաք հետեւողականութիւնը։ Ճիշտ է, երբ մենք քննում ենք նրանց առաջադրած խնդիրները, տեսնում ենք, որ հիմնական /48/ գծերով երկուսն էլ յեղյեղում են միեւնոյն կարիքներն ու պահանջները։ Լեզւի խնդրում, կրօնի, դաստիարակութեան, ընկերութիւնների անհրաժեշտութեան եւ այլն հարցերում նրանք համերաշխ են միմեանց հետ։ Բայց նրանք հրապարակախօսութիւն էին անում, կազմակերպում էին մի հասարակական խմբակցութիւն որոշ կենսական շահերի շուրջը եւ դրանց անունով պայքարում էին, եւ ահա՛ այստեղ բնաւորութեան, տիմպերամենտի եւ տաղանդի ուրոյն բնութիւնը խօսել է տալիս, անջատումներ է հանդէս բերում: Կան որոշ նիւանսներ, յաճախ աննկատելի տարբերութիւններ, որոնք մեզ պարզ ցոյց են տալիս, որ Միք. Նալբանդեանը աւելի էր հրապարակախօսական ստեղծագործութեան ներկայացուցիչ, քան Նազարեանը, որ գիտնական էր առաւելապէս, քան պայքարող հրապարակախօս։ Տարբերութիւն կայ, թէպէտ եւ խուսափող եւ եթէ կուզէք, աննշմարելի, բայց բնորոշող տարբերութիւն է դա։ Հրապարակախօսութիւնը որոշ յոյզերի հետ է կապւած, յայտնի հոգեբանական տուեալներ է պահանջում, որոնց բացակայութիւնը զրկում է մէկին հրապարակախօս լինելուց մինչեւ անգամ, եթէ նա «հրապարակախօսական» բնոյթ ունեցող յօդւածներ էլ գրելու լինի։

Եթէ յոյզերը մի կողմ դնելու լինինք, պէտք է խոստովանենք, որ գիտակցութեան, հասկացողութեան սահմաններում ազդեցութիւններ կրել է Նալբանդեանը Նազարեանից: Եւ զարմանալի էլ կ՚լինէր, եթէ կրած չլինէր։ Մի կորած, յետ ընկած քաղաքի տիրացու, որ հայերէն լոյս տեսնող գրքերից բացի՝ չէր կարդացած օտար լեզւով, որովհետեւ հնար չունէր լեզուներ չիմանալու պատճառով. – բնական է, որ կընկնէր Նազարեանի ազդեցութեան տակ, մի գիտնական պրօֆեսօր մարդու, որ ունէր արդէն բաւականաչափ համբաւ։

Նալբանդեանի մի քանի արտայայտութիւններ եւս, թէ /44/ նամակներում եւ թէ յօդւածներում, թէպէտեւ ոչ այնքան պարզ կերպով, արտացոլում են իրենց մէջ այդ ազդեցութեան խոստովանութիւնը։

Այդ հանգամանքն է շեշտում Նազարեանն իւր մի նամակում. «Իմ ճանապարհը փակ է թեթեւ օրագրական թերթերով ներգործելու, որ մեծ ցաւ չէ ինձ, որովհետեւ դոցա միջնորդութեամբ ոչինչ հիմնաւոր եւ մեծ գործ կարելի չէ լցուցանել» («Բանբեր գրականութեան եւ արւեստի» Ա. գիրք, եր. 241):

Ազգութեան հրապարակախօսը «Թափառական հրէայի» իւր թարգմանութիւնը նւիրում է Նազարեանի «միշտ գեղեցիկ անւան»։ «Թող, - ասում է նա, - քաղցրանայ քո ազնիւ աչքը այս փոքրիկ գործի վրայ, եւ քաջալեր լինի ինձ դէպի առաւելը եւ աւելի արժանաւորը մեր շատ սիրելի հայկական եղբայրակիցների օգտի համար»։ Երբեմն Նալբանդեանը պաշտպանում է Նազարեանին այս կամ այն հակառակորդի յարձակումներից եւ յիշատակելու արժանի են այդպիսի դիպուածներում նրա ածականները տրւած Նազարեանին՝ ո՛չ, ի հարկէ, քաղաքավարութեան հարկից դրդւած, այլ անկեղծօրէն: Ազգութեան հրապարակախօսը շիտակ անձնաւորութիւն էր, նա ընդունակ չէր կեղծելու, չէր խնայում ո՛չ թշնամուն եւ ո՛չ բարեկամին, թէպէտ իբրեւ հրապարակախօս իւր կուսակիցների հետ աւելի մեղմ էր վարւում, քան թշնամիների հետ: Հետաքրքրական է այն բնոյթագիծը, որ տալիս է իւր ինքնակենսագրութեան մէջ Ղ. Աղայեանը Նալբանդեանի մասին՝ զուգակշիռ դնելով Ռափայէլ Պատկանեանի հետ. «Նալբանդեանցի տաղանդը, - ասում է մեր բանաստեղծը, - մտաւոր զարգացումը, լեզւի հարստութիւնը անհամեմատ բարձր էր Ռ. Պատկանեանից, իսկ բնաւորութեամբ շիփ շիտակ էր Նալբանդեանցը, ինչպէս ուղիղ վեր բարձրացող մի բարդի, մինչդեռ Պատկանեանը մի տատասկ էր փռւած գետնի /45/ երեսին, որի մօտով անցնել չէր կարելի անպատիժ, (եր. 77):

Ահա՛ թէ ինչ կարծիք է յայտնում այդ «շիփ շիտակ» մարդը Ս. Նազարեանի մասին. «Ազգը երբէք չի կարող ուրանալ գերապատիւ Նազարեանցի աշխատութիւնը եւ անխարդախ դէպի ինքը սէրը, նա ուղիղ եւ պարզ մտքով կ՚տեսանէ այս չնաշխարհիկ եւ իմաստուն հեղինակի քնքուշ սիրտը…» («Երկեր», II, եր. 474),

Ռուսիայի «ազատամտութեան ոսկեդարը» եւ Նազարեանի պէս մինչեւ ոսկորների ուղն ու ծուծը ազատամիտ մարդու ազդեցութիւնը հնարաւորութիւն տւեցին Նալբանդեանի ազգային աշխարհայեացքի կազմակերպւելուն: Սակայն Միք. Նալբանդեանը կաբինետի մարդ չէր, տեսական խնդիրներով բաւականանալու ձգտումը չէր դրւած նրա մէջ. նա ամեն ինչ ըմբռնում էր թանձրացեալ կերպով եւ ազգութեան շահեր ասելով՝ նա մի վերացական բան չունէր ի նկատի, այլ մի կենդանի, շարժուն իրականութիւն, որի մէջ մասնակցութիւն պիտի ունենալ, կռւել եւ ստեղծագործել, քանդել՝ շինելու համար։

Եւ ահա՛ 1859 թ. հիւանդութիւնը նրան ստիպում է անցնել արտասահման բուժւելու համար. բուժումից անմիջապէս յետոյ, երբ նա կազդուրւում է ֆիզիքապէս, ձեռք է զարկում մի խնդրի իրագործմանը, որի հրապարակ նետողը եւ որի լուծման համար հող պատրաստողը ինքն էր հանդիսացել մի տարի առաջ։ Դա Մասեհ Բաբաջանեանի կտակի խնդիրն էր։ Հնդկաստանցի այդ հայը մի մեծ գումար էր յատկացրել Նոր-Նախիջեւանցիներին անշարժ կալւածներով հանդերձ՝ որ մի քանի տասնամեակներ շարունակ մնացել էին բարձի թողի արւած, չնայած որ մի քանի անգամ փորձ էր եղած գումարը ստանալու:

Նալբանդեանը 1859 թւին հրատարակեց այդ կտա/46/կը յառաջաբանով եւ ծանօթութիւններով եւ ապա արտասահմանից վերադառնալուց յետոյ նա հողը պատրաստ համարելով՝ մտնում է Նոր-Նախիջեւան, հասարակական ժողով է գումարել տալիս, ընտրւում է Նոր-Նախիջեւանցիների ներկայացուցիչ եւ ճանապարհւում Հնդկաստան կորած կամ կորչելու վրայ եղող կտակը իրագործելու համար:

Իւր այդ գործունէութեան մէջ Նալբանդեանը ցոյց տուեց թէ հասարակական գործչի ի՜նչ փայլուն ընդունակութիւններով եւ ճարպկութեամբ է օժտւած։ Թէկուզ նշանակութիւն ունէր եւ այն հանգամանքը, որ Նոր-Նախիջեւանի այդ ժամանակւայ քաղաքագլուխը իւր կուսակից եւ ջերմեռանդ պաշտպան Հայրապետեանցն էր եւ վերջինս բաւականաչափ նպաստեց Նալբանդեանի ծանրակշիռ առաքելութեան կատարման գործում, բայց երբէք չպէտք է մոռանալ, որ ղեկավարի, ներշնչողի եւ յաջողեցնողի դերը պատկանում էր ազգութեան հրապարակախօսին, որ օգտւել գիտէր յարմարապէս իրեն աջակցողների եւ օժանդակողների հովանաւորութիւնից: Նա անճարակ մարդ չէր, եւ եթէ լինէր այդպէս, ո՛չ մի պաշտպանութիւն չէր տայ այն արդիւնքը, որ տւեց իրապէս։ Չպէտք է մոռանալ նաեւ այն հանգամանքը, որ Նոր-Նախիջեւանում տակաւին շարունակւում էր Խալիպեան-Հայրապետեան պայքարը եւ գրեթէ կռւով յաջողեցրեց Նալբանդեանը իրեն ներկայացուցիչ ընտրելու հանգամանքը. իսկ հեշտ բան չէր խալիպեանների պէս հակառակորդների դէմ կռւելը, որոնք իրական ոյժ ունէին եւ ընդիմադրելու կարողութիւն թէ փողով եւ թէ բռունցքով։

Նալբանդեանի այդ երկրորդ ճանապարհորդութիւնը դէպի Եւրոպա մի առանձին նշանակալից երեւոյթ է, նրա աշխարհայեացքը ամբողջականօրէն հասկանալու համար կարեւոր է ըստ ինքեան։

Ոմանք այդ ճանապարհորդութիւնը համարում են իբ/47/րեւ մի փոխանցման կէտ ազգութեան հրապարակախօսի աշխարհայեցողութեան նկատմամբ, իբր թէ այդ ճանապարհորդութիւնը եղել է խթան ու առիթ Միք. Նալբանդեանի ազգայնական հայեցողութիւնը փոխարինելու չորրորդ դասակարգի հայեցողութեամբ կամ սօցիալիզմով, ու Նալբանդեանին անւանում են ոչ թէ ազգութեան հրապարակախօս, որ է իրապէս, այլ «սօցիալիստ հրապարակախօս»։

Որքա՞ն ճիշտ է այդ:

Թէ առաջին եւ թէ երկրորդ ճանապարհորդութեան ժամանակ դէպի արտասահման Նալբանդեանը բացի յատուկ եւ մասնակի շարժառիթներից ունէր եւ ընդհանուր նպատակ – լրացնել իր ուսման թերին, զբաղւել ինքնակրթութեամբ, ընդարձակել իւր մտաւոր հորիզոնն ու աշխարհայեացքը: Թէ առաջին եւ թէ երկրորդ ճանապարհորդութեան միջոցին նա ուսումնասիրում էր եւրոպական կեանքը: Առաջին անգամ նա գնացել էր բժշկւելու, բայց արտասահմանեան կուրօրտում բուժւելու համար նա մնաց միայն մի ամիս, իսկ մնացեալ ժամանակը նա նւիրեց շրջակայութեան, այցելեց Վիեննա, Բերլին, Փարիզ, Լոնդոն եւ Վենետիկ: Երկրորդ ճանապարհորդութեան յատուկ նպատակը հնդկական գումարների յետ ստանալն էր, բայց եւ այնպէս Նալբանդեանը ժամանակ գտաւ մնալ Եւրոպայում։ Կալկաթայից վերադառնալուց յետոյ մօտ կէս տարի նա շրջագայում է այլ երկրներում, այցելում է Ֆրանսիայի, Անգլիայի եւ Գերմանիայի մայրաքաղաքները։ Թէ առաջին եւ թէ երկրորդ ճանապարհորդութեան ընդհանուր նպատակը մեզ յայտնի է։ Դեռ 1859 թ. արտասահմանից գրած իր յիշատակարանում Նալբանդեանը խոստովանում է, որը նա վեց ամիս արտասահմանում մնալով ծանօթացել է «շատ պատւական հոգու տէր մարդերի հետ, որոնք պարապած էին կամ իրանց ազգային գործերով, կամ ընդ/48/հանուր մարդկութեան գործերով», նրա մտաւոր հետաքրքրութիւնների մասին մի գաղափար կազմելու համար բաւական է յիշել, որ այդ միջոցում նա գրեց «Ազատն Աստուածը», «Մեր հայրենիքը» եւ այլն։ Երկրորդ ճանապարհորդութիւնը Նալբանդեանի մտաւոր զարգացման տեսակէտով աւելի յղի էր հետեւանքներով: Նա 1862 թ. յունւարի 20-ից սկսած մնալով Եւրոպայում եւ կապեր հաստատելով այլ եւ այլ անձերի հետ, որոնք «պարապած էին կամ իրանց ազգային գործերով, կամ ընդհանուր մարդկութեան գործերով», իւր մտաւոր հետաքրքրութիւնները կենդրոնացնում է յայտնի «Երկրագործութեան» մէջ, որտեղ իւր հայեացքներն է պարզում, թէպէտեւ մթին կերպով ազգութեան եւ դասակարգի մասին եւ թւում է, թէ դարձնում է իրեն իդէօլօգ չորրորդ դասակարգի կամ, ինչպէս ասում են, «սօցիալիստ հրապարակախօս։

Մեզ հարկաւոր է մի փոքր կանգ առնել այս խնդրի վրայ՝ յետոյ աւելի մանրամասն քննութեան առնելու պայմանով:

Մեզանում, ասես, այն կարծիքն է տիրում, որ մարդ հեշտութեամբ կարող է դառնալ այս կամ այն հասարակական խմբակցութեան շահերի պաշտպան, իդէօլօգ, եթէ մինչեւ անգամ ներհակ էլ լինէին այդ խմբակցութիւնները, այդ շահերը: Բայց բանը այդպէս հեշտութեամբ չի կատարւում, չի իրագործւում, ինչպէս հեշտութեամբ ասւում ու յայտարարւում է։

Նալբանդյանը համարեա թէ իւր կեանքի վերջալոյսին անցաւ Եւրոպա երկրորդ անգամ։

Այդ ժամանակ նրա աշխարհայեացքն արդէն ամրապէս կերպարանաւորւած ու կազմակերպւած էր, եւ եթէ հարկաւոր է ասել, աւելի բիւրեղացաւ եւ վերջնականօրէն ձեւակերպւեց արտասահմանում։

Նրա նոր թէօրիական համակրանքները չկարողացան ամ/49/բողջապէս բռնել հին համակրանքների տեղը եւ ազգութեան հրապարակախօսը մնաց այն, ինչ որ ե՛ւ էր ճամբորդութիւնից առաջ։

Սակայն մի քանի արտաքին ու ձեւական հանգամանքներ կան, որոնք թիւրիմացութիւնների եւ շփոթութիւնների առիթ են տալիս: Մենք պէտք է տեսնենք դրանց եւ վերջնականապէս համոզւենք մեր ասածին ու պնդածին։

Երկրորդ անգամւայ ճամբորդութիւնն այն կողմից նշանաւոր եղաւ, որ Միք. Նալբանդեանը ծանօթացաւ եւ մտերմական կապեր հաստատեց ռուս քաղաքական գործիչների հետ, ինչպէս օրինակ Բակունին, Գերցէն, Օգարեւ եւ այլն: Սակայն այդ մարդկանց հետ ծանօթացող Նալբանդեանը արդէն իւր քաղաքական համոզումներն ունէր, որ նա ուժգնօրէն արտայայտել էր Կ. Պօլսում, երբ այնտեղ սահմանադրական շարժումներ տեղի ունէին եւ որոնց նա հանդիպեց ճանապարհին, նախ քան Եւրոպական մայրաքաղաքներ մտնելը: Նա նպաստում է այդտեղ սահմանադրութեան կուսակիցներին թէ խօսքով եւ թէ գործով: Հայկական կեանքի մէջ էլ նա պաշտպանում է դեմոկրատիայի շահերը, ջատագով է հանդիսանում ընդհանուր ժողովրդավարական սկզբունքների եւ պայքարում կղերականութեան ոտնձգումների դէմ յայտնի «Պօղոսեան եւ Ապօղոսեան» խնդրում, որի մասին նա մանրամասն գրել է իր «Երկու տող» բրօշիւրում։

Բայց եւ այնպէս չի կարելի ուրանալ այն մասնակի ազդեցութիւնը, որ ունեցան ռուս քաղաքական յայտնի գործիչները Նալբանդեանի վրայ։ Նրանց կողմից դէպի ազգութեան հրապարակախօսը տածած ջերմ եւ համակրական զգացումները պարզ նշան են այդ բանին, որ եւ հաստատւում է «Երկրագործութիւն» գրւածքով, որտեղ արձագանքները կան թէ Գերցէնի որոշ հայեացքների եւ թէ բակունիզմի։

 

/60/ Ինչպէս յայտնի է, ռուս վերոյիշեալ քաղաքական գործիչների հետ ունեցած կապերը աննկատելի չմնացին կառավարութեան կողմից: Եւ երբ Նալբանդեանը վերադարձաւ իր հայրենի Նոր-Նախիջեւանը, նրան բռնեցին եւ նստեցրին Պետրօպաւլովսկի բերդում, ուր մի առ ժամանակ մնալուց յետոյ ենթարկւեց սենատի հետեւեալ վրճռին. «Պետերբուրգի համալսարանի կանդիտատ Միքայէլ Նալբանդեանին՝ համարելով իբրեւ մեղսակից Լօնդօնի պրօպագանդիստների մտածմունքներին, իբրեւ մասնակից Լօնդօնի արգելած հրատարակութիւնները Ռուսաստանում տարածելու գործին եւ իբրեւ ձգտող հարաւային Ռուսաստանում ու հայերի մէջ հակակառավարչական շարժում առաջացնելուն, թողնել խիստ հսկողութեան տակ եւ ապա, ինչպէս անվստահելի անձնաւորութիւն, ներկայացնել ներքին գործերի մինիստրին՝ խիստ հսկողութեան տակ աքսորելու նրան Ռուսաստանի հեռաւոր նահանգներից մէկում» (տե՛ս Ա. -Դo. «Մ. Նալբանդեանի կեանքի հետաքրքիր մի էջը եւ Բակունինի նրան գրած նամակները» եր. 31)։

Եւ իսկապէս Միք. Նալբանդեանը՝ կարողացել էր գրաւել Գերցէնի եւ Բակունինի եւ սրանց կուսակիցների սէրն ու համակրանքը: Շնորհիւ Միխ. Լէմկէի մենք հնարաւորութիւն ունենք փաստերով այդ հաստատել՝ այն նամակների հիման վրայ, որ հրատարակել է նա «Былое» ամսագրում. (ձեռքի տակ չունենալով այժմ այդ ամսագիրը՝ մենք կօգտինք պ. Ա-Դօ-ի թարգմանութիւնից)։

Գերցէնը 1862 թ. յունիսի 8-ին ռուս մի յեղափոխականի ուղղած նամակում Նալբանդեանի մասին յայտնում է շատ նպաստաւոր կարծիք՝ նրան անւանելով «Ոսկի մարդ եւ մինչեւ սրբութիւնը անմեղ, առանց շահախնդրութիւնների գործին նւիրւած մարդ»։

Լաւ կարծիք ունէր ազգութեան հրապարակախօսի /61/ մասին նաեւ Բակունինը։ Նոյն թւին եւ նոյն ամսին իւր կնոջ գրած մի նամակում այդ քաղաքական գործիչը Նալբանդեանի մասին հետեւեալն է ասում. «Դու մօտիկից ծանօթացիր Նալբանդեանի հետ, փայփայիր նրան։ Նա ոսկի մարդ է. նա հոգի է եւ անձնւէր մարդ: Ես կարծում եմ, դու առաջին հայեացքից կսիրես նրան։ Օրինակ, այլ բան է Ի. Ս. Տուրգինեւը. նա նոյնպէս բարի է, խելօք, սիրալիր, բայց նրա մէջ չկայ այն անմեղ պարզութիւնը, ինչ որ Նալբանդեանի մէջ, որը գերազանցում է ոչ խելքով, այլ սրտով, թէեւ, ինչպէս իսկական հայ, նա շատ խորամանկ է, երբ հարկաւոր է այդ»։

Մի ուրիշ տեղեկութիւնից էլ երեւում է, որ Նալբանդեանը «վայելում էր Լօնդօնի ռուսների լիակատար յարգանքը» (ibid., եր. 14-15)։

Եթէ ի նկատի առնենք Ղ. Աղայեանի կարծիքը Նալբանդեանի բնաւորութեան մասին, որ յիշատակեցինք վերեւում, մասամբ մեզ համար կպարզւի ռուս քաղաքական գործիչների դէպի նրա բնաւորութիւնը տածած յարգանքն ու համակրութիւնը։

Սակայն քաղաքական գործիչների սէրը վայելելու համար դեռ բաւական չէ լաւ մարդ լինել, համակրելի բնաւորութիւն ունենալ: Այդ դէպքում խոշոր նշանակութիւն ունի համամիտ, համախոհ լինելու յատկութիւնը։

Մենք ասել ենք եւ դեռ կտեսնենք, որ այդպիսի համախոհութիւն գոյութիւն ունէր։

Բացի վերջին հանգամանքից յիշեալ սէրը կարող էր ամրապնդւել նաեւ գործի կապերով եւ ոչ միայն մտքի։ Նալբանդեանը գործնական մարդ էր եւ նրան երբէք չէր կարող բաւարարել թէօրիական հետաքրքրութիւնը։ Քիչ վերեւ մենք նկատեցինք, որ նրա ճանապարհորդութիւնները դէպի Եւրոպա բացի մասնակի նպատակներից (բուժումն եւ կտակը), ունէին եւ ընդհանուր նպատակ — ձեռք բերել կա/62/նոնաւոր զարգացում, լայնացնել մտաւոր հորիզոնը: Դա յայտնի էր նախ քան Լէմկէի յիշեալ փաստաթղթերի հանդէս բերելը, բայց վերջիններս հնարաւորութիւն են տալիս պնդելու, որ երկրորդ ճանապարհորդութեան միջոցին Միք. Նալբանդեանը Կ. Պօլսում անդամ էր դարձել մի խմբակցութեան, որ նպատակ ունէր հայկական ազատագրութիւնը յաջողեցնելու ապստամբութեան միջոցով՝ նախապէս պատրաստելով ժողովուրդը, զինելով եւ այլն։ Այդ բանին ապացոյց կարող է ծառայել «Մեղուի» խմբագիր Uւաճեանի Կ. Պօլսից գրւած այն նամակը, որ խուզարկութեան ժամանակ գտնւել է Նալբանդեանի մօտ եւ որը՝ չնայած իւր ծածկագրութեան, մի յեղափոխական ընկերակցութեան եւ ձեռնարկութեան մասին զեկուցումի տպաւորութիւն է գործում: Այդպիսի մի ձեռնարկութեան համար օտարազգի քաղաքական գործիչների օժանդակութիւնը, ինչպէս երեւում է, անկարեւոր չէր համարում Միք. Նալբանդեանը եւ Եւրոպայում նրա երկար մնալն ու մտերմական կապեր հաստատելը յայտնի գոյն ունեցող գործիչների հետ ինքն ըստ ինքեան պարզւում են իրենց նպատակով, մանաւանդ որ ռուս քաղաքական գործիչների ծածկագրութեան մէջ Նալբանդեանը մտցնել էր տւել եւ «Հայաստան» բառը:

Բայց ի հարկէ, այդ բոլորը մեզ այստեղ չի հետաքրքրում Հայկական ազատագրութեան կամ, ինչպէս ասում են, Հայոց հարցի պատմութեան տեսակէտից, այլ Նալբանդեանի աշխարհայեացքի բնոյթագծման կողմից՝ պարզաբանելու համար այն հարցը, թէ ազգային հրապարակախօսի հասարակահայեցողութեան մէջ արդեօք մի ճեղքւած առաջացրե՞ց նրա համակրանքը դէպի ռուս քաղաքական գործիչները։

Հարցը մենք շատ պարզ էինք դրել. Ազգութեան /68/ հրապարակախօսը դարձաւ «սօցիալիստ հրապարակախօս» թէ ոչ։

Ու այդ հարցի պատասխանը տալու համար ձեռքի տակ ունեցած մեր տեղեկութիւնները մեզ թւում են բաւարար:

Կարիք չենք զգում այստեղ բացատրելու սօցիալիզմի էութիւնը. յիշատակենք այսքանը, որ այդ վարդապետութիւնը ժխտում է մասնաոր սեպհականութիւնը աշխատաւորութեան կազմակերպւած կռւի միջոցով։ Uւաճեանի յիշեալ նամակից կարելի է ենթադրաբար եզրակացնել, որ Միք. Նալբանդեանը մասնակցութիւն ունէր իտալական յայտնի հայրենասէր Մաձինիի քաղաքական գործունէութեան մէջ, ունենալով նրա հետ նամակագրութիւն։ Պարզ է, որ նրա յարաբերութիւնները Մաձինիի հետ մի նպատակ միայն ունէին — հայոց ազգային դատը։ Իսկ եթէ ենթադրելու լինենք, որ Նալբանդեանը բացի հայկական դատից այլ համակրանքներով էր կապւած յայտնի հայրենասիրի հետ, այն ժամանակ հարկաւոր կ՚լինի յիշատակել հետեւեալը. 1834 թւականին Մաձինին կազմակերպեց «Երիտասարդ Գերմանիան, Իտալիան, Լեհաստանը, Ֆրանսիան եւ Շւեցարիան»։ Այդ դաշնակցութեան մասին մի հետաքրքրական կարծիք է յայտնում Ֆ. Մերինգը. «Երիտասարդ Եւրոպան զերծ էր սօցիալիստական տենդենցներից, որ հասկանալի է ինքնին, որովհետեւ նրա գլուխն էր կանգնած Մաձինին։ Եղբայրութեան այն ակտի մէջ, որ հրատարակւած է 1834 թ. ապրիլին, ազատութիւնը, եղբայրութիւնը եւ մարդասիրութիւնը անւանւած են այն եռակի անխորտակելի յաւէրժական տարրերը, որոնք միայն կարող են տանել դէպի սօցիալական խնդիրների լուծումը. միւս ակտի մէջ մինչեւ անգամ խօսւում է սեպհականութեան սրբութեան մասին» (տե՛ս Ф. Мерингъ, «Исторія германской c. -д, », եր. 94, հատ. I)։

 

/54/ Այդպէս ուրեմն ազգութեան հրապարակախօսը Մաձինիի հետ մօտիկանալով՝ իւր հիմնական աշխարհայեացքը փոփոխելու ոչ մի հարկադրանքի մէջ չպիտի գտնւէր։ Ընդհակառակը, այն աւելի եւս պէտք է շեշտւէր՝ հարազատ հասարակահայեցողութեան միջավայրի մէջ մտնելով։

Գերցէնի հետ ունեցած ծանօթութիւնն եւս չէր կարող շօշափել Միք. Նալբանդեանի «հաւատոյ հանգանակի» հիմունքները։

Պրօֆ. Օւսիանիկօ-Կուլիկովսկին յաջող կերպով մերկացրել է Գերցէնի աշխարհայեացքի էութիւնը՝ ցուցնելով այն, որպէս ռուս ազգութեան շահերի ջատագովում կամ հրապարակախօսութիւն: Սակայն Գերցէնի ազգային իդէօլօգիան ունէր առանձնայատկութիւններ, որոնք մի «կորած եւ խեղճ» ազգութեան հրապարակախօսի աչքում կարող էին ստանալ հրապուրելու ոյժ. դա նրա ազգային հրապարակախօսութեան հետեւողական եւ շեշտւած դեմօկրատիական բնաւորութիւնն էր: Գերցէնի նացիօնալիզմը, ինչպէս նկատում է յիշեալ պրօֆեսօրը, յետադիմական բնոյթ չէր կրում. «Նա երբէք չէր եւ չէր կարող լինել կօնսերւատիւ եւ չէր ներփակում իւր մէջ, սաղմի ձեւով անգամ, ոչինչ յետադիմական տարրեր. դա յառաջադիմական, քննողական եւ ազատագրական նացիօնալիզմ էր. նա աչքի էր ընկնում սուր արտայայտւած դիմօկրատիական ուղղութեամբ եւ զուգակցւում էր եւրոպական սօցիալիզմի գաղափարներին այն ձեւում, որի մէջ նրանք ձուլւել են 40-ական թւականներին։ Գերցէնի նացիօնալիզմը դօկտրինա չէր եւ չէր պարունակում իւր մէջ ոչինչ դօկտրինեօրական, դօկմատիքական. դա եթէ կարելի է այսպէս արտայայտել, «նատուրէլ, հոգեբանական նացիօնալիզմ էր, դա խորապէս արմատացած էր Գերցէնի բնաւորութեան մէջ, աննշմարելի հանգոյցներով կցորդւելով նրա մտքի եւ ձիրքի առանձնայատկութիւններին։ Ազգային զգացմունքը միշտ բաւա/55/կան ցայտուն էր Գերցէնի մէջ (ինչպէս երեւում է այդ, ի միջի այլոց, նրա յիշատակարանից), բայց այդ ցայտունութեամբ հանդերձ՝ նա չէր դառնում նացիօնալիզմ, քանի դեռ Գերցէնը ապրում էր Ռուսաստանում։ Այդ զգացմունքն արտասահմանում շեշտւեց, դարձաւ աւելի պայծառ, աւելի գործունեայ, աւելի հարկադրական եւ, վերջապէս, հասաւ լարման այն աստիճանին, երբ իւրաքանչիւր զգացմունք բանականութեան մէջ արտայայտւում է իբրեւ միտք, իբրեւ գաղափար»։ Գերցէնի սօցիալիզմն էլ զգացմունքի ծնունդ էր. նա արդիւնք էր, ինչպէս ասում է նոյն հեղինակը, այն աղայական կարեկցութեան եւ համակրանքին, որ մի ժամանակ ռուս կրթւած պօմէշչիկներն ունէին դէպի «ժողովուրդը»։ Այդ զգացմունքը առաջ էր եկած լուսաւոր դարի գաղափարների ազդեցութեան տակ, մանաւանդ XIX դարասկզբի ռօմանտիզմի եւ ուտօպիստների շնորհիւ։ «Գերցէնի յիշողութիւններից երեւում է, - ասում է Օվսիանիկօ-Կուլիկովսկին, - թէ ինչպիսի թովչութեամբ էին ազդում Սէն-Սիմոնի գաղափարները երիտասարդ մտքերի վրայ»։ Դրանք ընդունւում էին իբրեւ մի տեսակ յայտնութիւն, ինչպէս նոր աւետարան։ Սօցիալական ուտօպիան հանդիսանում էր – առանձնապէս Գերցէնի մօտ – ոչ այնքան իբրեւ մտքի նւաճման արդիւնք, որքան իբրեւ դպրոց այլասիրական զգացմունքի դաստիարակման համար, այդ զգացմունքը նրա մէջ, ինչպէս եւ Օգարեւի մէջ, ստացաւ հոգեբանօրէն-կրօնական տրամադրութեան բնոյթ։ Եւ մինչեւ իւր կեանքի վերջին օրերը նա մնաց իւր սօցիալիստական հայեացքների մէջ այդ հոգեբանօրէն-կրօնական դրոշմի տակ, - եւ ահա՛ թէ ինչու նա չկարողացաւ հետեւող դառնալ Կարլ Մարքսի րացիօնէլ, գիտական եւ տնտեսական սօցիալիզմի, եւ մնաց եւրոպական սօցիալիստական մտքի զարգացման փոխանցման այն շրջանում, երբ վերջինս դադարելով ուտօպիա լինելուց, տակաւին հանդիսանում էր իբրեւ մի յե/66/ղափոխական մտորմունք, զգացմունքների զեղում, ջերմ բողոք, նոր «հաւատքի» բարոյական «խորհրդանշան»։— Այդպիսով Գերցէնի սօցիալիզմի եւ նացիօնալիզմի միջեւ նկատւում է մի ինչ որ հոգեբանական ազգակցութիւն։ Նրանք երկուսն էլ յայտնի զգացմունքներից բղխող իդէօլօգիաներ էին։ Եւ հէնց այդ զգացմունքների մէջ կար մի ինչ որ ընդհանուր բան, որ մօտիկացնում էր նրանց. դա հէնց այն է, որ կարելի է անւանել մարդասէր աղայի սենտիմենտալ ձգտումը դէպի հայրենի մասսան։ Ուստի եւ Գերցէնի ռուսական նացիօնալիզմը ստացաւ դեմօկրատիական եւ ժողովրդական ուղղութիւն, իսկ նրա սօցիալիզմը ձեւակերպւեց իբրեւ կենդանի համակրանք դէպի արեւմտեան Եւրոպայի յեղափոխական բանւորութեան շարժումը եւ դրա հետ միասին, իբրեւ մի հակակրանք դէպի արեւմտեան Եւրոպայի բուրժուազիան, «մեշչանականութիւնը», որ տիրապետում է 1848 թ. յեղափոխութիւնից յետոյ» (տե՛ս Д. Н. Овсянико-Куликовскій. «А. И. Герценъ. Характеристика, եր. 21-22)։

Այս փայլուն բնոյթագծից յետոյ պարզ է, թէ ինչ ուղղութեամբ եւ որքան պիտի լինէր Գերցէնի ազդեցութիւնը Միքայէլ Նալբանդեանի վրայ։ Իւր կեցութեամբ եւ մասամբ հոգեբանութեամբ ազգութեան հրապարակախօսը հակապատկեր էր ներկայացնում Գերցէնին։ Ռուս պօմէշչիկի ապահով կացութիւնը նիւթական տեսակէտով մի երազելի դրութիւն էր հանդիսանում Նալբանդեանի համար։ Մենք գիտենք վերջնիս չարքաշ վիճակը, նիւթական զրկանքների ձեռքից նեղւելը, իւր կեանքի որոշ մօմենտներին կէս քաղցած, կէս կուշտ ապրելը: Նրա նամակների մէջ այդ բոլորը պարզ կերպով արտայայտւած է. ահա՛ թէ ինչ է գրում մի բարեկամի՝ նկատի առնելով իւր նիւթական անապահովութիւնը եւ կանոնաւոր ու յարատեւ բուժւելու անհնարինութիւնը. «Ես ինքս զզւած եմ իմ դրու/57թիւնից, ուրեմն ինչու ուրիշներին եւս զզւանք եւ ձանձրութիւն պատճառեմ. դուք լաւ գիտէք, որ միմիայն վերջին աստիճանի նեղութիւնը կարող է ինձ բերան բանալ տալ… Բժշկութիւնը ինձ ո՛չ թէ միայն ատելի չէ, այլ եւ դորանից աւելի սիրելի բան չունիմ, սակայն համաձայնիր ինքդ, որ հնար չունէի շարունակել, ի՛նչ առնէի, ո՛ր քարին տայի գլուխս, մտածիր ինքդ եւ յետոյ դատապարտէ…»։ Մի այլ նամակում յիշատակելով կամ, աւելի ճիշտ, ակնարկելով, որ ինքը ձրիաբար է աշխատում ազգի համար՝ գրում է հետեւեալ թունաւոր տողերը. «Գրիչս պիտի կոտրեմ եւ ձգեմ, միւս անգամ Հայոց ազգի անունը տւած ժամանակները եւս պիտի սիրտս խառնւի եւ փսխելիքս գայ. ահա, եղբայր, այժմ իմ դրութիւնը եւ յուսահատութեան չափը: Ափսո՛ս ինձ, որ ես երեւեցայ հայերի մէջ, մի այլ ազգի մէջ երբէք այս վիճակում գտանւելու չէի ես, անտէր եւ անօգնական, միմիայն յուսալով նախախնամութեան վերայ, որ կերակրում է ճնճղուկները։ Սիրտս արիւնի ծով է, բայց այնքան հոգու զօրութիւն ունիմ, որ ոչ ոք չէ կարող իմ դրութիւնը կարդալ երեսիս վերայ… Որպէս ապրուստի ճանապարհ, ես պիտոյ է լինէի կանդիտատ եւ գնում եմ Պետերբուրգ մնալ մի քանի ամիս ու քննութիւն տալ. իմ ամենայն բանը այսպէս պատերազմով պիտի լինի…» (տե՛ս Ե. Շահազիզ «Մ. Ղ. Նալբանդեանց», կենսագրութիւն, եր. 85 եւ 90)։

Ուրեմն, Նալբանդեանի համակրութիւնը չէր կարող «մարդասէր աղայի» ուշադիր վերաբերմունք լինել «դէպի հայրենի մասսան»։ Նա աղա չէր, նրա նիւթական կացութիւնը չէր կարող նրան «սանտիմենտալ» պօմեշչիկի հոգեկան դրութեան մէջ դնել: Նրա հոգուն մօտ պիտի լինէր միայն Գերցէնի նացիօնալիզմը, որ արտայայտւում էր իւր «սրութեամբ», «փայլով», «գործօնութեամբ» եւ «հարկադրականութեամբ»։ Ազգութեան հրապարակախօսը հոգեբանական /58/ ազգակցութեան, մօտիկութեան հնարաւորութիւն պիտի տեսնէր իւր մէջ ռուս ազգասէրի նկատմամբ: Դրանով պիտի բացատրել այն սիրագին վերաբերմունքը, որ ցոյց է տալիս նրան Գերցէնը իւր նամակագրութեան մէջ։ Վերջնիս համար սօցիալիզմը հոգեբանական տեսակէտով հիմնախարիսխ չէր ներկայացնում. նրա համար այդպիսի դերը կատարում էր նացիօնալիզմը։ Ճիշտ այդպէս է դրութիւնը նաեւ Միք. Նալբանդեանի մօտ։ Սակայն վերջինս չէր կարող տածել դէպի բուրժուազիան, դէպի «մեշչանականութիւնը», այն արիստօկրատական ատելութիւնը, որ ունէր Գերցէնը իբրեւ առաջին կարգի ազնւական: Եւ այսպէս կացութեան եւ մտածութեան այդ տարբերութիւններն ու նմանութիւնները վերջ ի վերջոյ չէին կարող եւ չունեցան էլ այն ոյժը, որ դարձնէին Միք. Նալբանդեանին համոզւած «սօցիալիստ-հրապարակախօս»։ Գերցէնի հետ ունեցած յարաբերութիւնը աւելի եւս շեշտում է նրա ազգասիրութիւնը, եւ այն համակրանքը, որ նրա մտավոր հետաքրրքրութեան սահմանում առաջ էր եկել դէպի աշխատաւորութիւնը, ազգասիրութեան հիմնական եւ ուժեղ զգացմունքի հարկադրութեամբ մի փոքր ընդդիմութիւնից յետոյ դուրս է մղւում եւ ազգութեան հրապարակախօսը ի վերջոյ մնում է այն, ինչ որ էր նախ քան նրա գայթակղւելը այդ համակրանքով։ Նալբանդեանի ազգասիրութիւնը աւելի եւս գիտակցական եւ բիւրեղացած է դառնում Գերցէնի ազդեցութեամբ, ինչպէս կտեսնենք «Երկրագործութեան» թռուցիկ քննութեան ժամանակ: Հետեւապէս ազգութեան հրապարակախօսի աշխարհայեացքը փոխանցման չի ենթարկւել Գերցէնի ազդեցութեամբ եւ չէր էլ կարող ենթարկւել։

Նոյնը պիտի ասել եւ Բակունինի ազդեցութեան մասին։ Անարխիստական աշխարհայեացքի հիմնադիրներից մէկն է համարւում այդ քաղաքական գործիչը։ Հսկայա/59/կան կամքի ոյժ եւ մտաւոր բարձր զարգացում ունենալով՝ շատ պարզ է, որ նա մօտիկանալով Նալբանդեանի հետ՝ պէտք է նրա վրայ ազդէր եւ իրօք ազդել էլ է։ Այն մարդիկ, որոնք հեշտութեամբ սօցիալիստ են անւանում Նալբանդեանին հիմնւելով «Երկրագործութեան» վրայ, նոյն հեշտութեամբ կարող էին նրան անարխիստ անւանել, եւ ոչ մի դժւարութիւն չկայ այդ բանն ապացուցանել՝ մի քանի ցիտատներ դուրս բերելով այդ գրւածքից, որոնք բառացի կերպով Բակունինի անարխիստական աշխարհայեացքի արձագանքներն են ներկայացնում ըստ ինքեան։ Աւել բան հարկաւոր չէ. բաւական է կողք կողքի դնել Բակունինի եւ Նալբանդեանի հայեացքները քաղաքականութեան մասին:

Ահա՛ թէ ինչ էր գրում անարխիստ Բակունինը 1848 թւին. «Պարլամենտական կեանքի, ասսամբլէյների, սահմանադիր ժողովների եւ այլն ժամանակն անցաւ. եթէ ամեն մէկը ուզենայ անկեղծ լինել, պիտի խոստովանի, որ նրան այլեւս չեն հետաքրքրում կամ լոկ հաւատացնում է իրեն, որ իրեն հետաքրքրում են այդ հնացեալ ձեւերը։ Ես չեմ հավատում սահմանադրութեան եւ օրենքներին. լաւագոյն սահմանադրութիւնը չէր կարող ինձ բաւականացնել։ Մեզ հարկաւոր է մի այլ բան. յարձակում եւ կեանք եւ նոր, առանց օրէնքների, ուրեմն եւ ազատ աշխարհ » (տե՛ս M. Бакунинъ «Федерализмъ, соціализмъ и антитеологизмъ» եր. 5, նոյնպէս եւ 10 եւ 12):

Նման նօտաներ կարելի է գտնել նաեւ Նալբանդեանի «Երկրագործութեան» մէջ։ Նա հակադրում է Անգլիայի «ազատ օրէնսդրութիւնը» նրա «տնտեսական գերութեան» հետ եւ յայտարարում է «հայրենիքի փրկութեան» բոլոր կոչերը եւ դրանց հետեւող պատերազմները «կոպիտ եւ խոշոր հեգնանք». նա անջատում է եւ հակադրում տէրութեան, այսինքն պետութեան շահերը ժողովրդի շահերին, պե/60/տութեան զարգացումն ու հարստութիւնը ժողովրդի կամ ինչպէս ինքն է ասում, «ազգի» զարգացմանը եւ հարստութեանը. Բակունինի պէս Նալբանդեանն եւս Պրուդօնի ազդեցութեան տակ է գտնւում, նրա պէս ինքն էլ երկրագործութիւնը միակ փրկարար հիմունքն է համարում ժողովուրդների համար… (Հմմտ. Բակունինի յիշեալ գրւածքի 20-21, 24, 28 եւ 32 երեսները Նալբանդեանի «Երկրագործութեան» 312-313, 315-316, 326-327 եւ 333-335 (Պրուդօնի փողի տեսութեան արձագանքն է). «Երկերը», II հ. ):

Սակայն այդ բոլորը, ի հարկէ, մեզ երբէք չէին կարող հնարաւորութիւն ընձեռել Նալբանդեանին անարխիստ համարելու։ Ինչպէս այդ, այնպէս եւ Գերցէնի ազդեցութիւնը նրան չդարձրին ոչ անարխիստ եւ ոչ սօցիալիստ այլ աւելի շեշտեցին նրա ազգասիրական աշխարհայեացքը։ Նոյնը պէտք է շեշտել առաւելապէս Բակունինի անարխիզմի մասին։ Ինչ էլ որ լինի սրա անարխիզմը, այնուամենայնիւ պարզ է, որ այդ քաղաքական խոշոր գործիչը չկարողացաւ ազատագրւել ազգայնական աշխարհայեացքից։ Առհասարակ անարխիզմը իւր ըստ երեւոյթին ծայրայեղ պնդումներով վերջ ի վերջոյ յանգում է դիմօկրատիզմի. կազմակերպւած կռւի, դասակարգային հետեւողական պայքարի ընդունակ չլինելով եւ միշտ կոչ անելով մարդկանց գիտակցութեան փրկարար դերի վրայ, միշտ նկատի առնելով մարդը, որպէս մարդ, իւր մենաւորութեան մէջ՝ կտրւած հասարակական որեւէ կապերից – անարխիզմը իւր աղմկարար գոչումներից յետոյ միշտ հաշտւում է տւած դրութեան հետ եւ սրբագործում իր աշխարհայեացքով եւ գործելակերպով մեշչանական հասարակարգի հիմունքները – մասնաւոր սեպհականութիւնը եւ աւտօրիատար մտածողութիւնը։ Եւ զարմանալի չէ, որ Բակունինը ընդունում է ազգայնութիւնը, որպէս այդպիսին, եւ տրամադրութիւն /61/ չի ցոյց տալիս նրան ժխտելու: Ուրեմն այս դէպքում եւս Բակունինի ազդեցութիւնը Նալբանդեանի վրայ պէտք է արտայայտւէր վերջնիս հիմնական աշխարհայեացքը ամրապնդելու կողմից եւ ոչ թէ քայքայելու եւ փոփոխելու ուղղութեամբ։

Եւ այսպէս թէ Գերցէնի եւ թէ Բակունինի ազդեցութիւնները չկարողացան առաջացնել Նալբանդեանի մէջ աշխարհայեացքի փոխանցում. նա մնաց ազգութեան նոյն հրապարակախօսը, ինչ որ էր եւ առաջ։ Նրա «Երկրագործութեան» սօցիալիստական եւ անարխիստական թոյլ տենդենցները ո՛չ մի տրամաբանական կապի մէջ չեն գտնւում նրա ընդհանուր աշխարհայեացքի հետ, ուրեմն ե՛ւ անկարող են որեւէ ուշադրութեան արժանանալ Նալբանդեանին հասկանալու համար: Վերջ ի վերջոյ դրանք մնում են իբրեւ եկամուտ հայեացքներ, մտաւոր համակրանքներ, ոչնչի չեն պարտադրում եւ նրա ազգայնական աշխարհայեացքի մէջ այնպէս են լուծւում եւ կերպարանափոխւում, որ հետք անգամ չեն թողնում իրենց ինքնուրոյն գոյութիւնից։ Նա այդ նոր տեսակէտներով հետաքրքրւում է իր ազգայնական աշխարհայեացքը աւելի եւս ամրապնդելու, բիւրեղացնելու եւ անսասան դարձնելու համար. նրա սրբութեան սրբոցը Հայոց ազգն է եւ ուրիշ ոչինչ: Նա՛ չի կարող լինել ոչ սօցիալիստ եւ ոչ էլ անարխիստ, այլ կարող է լինել եւ պիտի մնայ — ազգութեան հրապարակախօս: Ուստի եւ մենք «Երկրագործութիւնը» պիտի համարենք իբրեւ նրա նախկին գրւածքների բնական շարունակութիւն, չնկատելով այնտեղ ոչ մի փոխանցում ազգայնութիւնից դէպի սօցիալիզմ կամ, աւելի ճիշտ. դեմօկրատիզմից դէպի սօցիալիզմ։

Թերեւս Նալբանդեանի «սօցիալիստ հրապարակախօս» անւանողները մասամբ ազատւած լինեն եւ Ստ. Նազարեանցի 1862 թ. Նոյեմբերի 3-ին գրած նամակի այն կտորից /62/ որտեղ ակնարկւում է Միք. Նալբանդեանի մասին հետեւեալը. «Միւս հերոսի գործունէութիւնը յիմար անձնապաստանութիւն եւ անձնասէր անբարտաւանութիւն է. 70 միլիօնի առաջքը կտրել, էշի նահատակ դառնալ։ Ո՛չ, այդ անհաճոյ է ինձ… գործը ոչինչ հայեացք չունի դէպի մեր ազզը… այլ մի օդից առած ցնորք է խռովութիւն եւ ապստամբութիւն ձգելու տխմար ամբոխի մէջ» («Երկեր», հատ. I, եր. 24):

Ստ. Նազարեանին իսկապէս սարսափեցնել կարող էր Նալբանդեանի հետեւողական լիբերալիզմը, որովհետեւ «Հիւսիսափայլի» խմբագիրը, ինչպէս ցոյց է տալիս նրա գրական գործունէութիւնը, քաղաքական խնդիրներում շատ չափաւոր էր։ Ահա՛ թէ ինչ է պատմում պ. Լէօն նրա մի յօդւածի մասին. «Ֆրանսիական րէվօլիւցեայի պատճառքը» յօդւածի մէջ, - ասում է Լէօն, - Նազարեանցի վերաբերմունքը դէպի ֆրանսիական յեղափոխութիւնը բացասական է։ Նազարեանցը դուրս է գալիս այստեղ իբրեւ միապետութեան կողմնակից եւ հանրապետութեան գաղափարները անւանում է կորստաբեր։ Մանաւանդ անխնայ է նա XVIII դարի փիլիսոփաների վերաբերմամբ. էնցիկլօպետիստները, Վօլտերը նրա համար աւելի չարագործներ են, քան մարդկային միտքը լուսաւորողներ: Այդ ատելութեան մէջ երեւան է գալիս հաւատացող քրիստոնեայ Նազարեանցը, որին վրդովում է XVIII դարի փիլիսոփայութեան անհաւատութիւնը։ Եւ այդ վրդովմունքի մէջ Նազարեանցին չի կարելի զանազանել մի հոգեւորականից: Յայտնի է, որ յեղափոխութեան դարի մշակած քաղաքական իդէալն այն էր, որ իշխանութիւնը ժողովրդից է բղխում եւ ոչ Աստծուց: Նազարեանցը ապստամբում է եւ այս մտքի դէմ, ամեն կողմով վնասակար համարելով այդ վարդապետութիւնը» (տե՛ս Լէօ, «Ստեփանոս Նազարեանց», հատ. II, եր. 48):

Քաղաքականութեան մէջ միապետական Նազարեանը կարող էր ազգի համար տնաքանդութիւն համարել Նալ/63/բանդեանի սահմանադրական հայեացքները, չնայած որ երկուսի լիբերալ հայեացքները իրենց հիմքերում մնում էին միեւնոյնը: Դա հասկանալի է ըստ ինքեան։ Այդ ժամանակւայ Նալբանդեանին է ակնարկում նաեւ Ղ. Աղայեանը իւր ինքնակենսագրութեան մէջ, որ նա այլ եւս «համակիր չէր Նալբանդեանի ուղղութեան հետ»։ Դա չի նշանակում, որ երկու լիբերիալները դադարել էին միմեանց հասկանալ, դա, ինչպէս ասացինք, երկուսի քաղաքական հայեացքներին էր վերաբերում եւ չէր շօշափում լիբերալիզմի սրբութիւն սրբոցը երկուսի համար եւս։ Հետաքրքրական է Աղայեանի կարծիքը եւ արժէ մէջ բերել: «Այդ ժամանակ (1865 թ. ), - ասում է բանաստեղծը, - ծանօթացայ ես Միքայէլ Նալբանդեանցին, որ ազատութիւն ստացաւ Գեներալ Սուլթանշահի երաշխաւորութեամբ։ Այս մարդուն առաջին անգամ ես տեսել էի Թիֆլիս, ուր եկել էր Էջմիածին գնալու համար։ Այդ ժամանակ մենք յափշտակւեցանք նրա ճարտար հայախօսութեան վրայ։ Գրական լեզւով մենք դեռեւս թոթովում էինք, այդպէս չէր Նալբանդեանը, նրա լեզուն արդէն կազմակերպւել էր եւ խօսում էր այնպէս, ինչպէս որ գրում էր։ Իսկ հիմա նրան խօսել արգելել էին բժիշկները. թոքախտը մաշել էր նրան եւ առաջւայ Նալբանդեանի ստւերագիծն էր մնացել: Բայց որքա՜ն զարգացել էր մտաւորապէս եւ որքան յետ թողել իրանից Ս. Նազարեանցին: Համակիր չէր այլ եւս ոչ նրա լեզւին եւ ոչ նրա ուղղութեանը, համարելով յետամնաց եւ պահպանողական։ Նալբանդեանցը աշխարհից կտրւելով՝ չէր կտրւել ժամանակից գրականութիւնից, շարունակ կարդացել էր միայնութեան մէջ եւ շատ էր մտածել…» (Ղազարոս Աղայեան, «Իմ կեանքի գլխաւոր դէպքէրը», եր. 76)։

Խնդիրը հիմա այն է, թէ Նազարեանի «յետամնաց եւ պահպանողական» համարող Նալբանդեանը ինչ մտաւոր սնունդ էր առնում եւ ինչ արժէքներ էր յայտնագործում /84/ բանտի մէջ, իսկ բանդից դուրս գալուց յետոյ ինչ էր անում իւր տարաձայնութիւնը ցոյց տալու համար «Հիւսիսափայլի» խմբագրի հետ։

Ամենից առաջ նկատենք, որ նախ քան բանդ մտնելը ազգութեան հրապարակախօսը մեծ եռանդով զբաղւած էր Հին Հայաստանի քարտէս տպագրելու գործով։ Բանդ մտնելով նա աչքից բաց չթողեց ո՛չ իւր սիրեցեալ հայոց ազգը եւ ո՛չ էլ Հայաստան։ Դրան պարզ ապացոյց կարող է ծառայել Ղազար Փարպեցու «թղթի» թարգմանութիւնը յառաջաբանով եւ ծանօթութիւններով, որտեղ հանդէս է գալիս ազգութեան հրապարակախօսը իւր աշխարհայեացքի բոլոր բնորոշ կողմերով: Նրա աշխարհայեացքի հիմունքներից մէկը — եկեղեցին եւս դժգոհ չէր կարող մնալ Նալբանդեանից. բանդում նա զբաղւում էր Աստւածաշնչի հայերէն թարգմանութեան համեմատութեամբ բնագրի եւ յունաց թարգմանութեան հետ, որի համար նա հարկադրւած է լինում սովորելու եբրայեցերէն եւ յունարէն։ Նալբանդեանը եկեղեցին ազգութեան ֆակտոր էր համարում, նոյն կարծիքի էր ե՛ւ Նազարեանը. «Ազատ հայկական եկեղեցին, ասում է Նազարեանը, — եղել է մշտապէս նեցուկ եւ փառաւոր, եւ տխուր անցածում. ազատ հայկական եկեղեցին պիտի լինի եւ ներկայում մեր ամուր, լուսատր ապաւէնը» (տե՛ս Լէօ «Ստ. Նազարեան», եր. 143, հատ II):

Իսկ բանդից դուրս գալուց յետոյ գրում է Գաբրիէլ վարդ. Այվազեանի դէմ այն թուղթը, որի հետ մենք ծանօթ ենք, եւ որի տակ Նազարեանը ջուխտ ձեռքով կ՚ստորագրէր։

Եւ այսպէս ազգութեան հրապարակախօսը մնաց մինչեւ իւր կեանքի վերջը հաւատարիմ իւր դաւանած սկզբունքներին եւ Նազարեանի հետ միասին հիմնադիր հայկական լիբերալիզմի։ Իսկ Այվազեանների դէմ կռւելը երբեք չէր կարող երկու ամոլների մէջ տարաձայնութեան առիթ ծառայել, որովհետեւ այսպիսի լեզւով խօսել էլ գիտէր Նա/65/զարեանը. «Այժմեան աբեղայական սերունդը անարժան է մեր յարգութեան եւ դոցանից — եթէ չկամին ուղղել իրենց անձը – այսօր կամ էգուց կբաժանւի ազգը, ինչպէս այդ բանը եղած է Եւրոպայի մէջ…» (ibid, եր. 94)։ Նազարեանը սկզբնապէս շատ լաւ տրամադրւած լինելով դէպի եկեղեցին եւ հոգեւորականութիւնը՝ մի փոքր փոխում է իւր վերաբերմունքը եւ դրա պատճառը գլխաւորապէս այն հալածանքն էր, որ ժամանակակից հոգեւորականութիւնը գլուխ ունենալով Մատթէոս Կաթողիկոսին արշաւանք էր սկսել «Հիւսիսափայլի» դէմ, մինչեւ անգամ պահանջելով այրել ամսագրի այն N-ը, ուր Նազարեանը գործ էր ածել «րէֆորմ» բառը հայ եկեղեցու վարչական կազմակերպութեան մասին. րէֆորմը հասկացել էին րէֆորմացիա, իսկ Նազարեանին հրատարակել լիւթերական։ Մինչեւ անգամ «Թիֆլիսի հայերը» արգելք էին դրել Նազարեանի եւ Նալբանդեանի հրատարակութիւնների վրայ Թիֆլիսի մի հատիկ գրավաճառանոցը չէր տարածում նրանց գրքերը. (ibid, եր. 46): Այդ նոյն հալածանքի մի արձագանքն է ակնարկում նաեւ Սմբ. Շահազիզեանը ասելով՝ «1874 թւին գնալով Խրիմու թերակղզին, տեսել ենք այնտեղ մի ամբաստանութեան տետրակ՝ ուղղած «Հիւսիսափայլի» խմբագրի դէմ: Եթէ արդարադատ իշխանութիւնը լսէր բանսարկութեան յօդւածներին, ապա հալածել հարկաւոր էր Նազարեանին եւ ոչ պաշտպանել, բայց, փա՜ռք եւ պարծանք ռուսաց մինիստրներին. ռուսաց մինիստրները հայոց քսուները չեն…» (տե՛ս «Հրապարակախօս ձայն», եր. 128)։

Փա՜ռք եւ պարծանք Նազարեանին եւ Նալբանդեանին, որոնք իրենց աշակերտներով հանդերձ մինչեւ մեր օրերը մնացին ազգութեան, եկեղեցու եւ պետութեան ջերմեռանդ երկրպագուներ…»։