Միքայէլ Նալբանդեան. Ազգութեան հրապարակախօսը

III. ԱԶԳՈՒԹԻՒՆ

Նախորդ գլուխներից արդէն բաւականաչափ պարզւեց Միք. Նալբանդեանի ստեղծագործութեան բնոյթը: Հրապարակախօսութիւնը, ինչպէս տեսանք, որոշ հասարակական խմբակցութեան իդէօլօգիան է, իսկ հրապարակախօսը – որոշ խմբակցութեան իդէօլօգը։ Սակայն մի խնդիր տակաւին հնարաւոր չեղաւ լուծելու նախընթաց /115/ հատւածների մէջ: Մենք միշտ շեշտում էինք, որ Միք. Նալբանդեանը «ազգութեան հրապարակախօս է» եւ դրա հետ միասին նրան յարմար էինք համարում նաեւ անւանել «երրորդ դասակարգի իդէօլօգ»։ Արդ՝ ի՛նչի վրայ է յենւած մեր այդ նոյնացումը, ազգութեան հրապարակախօսի եւ երրորդ դասակարգի իդէօլօգ լինելու նոյնանիշ սեպելը. ի՛նչ ներքին կապ կայ այդ երկու հասկացողութիւնների միջեւ եւ ի՛նչ թէօրիական բովանդակութիւն ունին նրանք։

Ահա՛ այդ խնդրին ենք ուզում նւիրել այս եւ յաջորդ գլուխները։

Միք. Նալբանդեանի դէմքը դեռ չի կարող մեզ համար ըստ ամենայնի պարզւած լինել, եթէ մենք միայն եւ եթ գիտենք այն, որ նա հրապարակախօս է. այդ դէմքը բաւականաչափ կ՚պարզւ՚ի այն ժամանակ, երբ մենք կիմանանք թէ ո՞ր խմբակցութեան հրապարակախօսն է նա, ի՛նչ շահեր է վերագրում այդ խմբակցութեանը եւ ի՛նչպէս է պաշտպանում այդ շահերը։

Որ ազգութեան հրապարակախօս է Նալբանդեանը – դրա նկատմամբ ոչ մի կասկած լինել չի կարող: Նրա բոլոր յօդւածների միջով կարմիր թելի պէս անցնում է հայ ազգութեան ջատագովութիւնը։ Ազգութեան ջատագովը լինելով՝ նա միաժամանակ ե՛ւ ջատագովն է երրորդ դասակարգին։ Վերջին հանգաման. կ՚պարզւի ըստ ինքեան, եթէ մենք մի փոքրիկ տեսութեամբ բացատրենք թէ ինչ է ազգութիւնը եւ միաժամանակ, թէ Միք. Նալբանդեանը ինչպէս էր ըմբռնում ազգութիւնը եւ ապա՝ թէ ազգութեան կուլտուրական արժէքների եւ երրորդ դասակարգի կուլտուրական արժէքների միջեւ ինչ ներքին ներդաշնակութիւն, սերտութիւն եւ նոյնացում գոյութիւն ունի։

Հասարակագիտութեան մութ, դեռեւս չպարզւած պրօբլեմներից մէկն է ազգութեան «Էութիւնը»։ Եւ զար/116/մանալի էլ չէ, քանի որ այդ գիտութիւնը մեկին հասկացողութիւն ձեւակերպած չունի իր հիմնական խնդրի վերաբերմամբ – ի՛նչ է հասարակութիւնը: Ինչպէս որ հասարակութեան, այնպէս էլ ազգութեան մասին գոյութիւն ունին բազմաթիւ տեսութիւններ, միմիանց ներհակ, իրար բացասող եւ, հետեւապէս, տարբեր ելակէտներից բղխող հայեացքներ: Հետաքրքրական կ՚լինի իմանալ, թե ինչն է պատճառը այդ բոլորի, ինչն է ստեղծել մտքերի այն քաօսը, որ տարածւած է ազգութեան պրօբլեմի շուրջը։

Երկու հիմնական հանգամանքների կարելի է վերածել յիշեալ քաօսի պատճառները: Առաջին՝ սխալ տեսակէտի կիրառման եւ երկրորդ` որոշ դասակարգային տենդենցիայի։

Առաջին պատճառը պարզ է ըստ ինքեան։ Աստիճանական զարգացման հայեցակէտը, որ այնպէս բեղմնաւոր գործադրութիւն ունի բնական գիտութիւնների մէջ, շատ դժւարութիւնների է հանդիպում հասարակական գիտութիւնների մէջ, որտեղ ավելի հեշտութեամբ կիրառւում է մետաֆիզիքական աշխարհայեացքը, որ խնդիրներին նայում է (հասարակական կեանքի երեւոյթների սահմաններում) ո՛չ նրանց «հոսման», այլ նրանց «քարացման» դրութեան մէջ։ Մետաֆիզիքական հայեցակէտի սիրած հարցն է` ի՛նչ է տրւած. նրան չի հետաքրքրում ինչպէս է տրւած, ի՛նչպէս, ի՛նչ հանգամանքների մէջ է աստիճանաբար ձեւակերպւել այս կամ այն հասարակական երեւոյթը։ Մետաֆիզիքական հայեցակէտը հետաքրքրւում է դրութիւններով եւ ո՛չ պրօցեսներով: Ազգութեան այժմեան դրութիւնն ու վիճակը նա ընդունում է իբրեւ յաւիտենական տւեալ. նրա համար ազգութիւն է ե՛ւ նախապատմական տոհմը, ե՛ւ ցեղը, ե՛ւ ցեղերի դաշնակցութիւնը, իսկ այսօրւան ազգութիւնը – ազգ է ու ազգ, յար եւ նման նախապատմական ազգին։ Ընդունելով տւեալը, գրութիւնը, որպէս մշտագոյ /117/ մի էութիւն, մետաֆիզիքական հայեցակէտը ճիգ է թափում որոնել ու գտնել այնպիսի բնորոշ յատկութիւններ, որոնք ազգութեան էութիւնը կազմէին եւ վերջնիս պէս ունենային մշտնջենական յատկութիւն։ Այդպէս է՝ ծագումը, լեզուն, հայրենիքը, ազգային ոգին ու բնաւորութիւնը, մի որեւէ ազգութեան պատկանելու զգացմունքի գիտակցութիւնը եւ կրօնը: Այդ բոլոր բնորոշ յատկութիւնները մէկիկ-մէկիկ, առանձին առանձին հանդէս է բերում մետաֆիզիքական հայեցողութիւնը, համարելով նրանց ամեն մէկն իր հերթին ազգութեան էութեան բոլորանւէր յատկանիշ: Այդ բոլոր յատկանիշները ինչպէս ասացինք, ազգութեան պէս մի անգամ ընդ միշտ տրւած եւ անփոփոխական էութիւններ են սեպւում: Օրինակները հէնց կարող ենք վերցնել մեր յիշած յատկանիշների սահմաններում։

Ծագումը, ասում են, բնորոշում է ազգութեան էութիւնը։ Ծագում ասելով հասկանում են միատեսակ նախնիքներ ունենալը, աւելի կոպիտ կերպով արտայայտելով՝ միեւնոյն ազգութեան անդամների երակներում նոյնատեսակ արիւն է հոսում։ Եւ որովհետեւ նախնիքները մի անգամ ընդ միշտ տրւած են եւ անփոփոխական, շատ բնական է, որ ազգութեան էութիւնն էլ մի անգամ ընդ միշտ տրւած է եւ անփոփոխական, նախնիքները չեն կարող փոխւել, արիւնն նոյնպէս, քանի որ դրանք մեր կամքից անկախ տւեալներ են եւ ներգործում են բնական անհրաժեշտութեամբ։ Սակայն այդ մետաֆիզիքական հայեցակէտի դէմ աղաղակում են պատմութեան եւ իրականութեան փաստերը. չկայ եւ ո՛չ մի ազգ, ինչպէս ճիշտ կերպով առարկում են այդ կարծիքի հակառակորդները, որ ունենայ միեւնոյն նախնիքները, որի բոլոր հատւածները սիրւած լինին միանման գծով եւ որի բոլոր անդամների երակներում խաղայ համանման արիւն: Օրինակ, այսօրւան ֆրանսիական ազգութիւնը. միթէ այն բոլոր տարբե ր /118/ ցեղերը (Բրետոններ, Բասքեր եւ այլն), որոնք մի կուլտուրական ընդհանուր կապով միացել են միմեանց հետ եւ կազմել ֆրանսիական ազգութիւնը, միատեսակ նախնիքնե՞ր ունին կամ նրանց բոլորի երակներումն էլ նո՞յն արիւնն է հոսում: Այդպէս եւ անգլիական ազգութեան մէջ մտած Գալլերը (Ուէլշները) եւ Սկովտիացիները, Գերմանական ազգութեան մէջ մտած Վենդերը եւ այլն։

Լեզուն է բնորոշում ազգութեան էութիւնը, ասում են նրանք, որոնց ծագման տեսութեան ակներեւ անհեթեթութիւնը հերքւում է։ Լեզուն էլ ըմբռնւում է, ինչ ասել կ՚ուզէ, մետաֆիզիքօրէն: Այս վերջին ըմբռնման գեղեցիկ ապացոյցը մեզանում տւել են Մխիթարեանները գրաբարի եւ աշխարհաբարի պայքարի ժամանակ: Նրանք պերճախօսoրէն ապացուցին, որ հայերէնով են խօսել դրախտում Ադամն ու Եւան, իսկ Աստւած էլ նրանց հետ բացատրւել է – օ, հրճւանք – դարձեալ հայերէնով։ Կ՚նշանակի լեզուն էլ մի առ միշտ գոյութիւն ունեցող, անփոփոխ եւ մի անգամից պատրաստի տւեալ երեւոյթ է, ինչպէս որ ազգութիւնը: Լեզւագիտութիւնը, ինչպէս յայտնի է, ժխտել է արդէն լեզւի վերաբերմամբ այդ միամիտ հայեացքը, եւ ցուցադրւել է աստիճանական զարգացման տեսակէտով այն երկարաձիգ ճանապարհը, որ անասնական հնչիւններից հետզհետէ, քայլ առ քայլ եկել հասել է Շեքսպիրի լեզւին: Բայց մեզ այստեղ լեզւագիտութիւնը չի հետաքրքրում, այլ լեզւական թէօրեան ազգութեան էութիւնը բնորոշելու խնդրում։ Այդ բաժնում եւս պատմութեան եւ իրականութեան տւեալները հակառակն են պնդում. լեզւի նոյնութիւնը դեռ ազգութեան յատկանիշ չէ, որովհետեւ կան մի եւ նոյն լեզւով խօսող տարբեր ազգութիւններ, ինչպէս եւ տարբեր լեզւով խօսող միեւնոյն ազգութեան հատւածներ:

Հայրենիքը աւելի եւս յարմար օբիէկտ է ներկայաց/119/նում մետաֆիզիքական դատողութիւնների համար: Ի՛նչ կայ առաւել մշտենջենական, մի անգամ ընդ միշտ տրւած եւ անփոփոխական, քան հայրենիքը, եթէ նա ըմբռնւի իբրեւ որոշ տերիտօրեա, աշխարհագրական միջավայր կամ հող։ Առանձին դժւարութիւն չկայ, սակայն հայրենիքի անպէտքութիւնը ցոյց տալու ազգութեան էութիւնը բնորոշելու հարցում, եթէ նկատի առնելու լինինք, որ ազգութիւնը կուլտուրական որոշ կապ է, մի պսիխիական երեւոյթ, որ ըստ ամենայնի չի պայմանաւորւած հայրենիքի գոյութեամբ եւ այդ երկու հասկացողութիւնների միջեւ գոյութիւն չունի տրամաբանական անհրաժեշտ առնչութիւն. ուստի եւ հայրենիքի չգոյութիւնը չի նշանակում ամեն դէպքում եւ ազգութեան չգոյութիւն. հրէաները գերազանցօրէն որոշ ազգութիւն են ներկայացնում, բայց նրանք զուրկ են մետաֆիզիքների ըմբռնած հայրենիքից:

Ազգութեան ոգին, ազգութեան բնաւորութիւնը եւ մի որեւէ ազգութեան պատկանելու զգացմունքի գիտակցութիւնը այն եռակի բնորոշումներն են, որոնք թէպէտեւ առանձին առանձին են յիշատակւում իբրեւ ազգութեան հիմնական ֆակտօրներ, բայց երեքն էլ նման են մի կէտում. նրանք կրում են մետաֆիզիքական աշխարհայեացքի կնիքը: Դեռ մի կողմը թողնենք այն հանգամանքն, որ այդ բոլոր յատկանիշներն էլ կրում են երկրորդական բնոյթ, որ նրանք տակաւին բացատրութեան կարօտ երեւոյթներ են եւ չեն կարող ոչինչ բացատրել։ Ինչո՞ւ այս ինչ ազգային ոգին է տիրում, ինչո՞ւ այսպիսի կամ այնպիսի ազգային բնաւորութիւններ գոյութիւն ունին, ի՛նչով է պայմանաւորւած այս ու այն ազգութեան պատկանելու զգացմունքը եւ ինչու մէկի մէջ դա ուժգնօրէն է գիտակցւում, իսկ միւսի մէջ աւելի թոյլ կերպով – ահա՛ հարցեր, որոնք պարզապէս ցոյց են տալիս ազգութեան հիմնական /120/ ֆակտօրի որոնման կարիքը, որով ըստ ինքեան կ՚մեկնւեն այդ բոլոր հարցերն եւս, եթէ միայն նա կ՚համապատասխանի ազգութեան պսիխիական բովանդակութիւնը լիակատար եւ ճշտօրէն արտայայտելուն։ Բայց մենք ասացինք արդէն, որ մետաֆիզիքական են այդ երեք բնորոշումներն էլ, եւ իսկապէս յիշած բոլոր ֆակտօրներն եւս պատասխանում են միայն մի հարցի՝ ինչ է տրւած, մեկուսի թողնելով բնաւ, թէ նրանք ինչպէս են տրւած («ոգին», «բնաւորութիւնը», «զգացմունքը»), ի՛նչպէս, ի՛նչ հանգամանքների մէջ են գոյացւել ու ձեւակերպւել աստիճանաբար այդ յատկանիշները կամ ֆակտօրները: Ուրիշ խօսքով ասած՝ այս դէպքում եւս, ինչպէս ե՛ւ նախորդ դէպքերում, նկատի են առնւում միայն եւ եթ դրութիւններ, այլ ոչ պրօցեսներ, որոնց մէջ անփոփոխութեան եւ մշտնջենականութեան յատկութիւնները չեն տրւած։ Մետաֆիզիքական որակումների մի ընդունակութիւնն էլ այն է, որ նրանցով կարելի է մեկնաբանել ամեն ինչ, բայց իրօք ոչինչ. եւ յիրաւի. – ինչ է ազգութիւնը. դա «ազգային ոգի է», «ազգային բնաւորութիւն» կամ թէ չէ «ազգութեան պատկանելու գիտակցութիւն»։ Իսկ ի՞նչ է դասակարգը. ոչինչ չենք կորցնի եւ հարցն էլ բացատրած կ՚համարենք, եթէ ազգութեան տեղ դնենք դասակարգ բառը եւ միմեանց յետեւից կրկնենք յիշեալ պատասխանները` «դասակարգը – դասակարգային ոգի է», «դասակարգային բնաւորութիւն» եւ այլն. իսկ ինչ է քաղաքական կուսակցութիւնը. «կուսակցութիւնը – կուսակցական ոգի է» եւ այլն, եւ այլն։ Մենք, ի հարկէ, չենք ժխտում յիշեալ «ֆակտօրներից» եւ ոչ մէկը. թերեւս գոյութիւն ունին եւ այդ «ոգին», ե՛ւ այդ «բնաւորութիւնը» եւ այդ «զգացմունքը» կամ «գիտակցութիւնը», գուցէ առանց այդ յատկութիւնների ոչ մի հանրական կոլեկտիւ գոյութիւն էլ չկարողանայ ունենալ, ինչպէս որ մարդը առանց սնունդի, բայց ոչ ոք կոպտօրէն չի ասի, թէ «մարդը սնունդ է»…

 

/121/ Դարձեալ նոյն մետաֆիզիքան է, որ գլխիվայր է դնում կրօնը, իբրեւ ֆակտօր կամ յատկանիշ ազգութեան: Կրօնը իբրեւ դաւանանք, իբրեւ դօգմա հասարականօրէն ներքինի եւ անպտուղ մի երեւոյթ է. այն չափով, ինչ չափով նա հանդիսանում է իբրեւ հանրական մղիչ, նա պարտական է այն հասարակական յարաբերութիւններին, որոնք արտացոլում են նրա մէջ։ Եթէ խնդիրը աւելի պարզացնելու համար արտայայտենք բիրտ կերպով պիտի ասենք, որ կրօնը եկեղեցական կազմակերպութեան ձեւի մէջ միայն հասարակական մի գործօն է հանդիսանում, երբ նրա վերացականութիւնը կենսական մարմին ու արիւն է ստանում, ստեղծելով որոշ իերարխիա եւ յարաբերութիւն համայնքի եւ նւիրապետութեան միջեւ։ Այդօրինակ ըմբռնումով՝ Եկեղեցին դառնում է ազգութեան գոյութեան կռւաններից մէկը, որովհետեւ նա արտայայտութիւն լինելով ազգութեան մէջ գոյութիւն ունեցող խմբակցութիւնների ներհակ փոխյարաբերութեան, միեւնոյն ժամանակ նա պաշտպան է հանդիսանում իրեն ծնունդ եւ գոյութիւն տւող նպաստաւոր պայմաններին: Եթէ մենք ընդունենք՝ ազգութիւնը իբրեւ մի կուլտուրական կապ, եկեղեցին կ՚հանդիսանայ այդ կապի օղակներից մէկը, միշտ ընդունակ փոփոխւելու համաձայն յիշած կուլտուրական կապի համապատասխան էւօլիւցիային։ Սակայն այդ յատկութիւնը չունի մետաֆիզիքների կրօնը, որի յատկութիւնը անփոփոխութեան եւ մշտնջենականութեան ընդունակութիւնն ունի. իսկ ինքնին չի էլ համապատասխանում իրականութեւան եւ պատմութեան տւեալներին. – այլ է ազգութիւնը եւ այլ՝ կրօնը. այսօր դա այբուբենական ճշմարտութիւն է: Այստեղ հարկաւոր է յիշատակել, որ մեր հայեցակէտով լեզւի մասին էլ կարելի է ասել այն, ինչ որ ասւեց եկեղեցու մասին. նա, որպէս հասարակական յարաբերութիւնների գործիք եւ կուլտուրական կապի օղակներից մէկը – /122/ անհրաժեշտ է ազգութեան գոյութեան համար. նա էլ ընդունակ է փոփոխւելու համաձայն յիշածս կուլտուրական կապի համապատասխան էւօլիւցիային նախարարական Հայաստանի կուլտուրական գործիքը «Մանուկ Հայաստանի» համար միանգամայն անպէտք հանդիսացաւ իբրեւ կուլտուրական միջնորդ եւ նետւեց արխիւ յանուն նոր ազգայնութեան, որի առաքեալները հանդիսացան «Հիւսիսափայլի մարդիկ»… Բայց եւ այնպէս ազգութիւնը պսիխիապէս աւելի բովանդակալից է, քան ազգային լեզուն, ուրեմն եւ մեր ըմբռնած լեզուն եւս, ինչպէս եւ մետաֆիզիքների ըմբռնածը, չեն բաւարարում ազգութեան բնորոշման կարիքն ու պահանջը։

Եւ այսպէս ազգութեան մասին գոյութիւն ունեցող մետաֆիզիքական բնորոշումներից եւ ոչ մէկը չի լուծում տւեալ խնդիրը բաւարար չափով. իւրաքանչիւր բնորոշման փորձից յետոյ ծագում է անհրաժեշտ հարցը. «այդ բոլորը լաւ. բայց եւ այնպէս՝ ինչ է ազգութիւնը։ «Այս դէպքում, ինչպէս ասել ենք, ազգութեան շուրջը ստեղծւած անորոշութեան եւ քաօսի գլխաւոր պատճառը տեսակէտի անբաւարարութիւնն է, որի հետ միանում է, քաoսն ու շփոթութիւնն աւելի եւս հզօրացնելու համար՝ դասակարգային տենդենցիան, որ ազգութիւնը սրբութիւնների, խորհրդաւոր եւ մեuտիքական առեղծւածների շարքը դասելով՝ նպատակ ունի սեպհական կուլտուրական արժէքները երկրպագութեան ու խնկարկման առարկայ դարձնել։ Այդ հանգամանքը լիովին կ՚պարզի մեզ համար, եթէ մենք աշխատենք ճշտագոյն որակումը տալ առաջադիր պրօբլեմին:

Արդ՝ ինչ է ազգութիւնը։

Ամենից առաջ դա մի յարափոփոխ պսիխիական բովանդակութիւն է, ծնունդ դարձեալ յարափոփոխ պայմանների։ Հասարակութիւնը եւ առհասարակ մարդկային /123/ կեանքը տիեզերական համայն կեանքի մի հատւածն է, եւ ինչպէս ընդհանուր կեանքի մի բեկորը, ենթակայ է աստիճանական զարգացման օրէնքին, որի տւեալը պարունակում է իւր մէջ տրւելիքը, ու այդպէս շարունակաբար։

Ազգութիւնը դասակարգային կռւով պայմանաւորւած քաղաքակրթութեան արգասիքն է. վայրենութեան եւ բարբարոսութեան շրջանները իրենց տոհմային եւ ցեղային կազմակերպութեամբ ազգային հասկացողութիւնը պայմանաւորող հանգամանքներից զուրկ են եղել, բայց այդ երեւոյթը, ի հարկէ, չի ժխտում այն ճշմարտութեան հիմքերը, որ ազգութիւնը զարգացել է տոհմային եւ ցեղային էլեմենտների հողի վրայ. տոհմ, տոհմերի համախմբում կամ ցեղ ցեղերի դաշնակցութիւն ու սրա մէջ որեւէ խմբակցութեան կուլտուրական տիրապետութիւն – դա արդէն շէմքն է ազգութեան։

Առանց դասակարգային շերտաւորման եւ առանց կռւի դասակարգերի միջեւ՝ չի կարող գոյութիւն ունենալ ազգութիւնը. եթէ կան այդ նախապայմանները, գոյութիւն է ստանում եւ ազգութիւնը: Դասակարգերի կռիւը անմտածելի է առանց դասակարգային տիրապետութեան, իսկ այդ տիրապետութիւնն արդէն կուլտուրական երեւոյթ է, որովհետեւ դասակարգը հէնց ինքը այդպիսին է: Դասակարգ հասկացողութիւնը սոսկ նիւթական – տնտեսական շահերի հետ կապելը սխալ է. միմեանց նիւթական տնտեսական շահերով միացած եւ հէնց այդ շահերով միմեանցից կախում ունեցող եւ իրար դրութիւն պայմանաւորող մարդիկ ստեղծում են մտքի, զգացմունքի եւ կամեցողութեան մի ամբողջ աշխարհ, սեպհական փիլիսոփայութիւն, գեղարւեստ, բարոյագիտութիւն ու իրաւահայեցողութիւն, միմեանց հետ համախմբւելու եւ ուրիշ հակադիր խմբակցութիւններից պաշտպանւելու ինքնապաշտպանութեան թէօրիան ու պրակտիկան, մի խօսքով՝ կեցութեան եւ մտա/124/ծութեան պայմանների մի ամբողջական շէնք, կուլտուրական արժէքների մի համայնատարած մթնոլորդ։

Այդ հանգամանքն նկատի առնելով՝ մենք բնական պիտի համարենք, որ դասակարգային տիրապետութիւնը հասարակութեան մէջ չի շրջափակւած միայն տնտեսութեան սահմաններում. ներհակ դասակարգերի կռիւը ներհակ կուլտուրաների պայքար է, եւ տիրապետողը միշտ ձգտում է համայնիշխան դարձնել իւր սեպհական կուլտուրական արժէքները ստորադիր խմբակցութիւնների նկատմամբ։

Իրար վանող կուլտուրաները հակադիր եւ փոխադարձաբար ժխտող արժէքների հետ միասին ստեղծում են եւ միմեանց ձգտող, հաշտ ու մերձեցնող արժէքներ, որոնք տարբեր խմբակցութիւնների միջեւ ստեղծում են հոգեկան կամուրջներ, զանազան խմբակցութիւններին միմեանց հետ օղակող կապեր։ Կապերը, օղակներն ու կամուրջները՝ ըստ մեծի մասին յօրինում են տիրապետող խմբակցութիւնները, որպէս հասարակութեան կուլտուրական հրամանատարներ. ուստի եւ կուլտուրական փոխանցումը հարկադրապէս ու անհրաժեշտօրէն արտացոլւում է տիրապետողից ստորադրեալի վրայ, թէպէտեւ ստորադրեալն եւս տիրապետողի կուլտուրական արժէքների բեռները իւր ուսերի վրայ առնելով՝ կարող է իւր հերթին ստեղծագործողի դրութեան մէջ մտնել՝ ճիգ թափելով հզօրացնել եղած եւ լինելիք կապերը, օղակներն ու կամուրջները։ Բայց այնուամենայնիւ կուլտուրական հրամանատարութիւնը միշտ մնում է տիրապետողի կողմը, որովհետեւ նա է գլխաւորապէս յօրինում եւ տալիս իւր արժէքները, ստորադրեալները ըստ մեծի մասին ստացողի, իւրացնողի եւ շահեցնողի դերն են կատարում։

Եւ ահա՛ հասարակութեան մէջ գոյութիւն ունեցող վանող, հակադիր եւ փոխադարձաբար միմեանց ժխտող կուլտուրական արժէքները մենք վերագրում ենք եւ զետեղում /126/ դասակարգի պսիխիական բովանդակութեան սահմաններում, իսկ տարբեր դասակարգերին միմեանց հետ կապող, օղակող եւ մերձեցնող արժէքները՝ տիրապետող դասակարգի թելադրութեամբ ու հրամանատարութեամբ, մենք վերագրում ու զետեղում ենք ազգութեան պսիխիական բովանդակութեան սահմաններում։

Ուրեմն եւ պարզ է, որ տւեալ դասակարգի պսիխիական բովանդակութեան մէջ միշտ իրար հետ պայքարող երկու տարերք կան. դասակարգային եւ ազգային։ Այն չափով, ինչ չափով դասակարգային պսիխիկայի մէջ ուժեղ են յիշեալ կապերը, կամուրջներն ու օղակները – տւեալ դասակարգը տրամադրւած է, մտածում ու գործում է այս կամ այն չափով ազգայնօրէն։ Եւ ընդհակառակ. այն չափով, ինչ չափով դասակարգային պսիխիկայի մէջ ուժեղ են յիշեալ վանիչ, հակադիր ու ժխտական էլեմենտները – տւեալ դասակարգը տրամադրւած է, մտածում ու գործում է այս կամ այն չափով դասակարգայնօրէն։ Հետեւանքը հասկանալի է. եթէ ուժեղ է մի կողմը, թոյլ է անպայմանօրէն միւսը. երկուսի հաւասարապէս հզօրութիւնը չեն կարող փոխադարձաբար հանդուրժել միմեանց. մէկը ձգտում է վանել միւսին, մէկը միշտ ձգտում է զարգանալ ի հաշիւ հակադիր տարերքին։ Այն, ինչ որ անհատական հոգեբանութեան մէջ տեղի ունի մինիատիւր չափով, հասարակագիտական հոգեբանութեան մէջ արտայայտւում է համայնապարփակաբար, մասսայօրէն։

Կապերը, կամուրջներն ու օղակները կուլտուրական արժէքները են ներկայացնում եւ նրանք կարող են լինել տարբեր տեսակի, միմեանց նկատմամբ լինել համազօր կամ ստորադիր։ Դրանք մշտափոփոխ տւեալներ են, որովհետեւ նրան յօրինիչ աղբիւրը ինքը մշտափոփոխ է. քաղաքակրթութեան էպօխան իր ծագման օրից մինչ այժմ /126/ եղել է դասակարգային տիրապետութիւնների, ուրեմն եւ այլազան ու պէս պէս ազգութիւնների մի անվերջանալի շարան. իւրաքանչիւր դասակարգային տիրապետութիւն տնտեսական տեսակէտով, ինչպէս եւ ընդհանուր կուլտուրայի առումով իշխական եւ շահագործող բնոյթ ունենալով ստորադիր խմբակցութիւնների նկատմամբ – այդ իմաստով բոլոր դասակարգային տիրապետութիւնները նման են իրար – մի առանձին կուլտուրական բնոյթ ունի. ու տարբեր տիրապետութիւնները ստեղծում են տարբեր կուլտուրաներ, տարբեր կուլտուրական կապեր, կամուրջներ ու օղակներ: Կարող են այնպիսի կուլտուրական կապեր լինել, որոնք ամենատեսակ ազգային խմբակցութիւնների համար եւս անհրաժեշտ են եւ առանց նրանցից որեւէ մէկին՝ ազգութիւն մտածել անկարելի է, բայց ամբողջ խնդիրն էլ այն է, որ ազգութիւնը մշտափոփոխ լինելով, մշտափոփոխ են եւ այդ իբր թէ մնայուն կապերը: Այսպէս օրինակ անկարելի է մտածել որեւէ ազգութեան գոյութիւնը առանց լեզւի, եկեղեցու եւ քաղաքականութեան (պետութեան): Դրանցից իւրաքանչիւրը, սակայն, տարբեր դասակարգային տիրապետութիւնների, ուրեմն եւ ազգութիւնների, մէջ ստանում է բոլորովին տարբեր բովանդակութիւն։ Մետաֆիզիքական մտածողութիւնը ձգտում է դրանցից իւրաքանչիւրը մշտագոյ անանց ու անփոփոխական մի դրութիւն եւ մեծութիւն յայտարարելով՝ նոյնպիսի մշտագոյ, անանց ու անփոփոխական ազգութեան ֆակտօրները համարել, չկամենալով ընդունել, որ ազգութիւնը մի կուլտուրական ընդհանրութիւն է, մի կապ տարբեր դասակարգերի միջեւ եւ միակ անհրաժեշտութիւնը ազգութեան յօրինման համար որեւէ դասակարգի տիրապետութեան հանգամանքն է, իսկ այդ տիրապետութիւնը կարող է արտայայտւել զանազան կապերով, որոնք մշտափոփոխ բնաւորութիւն ունին եւ դրանց թւին է պատ/127/կանում թէ լեզուն, թէ եկեղեցին, եւ թէ քաղաքականութիւնը (պետութիւնը)։

Այս վերջին կէտը ինքնին կ՚պարզւի, եթէ մենք վերլուծենք Միք. Նալբանդեանի ազգային հրապարակախօսութիւնը:

Դիմենք այդ աշխատանքին։

***

Եթէ ճիշտ են այն բոլոր դիտողութիւնները, ինչ որ արինք վերեւ, Միք. Նալբանդեանի ազգային հրապարակախօսութիւնն եւս պիտի համապատասխանի նրանց: Այստեղ մեր նպատակը պիտի լինի փաստօրէն ցոյց տալ այդ հանգամանքը:

Մեր բնորոշման համապատասխանող ազգութեան հրապարակախօսն ամենից առաջ պէտք է գիտակ լինի հետեւեալ երեւոյթներին. ազգութեան մշտափոփոխ յատկութեանը, նրա դասակարգային բնոյթին եւ այն սերտ կապերին, որոնցով տիրապետող խմբակցութեան կուլտուրան փոխանցւում է միւս, ստորադիր դասակարգերին։

Այդ տեսակէտից Միք. Նալբանդեանը, կարելի է վստահօրէն ասել, ազգութեան տիպական հրապարակախօսը լինել կարող է ամենայն իրաւունքով: Նրա մտքի պայծառութիւնը, սեպհական կոչման գիտակցութիւնը եւ անշեղ հետեւողականութիւնը դրան պարզ ապացոյց։ Ո՛չ մի խնդրում, ո՛չ մի դիպւածում եւ ո՛չ մի մասնաւոր եւ երկրորդական հանգամանքի լուսաբանութեան մէջն անգամ նա չի դաւաճանում ինքն իրեն, իւր սեպհական խմբակցութեան շահերին ու իդէօլօգիային։

Եւ իսկապէս հայ ազգութեան նորագոյն հրապարակախօսութեան նահապետն է նա։

/128/ Ազգութիւնը մի անգամ ընդ միշտ տւեալ մեծութիւն է Նալբանդեանի համար, որ նայում է նրա վրայ պատմական հայեցակէտով, ընդունելով ազգութիւնը, որպէս պատմականօրէն տրւած մի հիմնարկութիւն, ենթակայ պատմական զարգացման ու, վերջապէս, չքացման։ Ինչ էլ որ լինի մանրամասնութիւնների մէջ նրա տեսութիւնը ազգութեան մասին, բաւական է, որ նա կանգնած է պատմական տեսակէտի վրայ, ուրեմն եւ զերծ կարող է մնալ բոլոր մետաֆիզիքներին յատուկ մոլորութիւններից ու մտքի վրիպակներից: Մեր ազգութեան հրապարակախօսի մտքի պարզութիւնն ու հետեւողականութիւնը յատուկ է միայն նոր խմբակցութիւնների իդէօլօգներին, որոնցից մէկն էր նա։ Եւ իսկապէս նոր խմբակցութեան հանդէս գալը եւ ապա իւր դասակարգային շահերը պարզ գիտակցելը եւ նրանց տարբերութիւնը հակադիր խմբակցութեան շահերից – այդ բոլորն արտացոլում է յստակօրէն հրապարակախօսի մէջ, աւելի եւս շեշտւած եւ բիւրեղացած կերպով, որովհետեւ իդէօլօգը ըմբռնում է իւր սեպհական շահերը ո՛չ միայն տւեալ այժմէութեան սահմաններում, այլ ընդգրկում է աւելի ընդարձակօրէն՝ անցեալի, ներկայի եւ ապագայի յարաբերութեամբ։

«Այո, եթէ հաւասար իրաւունքը այսօր խոստովանւի բոլոր երկրագունդի վրայ, – ասում է Նալբանդեանը, – Եթէ ներկայ եղած պետական համակարգութիւնքը այսօր ոչնչանան, վաղը ոչ միայն չէ մնում ազգութեան խնդիրը, այլ հարկաւոր եւս չէ: Բայց այս է բանը, որ դորան հասնելը ժամանակի է կարօտ եւ մինչեւ այն ժամանակ «Արքայութիւն Աստուծոյ բռնաբարի եւ բռունք յափշտակեն զնա» մինչեւ այն ժամանակ «սահմանք քաջաց, զէնք իւրեանց – ասում է մեր իմաստուն ծերունին» («Երկերը», հատ. II, եր. 360)։

Ազգութեան հրապարակախօսի համար պարզ է, ու/129/րեմն, ազգային ամբողջի կամ, ինչպէս ինքն է ասում, «ազգութեան խնդրի անցողիկ բնոյթը, բայց իզուր չէ, որ նա հէնց այդ ազգութեան հրապարակախօսն է, մի մարդ, որ կոչւած է կռւով պաշտպանելու սեպհական խմբակցութեան շահերը, ինչ էլ որ լինին: Այդ է պատճառը, որ նա ազգութեան չքացման խնդիրը հեռաւոր ապագային թողնելով, սպառազինւում է պաշտպանելու տուեալ ազգութեան շահերը, որոնց անունով նա պատրաստ է անելու ամենայն զոհաբերութիւն «Ազգի միութիւնը եւ ազգային անդամների դէպի իրար ունենալու եղբայրական եւ հարազատ արենակցութեան սէրը այնքան ծանր կշիռ, այնքան մեծ արժէք ունի իմ աչքում, որ այդ բանի համար, թէ ինչի ասես պատրաստ եմ…» – ասում է ազգութեան հրապարակախօսը («Երկերը» հատ. I, եր. 319)։

«Պատրաստ է ինչի ասես, որովհետեւ ազգութիւնների, ուրեմն եւ դասակարգերի կռիւ կայ մէջ տեղ, եւ հրապարակախօսին փափկակեաց եւ անհոգ դրութիւն չէ վիճակւած, այլ մշտատեւ եւ յախուռն պայքար։ Այդ կռիւը, երբեմն, հասնում է ծայրագոյն չափերի սեպհական կուլտուրական արժէքների դրւատումն եւ հակադիր արժէքների ժխտումն դառնում է կեանքի եւ մահու խնդիր։ Սուրբ է իմ ունեցածս եւ անսուրբ միւսինը։ «Եւ ինչպէս սովորական կեանքի մէջ, – բացատրում է ազգերի կռիւը Նալբանդեանը, – մասնաւոր մարդը աշխատում է իւր անձնական օգտին եւ իւր անձնական ապահովութեան համար, ինչպէս շատ տեղ վնասում է նա մի ուրիշ անհատի անձին եւ օգտին, այնպէս եւս մարդերի հաւաքական անձնաւորութիւնը – ազգութիւնը պահում է եւ պաշտպանում է իւր օգուտը եւ ոտքի տակ է կոխում ուրիշ իր պէս անձնաւորութեան շահը» («Երկերը», հատ. II, 363)։

Մենք գիտենք արդէն, որ Նալբանդեանը իբրեւ հրապարակախօս օրհնել է պատերազմը, որ պիտի լինի «հ/130/զօր, անխնայ, ազնիւ եւ բարեխիղճ», խարանել է փախուստ տւողներին` նրանց վախկոտութիւնն անւանելով «սուտ խաղաղասիրութիւն». «ճշմարտութեան բուն հետեւանքը բաժինք է. պիտոյ է լինին հերձւածներ, որ ընտրւած երեւին» – ասել է գերազանցօրէն հրապարակախօսը։ Ուստի եւ ազգերի պայքարի ձեւակերպումը յստակ կերպով համապատասխանում է նրա կոչումին, նրա պաշտպանութիւնը հրապարակախօսի մարտական ուղիով է կատարւում. «Մենք ուրախ չենք խոստովանում է Նալբանդեանը, – որ այսպէս է լինում, մենք ուրախ չենք, որ մի ազգ ճնշում է, հարստահարում է միւս ազգը, եւ իւր զէնքով սահման է դնում նորա հողի վրայ, բայց որովհետեւ մեր տրտմութիւնը ոչինչ է համեմատելով այն մինչեւ այժմ եղած կարգի հետ, ուստի մեր կարողութիւնքը ուղղում ենք մեր ազգութիւնը պաշտպանելու համար» («Երկերը», երես 360):

Ինչպէս տեսնում ենք, Նալբանդեանի մօտ շատ որոշակի կերպով է շեշտւած ազգութեան իրաւահայեցողութիւնը, որ ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ կռիւ սեպհական շահերի պաշտպանութեան համար։

Սակայն ազգութիւնը կռիւ մղելու համար դեռ պէտք է կազմակերպւի, հանդէս գայ իբրեւ մի ինքնագիտակից խմբակցութիւն. նա առաջ ուրիշների համար միայն գոյութիւն ունէր իբրեւ մի հակադիր տարր եւ ինքը անձամբ չէր գիտակցում այդ հակադրութիւնը ուրիշների նկատմամբ, որովհետեւ տակաւին չէր համախմբւած որոշ շահերի շուրջը, չէր գիտակցում այն կապը, որով շաղկապւած է իւրայինների շրջանը: Բայց այժմ նա կռւի նախօրեակին պարզօրէն գիտակցում է իւր ուրոյն շահերը եւ յիշեալ կապը. հանդէս է գալիս ազգի փոխարէն ազգութիւնը, եթէ վերջնիս տակ հասկանալու լինինք սեպհական ազգային կօլլեկտիւը միւսներին հակադրելը, իսկ ազգ ասելով /191/ հասկանանք ազգութեան զարգացման այն էտապը, երբ նա միայն ուրիշների համար գոյութիւն ունէր իբրեւ մի հակադիր տարր:

«Ազգ ասացեալը է այն մեծ ոյժը, – ասում է Նալբանդեանը, այն կենդանի կապակցութիւնը մարդերի, որոնց նորան կամ նորանից դուրս մասնաւոր մարդը կ՚լինէր մի անօգուտ անձնասէր эгоистъ», իսկ բոլոր մարդկութիւնը մի անպտուղ վերացականութիւն։ Մի անձնաւորութեան միմեանցից բաժանող եսական սկզբունքը չափաւորւում են ազգի կենդանի կապակցութեան վերին սկզբունքով, ուրիշ խօսքերով ասեմ, հասարակութեան կապակցութեան մէջ չեն ոչնչանում անձնաւորութիւնքը, այլ միայն հրաժարւում են իւրեանց մասնաւորութենից մի համաձայն ամբողջ կազմելու համար, բոլորի ցանկալի միաւորութիւնը դուրս երեւցնելու համար» («Երկերը», հատ. II, եր. 256)։

Ազգութեան հրապարակախօսի այդ տողերի մէջ հակիրճ կերպով տրւած է ազգային բարոյախօսութեան էութիւնը, որ առհասարակ էութիւնն է կօլլեկտիւ էթիկային: Եթէ մենք աշխատենք աւելի խորը հասկանալ Նալբանդեանին եւ նրա պատկերացած յարաբերութիւնը ազգի եւ անձի միջեւ փոխարինենք նման յարաբերութեամբ ազգի եւ դասակարգի կամ դասակարգերի միջեւ – աւելի ցայտուն կերպով կ՚երեւայ նրա ազգային բարոյախօսութեան բնոյթը։ Տիրապետող դասակարգի կուլտուրական կապով (ազգայնութեամբ) միանում են տարբեր եւ հակադիր դասակարգերը միմեանց հետ. առանց այդ կապի ազգութիւնը գոյութիւն չէր կարող ունենալ իբրեւ մի կօնկրէտ ամբողջութիւն, այլ նա կ՚լինէր «մի անպտուղ վերացականութիւն», ինչպէս արտայայտւում է ազգութեան շահերի ջերմ ջատագովը։ Տարբեր դասակարգերի կատաղի պայքարը, նրանց միմեանցից բաժանող անջրպետը, հա/132/կադիր շահերի անզուսպ ներհակութիւնը իսկապէս «չափաւորւում են ազգի կենդանի կապակցութեամբ», ինչպէս նկատում է ազգութեան հրապարակախօսը։ Բայց այդ կապակցութիւնը, ի հարկէ, չի ջնջում, չի վերացնում, չի էլ կարող ոչ ջնջել, ոչ էլ վերացնել տարբեր եւ հակամարտ դասակարգերին. նրանց պսիխիկայի մէջ շարունակում են կողք կողքի ապրել երկու հակադիր սկզբունքները – դասակարգային եւ ազգային։ Ազգութեան հրապարակախօսի համար շատ ու շատ ցանկալի է, որ այդ երկու սկզբունքներից տիրողը եւ գերիշխողն ազգայինը լինի, իսկ դասակարգայինը մնայ ստորադիր վիճակում, ուստի եւ նա ցանկանում է, որ դասակարգերը «հրաժարեն իրենց մասնաւորութիւնից», այսինքն կենտրոնախոյս դասակարգային շահերից «մի համաձայն ամբողջ կազմելու համար, բոլորի ցանկալի միաւորութիւնը դուրս երեւցնելու համար» ինչպէս ինքն է արտայայտում։

«Մենք ամենքս մի ազգի որդիք ենք, – բացատրում է իւր ազգային բարոյահայեցողութիւնը Նալբանդեանը, – մեր հայրը Հայկն է, եւ մենք բոլորս մի գերդաստանի անդամ, ամօթ չէ այդպիսի գերդաստանի որեւիցէ անդամին, պաշտելով իւր սեպհական անձնասիրութիւնը անհոգանալ ընտանիքի լաւութեան մասին, ամօթ չէ՛ ասում եմ մի եւ նոյն ընտանիքի մէջ որոշել իմ եւ քոն» («Երկերը» հատ 1, եր. 70):

Շատ պարզ է, որ այդպիսի բարոյահայեցողութիւն դաւանելով՝ ազգութեան հրապարակախօսը պէտք է ոխերիմ թշնամի լինի բոլոր նրանց, ովքեր կ՚դաւաճանեն նրա էթիկային, կաղարտեն այն իդէալը, որ ունի նա ազգութեան մասին։ Այդ դէպքում նա պիտի հանդէս գայ իբրեւ մտրակող, բայց նա հակառակորդ չէ ազգութեան, նա մնում է ազգի բարեկամ նրա պակասութիւններն ու թերութիւնները մտրակելով հանդերձ։ Հէնց այդպէս էլ հասկանում է /133/ իւր մտրակումները ինքը Նալբանդեանը (տես «Երկերը», հատ I, եր. 236 եւ 9):

Այստեղ հարկաւոր է մի կարեւոր հանգամանքի վրայ շեշտել` Նալբանդեանի ազգային հրապարակախօսութիւնը թիւրիմացութեան զոհ չդարձնելու համար: Քիչ առաջ, ինչպէս տեսանք, ազգային կապակցութիւնն ամրապէս պահելուն նպաստելու համար ազգութեան հրապարակախօսը շեշտեց, որ «մենք ամենքս մի ազգի որդիք ենք, մեր հայրը Հայկն է», բայց Նալբանդեանի համար շատ պարզ էր, որ նա հին ազգութեան հրապարակախօսը չէ, այլ նորինը։ Ինչպէս տեսանք դարձեալ, ազգութիւնը նրա համար մի անփոփոխ մեծութիւն չէ. Նալբանդեանը այդ հանգամանքը մէկ բնորոշ ցիտատով է որակել, «ազգ գայ եւ ազգ երթայ («Երկերը», հատ. II, եր. 363)։

Այս գլխի սկզբում մենք յիշատակեցինք ազգութեան յարափոփոխ լինելու գլխաւոր պատճառը. պատմութիւնը ո՛չ այլ ինչ է, բայց եթէ դասակարգերի կռիւ, իւրաքանչիւր նոր դասակարգային տիրապետութիւն նոր ազգութեան երեւոյթն է հանդէս բերում. հինը լուծւում է տեղի տալով նորին, այսպէս աւատականութեան կուլտուրան տեղի տւեց մեշչանական կուլտուրային, միջնադարեան ազգութիւնը՝ նոր դարու ազգութեանը։ «Եւ ինչպէս բնական էակները, – ասում է Նալբանդեանը, – կորուսանելով իւրեանց ոյժը, յաղթահարւելով արտաքին ոյժերից մեռնում են, եւ ինչպէս նոցա կազմւածքի մէջ մտած նիւթերը, լուծւելով կազմւածքից՝ շարունակում են իւրեանց կեանքը, կազմելով մի այլ էակ կամ իբրեւ նիւթ` պիտոյանալով այլ կազմւածքի, այնպէս եւս ազգութիւնը մեռնելուց յետոյ նորան բաղկացնող անհատները ընդունում են այլ բարոյական կերպարանք, կազմելով մի առանձին ազգութիւն, այլ պայմանների տակ. կամ մտնում են ուրիշ /134/ ազգութեանց` կազմւածքի մէջ», («Երկերը», II հատոր, եր. 364–365)։

Նալբանդեանը նոր ազգութեան կողմնակից է, նրա ջադագովն ու հրապարակախօսն է եւ արիստոկրատիայի երդւեալ թշնամին («Երկերը», II հատ. եր. 375)։ «Վերջ ի վերջոյ պիտոյ էր հասկանալ, – ասում է նա, – թէ մատենագիր հեղինակը գործ ունի ոչ թէ մեռած գնացածների հետ, այլ այժմեան կենդանի ազգի հետ, որի կեանքի պայմանները լինելով ամենեւին այլայլւած ու փոփոխւած, ուրեմն եւ դորա յայտարար ձեւերը (այսինքն կապերը – Ա. Տ. ), որոնց մինը եւ առաւել գլխաւորը լեզուն է, որ պիտի յարմարւի կեանքի որպիսութեանը» («Երկերը», հատ. II, եր. 141):

Ո՞րն է Նալբանդեանի կարծիքով «կենդանի ազգի» բարոյական եւ ամենատեսակ կատարելութեան հիմքը։

Ուրիշ խօսքով՝ սեպհական խմբակցութեան բարեկեցութիւնը ինչի մէջ է տեսնում ազգութեան հրապարակախօսը։

Նա շատ հմուտ կերպով է գտնում կատարելութեան ուղին, բարեկեցութեան գլխաւոր պայմանը, երբ ասում է, թէ «տնտեսական խնդիրը մահու եւ կեանքի խնդիր է», որովհետեւ «այնտեղ, ուր մարդը պատերազմ ունի չքաւորութեան հետ, որ չգիտէ թէ վաղը ինչով պիտի կերակրւի կամ ինչպէս պիտի դարմանէ իւր ընտանիքը, ուր կմնան վերամբարձ հասկացողութեանց եւ բարոյական կատարելութեանց հասնելու ձգտողութիւնքը» («Երկերը», հատ. II, եր. 348 եւ 342)։

Հետաքրքրական է այժմ իմանալ, թէ յատկապէս որ խմբակցութեան կատարելութեան եւ բարեկեցութեան հոգսերով է կլանւած ազգութեան հրապարակախօսը, այլապէս ասած՝ ո՞ր դասակարգի ազգութեան ներկայացուցիչն է նա։

 

/135 / Ազգային լուսաւորութեան պահպանման եւ զարգացման խնդրում երկու հզօր կռւանների կարիքն է զգում Միք. Նալբանդեանը՝ մեշչանական քսակի եւ ինտելիգենտային մտաւոր աշխատանքի, մէկն առանց միւսի թերի է. «Հայոց ազգի մեծատունքը առաւել մեր կարծիքով պիտոյ է նախանձաւոր լինէին ազգի լուսաւորութեան եւ պատշաճաւոր խրախոյս եւ քաջալերութիւն տային այն մարդերին, որոնք անդադար աշխատում են ինչպէս յարմար էր ժամանակի հարկաւորութեանցը… հեղինակը իւր աշխատութեամբը, իսկ ազգի մեծատունքը իւրեանց տուրքովը պիտոյ է գործ կատարեն. մինը առանց միւսին ոչինչ չեն կարող առնել…» («Երկերը», II, եր. 468)։

Ի՞նչ ճանապարհով են ազգի մեծատունները իրենց քսակը լցրել կամ, Նալբանդեանի կարծիքով, ի՛նչ ճանապարհն է նախընտրելի եւ ցանկալի։

«Ազգային վաճառականութեան» մասին բազմաթիւ կարծիքներ ունի յայտնած Նալբանդեանը. իւր կարճատեւ գրական գործունէութեան ընթացքում նա յաճախ շօշափել է ազգային վաճառականութեան խնդիրը, նրա զարգացման պարագաներն ու խոչընդոտները՝ միշտ մնալով հաւատարիմ իր կոչմանը – ջատագով եւ պաշտպան ազգային կապիտալի, նրա շահերի ու պահանջների։ Դեռ արտասահմասն ոտք չկոխած` իր հայրենի Նախիջեւան քաղաքին նւիրած մի յօդւածի մէջ ուղիներ է ցոյց տալիս Նախիջեւանցի վաճառականներին իրենց գործունէութիւնը կանոնաւոր հիմքերի վրայ դնելու համար: Խորհուրդներ է տալիս նրանց կազմակերպել, կազմել ընկերութիւններ, արտասահմանում գործակալութիւններ հաստատել, վաճառատների հետ ամուր կապեր պահպանել իրենց շահաստացութիւնը կրկնապատկելու համար։ «Եթէ մեր սիրելի ազգակիցքը, ասում է հայ վաճառականների իդէօլօգը, – Նախիջեւանի մէջ, հաշւատուն կամ գործակալ մարդ /116/ պահէին գոնէ մի միայն Ֆրանսիայի Մարսէյլ քաղաքի մէջ, այն ժամանակ նոցա շահաստացութիւնը կրկնապատկւելու էր անշուշտ: Մի մարդ չէ կարող այս բաները առնել, բայց եթէ հինգ տասն երեւելի հարուստք միանային եւ միաբան ուժով սկսէին գործ կատարել այն ժամանակ նոցա հաշւատունքը Նախիջեւանի եւ Մարսէյլի մէջ առանց ամենայն տարակուսի ոչ թէ միայն պակաս լինելու չէին եւրոպական հաշւատններից, այլ մի փոքր աւելի եւս…» («Երկերը», I, եր. 206)։

Առաջին եւ երկրորդ անգամ Եւրոպա գնալով, վերջին ճանապարհորդութեան միջոցին «Երկրագործութիւնը» գրելով՝ նա չի մոռանում իւր «սիրելի ազգակիցներին» եւ նրանց «ազգային վաճառականութիւնը»։ Նա նոր փաստերով է զինւում, նոր ուղիներ է ցոյց տալիս՝ բոլորն էլ ուղղւած ազգային կապիտալի ուռճացման հոգսերին ու պահանջներին։ Նա դժգոհ է հայ վաճառականներից, որ իրենց գործը «մի երեւելի» դրութեան չեն հասցնում եւ համոզում է նրանց «վաճառականութիւնը ազգի հիմքի վրայ դնել» ազգային դարձնելու համար («Երկերը», II, եր. 345, 349 եւ 351)։

Եւ այսպէս Նալբանդեանի դիտողութիւնները ազգութեան մասին, ազգային բարոյահեցողութեան եւ իրաւահայեցողութեան խնդիրների ըմբռնումը, մանաւանդ նրա պնդումները ազգութեան փոփոխական բովանդակութեան մասին եւ հրամանատար դասակարգի հանդէս բերելը, որը տւեալ էպօխայի ազգութեան կրողն է, որ կապեր է ստեղծում ազգութեան տարբեր խմբակցութիւններին միմեանց հետ օղակւած պահելու համար – այդ բոլոր ցոյց են տալիս, նախ՝ որ Նալբանդեանը ազգութեան հրապարակախօս է եւ երկրորդ, որ նա ճիշտ է մտածում, կանգնած լինելով ո՛չ մետաֆիզիք տեսակէտի վրայ՝ ազգութեան բնորոշման խնդրում:

/137/ Գալով կուլտուրական կապերին կամ, ինչպէս ընդունւած է ասել, ազգայնութեան ֆակտօրներին, պիտի ասենք, որ այս բաժնում եւս ազգութեան հրապարակախօսը չի դաւաճանում իր ճիշտ մտածելակերպին։

Լեզւի, եկեղեցու եւ ընդհանուր ազգային քաղաքականութեան խնդիրներում նա հանդէս է գալիս, որպէս մեշչանականութեան հետեւողական իդէօլօգ, գիտակ իր հրապարակախօսական կոչումին եւ պաշտպանած շահերին։

Նրա հայեացքներն այնքան պարզ են, կապերի վերաբերութեամբ նա այնքան յստակօրէն է արտայայտւում, որ այլ եւս ո՛չ մի տեղիք չի թողնում երկբայութեան մէջ ընկնելու – թէ ո՞ր խմբակցութիւնն է խօսում նրա բերանով. կոյր պէտք է լինել այդ հանգամանքը չնկատելու համար։

Մեր հրապարակախօսական գրականութեան մէջ Միք. Նալբանդեանը ամենից փայլուն դէմքերից մէկն է, որ այնքան պերճախօս կերպով ցոյց է տւել լեզւի նշանակութիւնը իբրեւ ազգային ամբողջութեան ամուր կապերից մէկը, որ դրւատել է նրա կուլտուրական խոշոր նշանակութիւնը եւ այն առնչութիւնը, որ գոյութիւն ունի տւեալ ազգութեան եւ նրա լեզւի մէջ. այլ ազգութիւն – ա՛յլ լեզու. այդպիսի եզրակացութեան կարելի է գալ նրա բազմաթիւ սրամիտ լեզւական յօդւածները կարդալուց յետոյ։

Ընդունելով ազգութեան էութիւնը իբրեւ մի կուլտուրական ընդհանրութիւն որոշ դասակարգի հրամանատարութեամբ՝ նա այդ կուլտուրական ընդհանրութեան հզօր շաղկապներից մէկն է համարում լեզուն, որ նոր դասակարգի գործօնը պիտի հանդիսանայ նրա տիրապետութիւնը յարատեւ դարձնելու համար։ Միջնադարեան Հայաստանը, աւատական – նախարարական հայութիւնը այլ կուլտուրական ընդհանրութիւն ունէր /138/ ուրեմն եւ ա՛յլ կուլտուրական շաղկապների կարիքը պիտի ունենար, քան «Մանուկ Հայաստանը», որ իւր ազգային վաճառականութեամբ աբեղայական խուցերի արժէքներին հակադրել է իւր սեպհական կուլտուրական արժէքները։ Նոր ազգութիւնը իրաւունք ունի իւր լեզուն ունենալու, ինչպէս որ հին լեզուն ունեցել է արդէն այդ իրաւունքն անցեալում։ Երկուսի իրաւունքներն եւս սուրբ են եւ անբռնաբարելի մինչ այն ժամանակ, երբ կինը պարտւած է համարում իրեն եւ տեղի տալիս, հակառակ դէպքում, «օրնեա՜լ է պատերազմը»։ «Ներկայ սերնդի իրաւունքը, – ասում է Նալբանդեանը, – նոյնպէս անբռնաբարելի է, ինչպէս հին հայոց իրաւունքը։ Եւ ի՛նչ իրավունքով հին հայը խօսում էր այնպէս եւ ոչ այլապէս, նոյն իրաւունքով այժմեան հայը կարող է խօսել այսպէս եւ ոչ այլապէս» («Երկերը», հատ. II, եր. 421)։

Նոր ազգութիւնը պէտք է ունենայ իւր նոր կռւանները. նոր գինին հին տկերի մէջ չեն ածում։ Իւրաքանչիւր նոր ազգութիւն պիտի իւր ուրոյն բովանդակութեամբ ֆակտօրներն ունենայ. տարբեր ազգային կուլտուրաներ, ուրեմն եւ տարբեր ֆակտորներ: Մէկի ունեցածը միւսի համար անպէտք է հանդիսանում, որովհետեւ մէկի կուլտուրան իւր հիմքով ժխտում է միւսինը, մէկը կռւով է տեղի տալիս միւսին, եւ ո՛չ մի հաշտութիւն։

Նոր ազգութիւնը պէտք է տիրապետի նոր լեզւով, որպէս կուլտուրական ընդհանրացման մի ֆակտօրի, որ ազգութեան հոգին է կազմում ըստ Նալբանդեանի։ «Մենք տեսնում ենք մարդումս բաղկացութիւն երկու իրի, – ասում է ազգութեան հրապարակախօսը, – առանց որոց եւ չէր մարդ՝ այսինքն հոգին եւ մարմինն երկուսը լծորդութիւն լինելով կառուցանում են այն արարածների մէջ չքնաղ եւ վսեմ ստեղծւածը, որ միայն իւր արարչի պատ/139/կերն էր, այսպէս ազգութիւնը ունի իւր հոգին, եւ այս հոգին լեզուն է, առանց այս լեզւին չկայ ազգ. սուտ բան է եւ առասպել առակ. ոչինչ բան չէ կարող բնութեան մէջ լինել կենդանի, եթէ չկային նորանում հոգի. այս հոգին լեզուն էր» («Երկերը», II, 469)։

Աւելի եւս պերճախօս են հետեւեալ տողերը. –

«Լեզուն է ազգութեանց դրօշակը, լեզուն է նոցա որպիսութեան եւ վիճակի յայտարարը: Չկայ աշխարհիս երեսին ազգ, որ բարբարոս լինելով լինէր վսեմացած, չկայ նոյնպէս ազգ, որ քաղաքագործւելով բարբարոս լեզու ունենար: Պատճառ, սոքա երկուքը եւս կապակից են իրար հետ եւ միւսը չէ կարող առաջ երթալ առանց միւսին, մինը չէ կարող յետ մնալ եւ ապրել առանց միւսին» (ibid, եր. 494)։

Խիստ բնորոշ է՝ «չկայ ազգ, որ քաղաքագործւելով բարբարոս լեզու ունենար»։ Մեշչանական հրապարակախօսի համար մի գրաբարը հենց այդ տեսակ մի բարբարոս լեզու էր ներկայացնում, լինելով «նեղսիրտ եւ դարաւոր հնութեան» կոթողը, որով խօսողը ստիպւած է մոռանալ նոր եւ նորագոյն տարերը, մեշչանական դասակարգի փթթման շրջանն ու արժէքները, նրան «շրջապատող հանգամանքները» եւ գնալ լէպի միջնադար։ Իսկ այդպիսի բան չի կարող թոյլ տալ մեշչանական հրապարակախօսը, նա պատրաստ է մինչեւ անգամ «կատարեալ իրաւունք տալու ժողովրդի անգրասիրութեանը», քան թէ փոխադրւել աւատական Հայաստանի հնութեան գոգը, որ ժողովրդի համար մի անկարելիութիւն է, «ժողովուրդը չի կարող գնալ V դարը»։ Այդ ժողովուրդը «պինդ կապած է ժամանակի շղթաներով, ժամանակը վազում է յառաջ. ուրեմն եւ ժողովուրդը պիտոյ է վազէ. այստեղ նա միջոց չունի, թէ եւ ցանկանար, յետ դառնալ այնքան հեռի, տասն եւ չորս դարու ճանապարհ. ժողովուրդը ուղեկից է ժամա/140/նակին եւ մնացել է եւ մնում է նորա ազդեցութեան տակ…» (ibid, եր. 122)։

Բայց հին ազգութեան իդէօլօգները փակւած իրենց վանքերում եւ ակադեմիայներում ուզում են մի «գերբնական զօրութեամբ» վերացնել մէջ տեղից անխուսափելին ու անհրաժեշտը. նրանք այդ չեն կարող անել, որովհետեւ ոչ մի երկնաւոր եւ երկրային ոյժ չի կարող դարերի անջրպետը, տարբեր կուլտուրաների վիհը ծածկել։ Նալբանդեանը տարւած հրապարակախօսին յատուկ յախուռն պայքարով, երբեմն, չի կարողանում արժանաւոր կերպով գնահատել իւր հակառակորդներին, որոնք այլ կուլտուրական արժէքներ են պաշտպանում՝ կամենալով անխախտ պահել իրենց տիրապետութեան կռւանները եւ յարատեւել իրենց մենաշնորհը կուլտուրայի բնագաւառում այլ դասակարգերի նկատմամբ, ուրեմն եւ մեշչանականութեան ուղին են ուզում փակել: Նա այդ «հնամոլներին» մեղադրում է տգիտութեան եւ փառասիրութեան մէջ (ibid. եր. 464)։ Բայց դա ակներեւ անարդարութիւն է. Նալբանդեանի հակառակորդները ավելի խորունկ պատճառներից էին մղւած, քան նրա մատնանշած տգիտութիւնն ու փառասիրութիւնը։

Ընդհանուր լեզւի եւ բարբառների փոխյարաբերութեան խնդրում եւս ազգութեան հրապարակախօսը ճիշտ ուղու վրայ է կանգնած. լեզուն իբրեւ հասարակական շփման ու յարաբերութեան միջնորդ, կուլտուրական տիրապետութեան գործիք դառնալով` ձգտումն է ցոյց տալիս բոլոր բարբառների շտեմարանները խուզարկելու, բոլորին հասկանալի դառնալու եւ բոլորին միմեանց հետ կապելու, որպէսզի կարողանայ ծառայել իբրեւ այն խողովակը, որ տիրապետող դասակարգի կուլտուրան համայնացնելու ընդունակ է։ Բարբառների եւ ընդհանուր լեզւի յարաբերութիւնն էլ ճիշտ այնպէս է, ինչպէս որ տիրապետող դա/141/սակարգի (ազգութեան) եւ մնացեալ դասակարգերի յարաբերութիւնը: Ազգութիւնը ձգտում է սեղմել եւ բովանդակութեամբ փոքրացնել իւր ստորադիր խմբակցութիւնների կուլտուրական արժէքներն ու, ընդհանրապէս, պսիխիկան, ինչպէս որ ընդհանուր լեզուն ձգտում է զարգանալու ի հաշիւ գաւառաբարբառների։ Մի ընդհանուր կուլտուրա եւ մի ընդհանուր լեզու – ահա նրա ձգտումը։ Միք. Նալբանդեանը շատ լաւ հասկանում է այդ հանգամանքը. «Միք, – ասում է հրապարակախօսը, – խօսելով մի աշխարհաբար եւ նորախօս լեզւի վրայ՝ երբէք չենք մտածել, որ այդ լինի մի քաղաքի մասնաւոր կամ մի երկրի յատկացեալ բարբառ. պատճառ որ մեր նպատակին առաջին արգելքը կ՚լինէր այդ, այլ միշտ իմացել ենք այն յստակ հայախօսութիւնը, որ կարելի էր հասկացել եւ ամենայն տեղ գտանւած հայերից…» (ibid, եր. 473)։

Ինչպէս որ լեզւի, այնպէս էլ եկեղեցու խնդրում Նալբանդեանը նոր ազգութեան հրապարակախօսն է։

Եկեղեցին ազգութեան ամբողջութիւնն ու միութիւնը պահպանող գործօններից մէկն է ընդունում Նալբանդեանը չնայած որ նա ըստ մեծի մասին ժխտում է այն աւատական-նախարարական արժէքները, որոնց կրողն է հանդիսացել այդ հիմնարկութիւնն անցեալում, մասամբ եւ՝ ներկայում։ Ուրիշ խօսքով՝ ազգութեան հրապարակախօսը կողմնակից ու ջատագով է նոր եկեղեցու, ոը թօթափել է իրենից հին ազգութեան փոշիները։

Չափազանց հետաքրքրական է մեշչանական իդէօլօգի վերաբերմունքը դէպի եկեղեցին։ Երկու ուղղութեամբ է արտայայտւում այդ վերաբերմունքը. առաջին՝ նա ընդունում է, եթէ կարելի է այսպէս ասել եկեղեցու կեղեւը նոյնութեամբ, եւ երկրորդ` նա այդ կեղեւի տակ դնում է ուրոյն բովանդակութիւն։ Աւելի կօնկրէտ կերպով խօսելով՝ պէտք է ասենք, որ առաջին դիպւածում նրա կող/142/մից ձեռնպահութիւն է արտայայտւում դէպի եկեղեցու դաւանաբանական յօրինուածքը, իսկ երկրորդ դիպւածում՝ ներգործական միջամտութիւն Եկեղեցու վարչական կուլտուրական գործունէութեան բնագաւառում։

Դա այն ընդհանուր ուղին է, որով գլխաւորաբար ընթացել է մեշչանական հրապարակախօսների քաղաքականութիւնը դէպի եկեղեցին. ձեռնպահութիւն դաւանաբանութեան նկատմամբ եւ ակտիւ պայքար վարչական կուլտուրական խնդիրներում։

Շատ եւ շատ թեր ու դէմ կարծիքներ է ծնեցրել մեշչանական հրապարակախօսութեան այդ երկկողմանի քաղաքականութիւնը: Եթէ այդ վերաբերմունքի առաջին մասը, այսինքն ձեռնպահութիւնը, ո՛չ մի երկբայութեան տեղիք չի տւել, որ եկեղեցին ընդունում է երրորդ դասակարգի իդէօլօգների կողմից իբրեւ ազգութեան ֆակտօր, - երկրորդ կողմը, այսինքն ակտիւ միջամտութիւնն, առիթ է տւել կարծելու, որ եկեղեցու ֆակտօրային նշանակութիւնը ժխտւում է մեշչանական քաղաքականութեան մէջ։

Եւ առհասարակ մեծ տարակուսանք գոյութիւն ունի մեզանում եկեղեցու շուրջը իբրեւ ազգութեան գործօնի։ Այդ խնդրում, մեզ թւում է, նկատի չի առնւում մի գլխաւոր հանգամանք, որ ազգութեան ֆակտօրների որոշումը նպատակագիտական-կամեցողական պնդումների եւ ցանկութիւնների ուղիով չպիտի կատարւի, այլ գիտական մեթօդով, իրականութեան եւ պատմութեան տւեալներն աչքի առաջ ունենալով, րէալ փաստերից եզրակացութիւն հանելու ճիգերով: Ոչ թէ մենք պէտք է կամենանք այս կամ այն հիմնարկութիւնը տեսնել իբրեւ ֆակտօր ազգութեան եւ այդ մտադրութեամբ կանխակալ յօրինւածքներ յերիւրենք, այլ պիտի իրականութեան եւ պատմութեան ուսումնասիրութեամբ հաստատենք որոշ հիմնարկութիւնների նշանակութիւնն իբրեւ ֆակտօրներ ազգութեան։

/143/ Իսկ այդ երկու ուղիները բոլորովին տարբեր տեսակի են: Եւ չի կարելի մէկը միւսի հետ շփոթել:

Արդ ի՛նչ են ասում պատմութիւնն ու տւեալ իրականութիւնը։ Մեզ յայտնի պատմութիւնը տւել է հայութեան երկու տարբեր ազգութիւնների շրջաններ. աւատական-նախարարական ազգութիւն եւ մեշչանական ազգութիւն։ Պատմական փաստերը ո՛չ մի տարակոյս չեն թողնում, որ եկեղեցին եղել է հին ազգութեան կուլտուրական կապերից մէկը, որ նա եւս յօրինւել է նոյն ընդհանուր հողատիրական-իշխանական հիմունքների վրայ, ինչպէս եւ ինքը աւատական նախարարութիւնը։ Եկեղեցին իսկապէս որ «նախարարացած» մի հիմնարկութիւն է եղել միջնադարում, նախարարութեան հետ միասին նա զարգացել է, եւ նոր ազգութեան յօրինման ժամանակ նա հանդէս է եկել իբրեւ ներկայացուցիչ հին կուլտուրական արժէքների, պայքարել է եւ վերջ ի վերջոյ տեղի է տւել մեշչանական կուլտուրայի առաջ ու, եթէ կարելի է ասել, մեշչանականացել է՝ յարմարւելով նոր իրականութեան փոփոխւած պայմաններին եւ նոր բովանդակութեան առնելով շարունակել է ազգութեան ֆակտօր լինել՝ հայ լեզւի պէս։

Մեշչանական հրապարակախօսներն իրենց իդէօլօգիական կառուցումներով ո՛չ մի տարակոյս չեն թողնում մեր եզրակացութեան ճշտութեան նկատմամբ։ Լինելով տիրապետող դասակարգի, ուրեմն եւ ազգային կուլտուրայի եւ կուլտուրական կապերի հետեւողական ջատագովներ, ամենից ստոյգ կերպով արտացոլելով իրենց մէջ սեպհական խմբակցութեան իրական շահերի պահանջներն ու կարիքները, իրականութիւնն աւելի խորը ըմբռնելով եւ իրենց հայեացքներով, թէօրիական յօրինւածքներով աւելի հեռուն ընդգրկելով, քան կարող էին այդ անել սոսկ մահկանացուները, – ազգային` հրապարակախօսները, նոր մեշչանական ազգութեան իդէօլօգները միշտ հանդիսացել են եկեղեցու ջատագովը իբրեւ ազգութեան ֆակտօրի:

/144/ Նալբանդեանը, ինչպէս արդէն ասել ենք, այդ հրապարակախօսների փայլուն ներկայացուցիչն է հանդիսանում: Եկեղեցու ազգութեան ֆակտօր լինելու կամ չլինելու խնդիրը նա որոշում է շատ պարզ կերպով. «Մեր դաւանութիւնը, ասում է ազգութեան հրապարակախօսը, – Հայոց ազգի ամբողջական ապահովութեան վերաբերութեամբ այսպէս է, թէ ազգը պիտի իւր գոյութիւնը պահպանէ իւր եկեղեցու միջնորդութեամբ: Համաշխարհական յեղափոխութիւնների մէջ եկեղեցու ինքնուրոյնութիւնը եղել է եւ է մեր ազգի ապահովութեան գրաւականը: Մենք միշտ ուրախութեամբ ենք յիշել, որ Հայոց ազգը իւր յիշատակի արժանաւոր Բաբկէն, Աբրահամ եւ այլ կաթողիկոսների ձեռքով մերժել է մի այլ եկեղեցու իրաւասութիւն իւր վերայ, ըստ որում դորա բարոյական ազդեցութիւնը պիտի վտանգէր ազգութիւնը։ Հայոց ազգի ներկայ սերունդը (բացի մի քանի ախտացած մարդերից), կատարեալ իրաւունք է տալիս այդ մարդերին, որ պահպանելով իւրեանց եկեղեցու անկախութիւնը, պահպանեցին ազգի գոյութիւնը, եւ մեր համար սուրբ են նոցա յիշատակքը: Այս երախտագիտական զգացմունքի չափով որ ցոյց էր տալիս իւր խնկելի եւ տօնելի բարերարներին, Հայոց ազգը արհամարհութիւն ունի դէպի այն մարդիկը, որ կամ անձնական օգտի, կամ երկիւղի, կամ այլ յարակցութեան պատճառով օտարի հետ, խախտեցին երանելի նախնեաց ուխտը, նենգեցին մեր ազգի եւ նորա եկեղեցու ինքնուրոյն գործականութիւնը։ Եզր անունի սկզբնատառը դարաւոր ժամանակներից սկսած գլխիվայր է գրում ազգը եւ այդ հերոստրատեան պարծանքը ուխտադրուժների մէջ պիտի կտակենք մեր զաւակներին» («Երկերը», հատ. I, եր. 391-392)։

Մենք ամբողջութեամբ մէջ բերինք այս մեծ հատւածը, որովհետեւ չափազանց բնորոշ է Նալբանդեանի հրա/145/պարակախօսական դէմքն ուրւագծելու տեսակէտից եւ հետաքրքրական է ինքնին։

Այդ հատւածից ամենից առաջ երեւում է, որ Երրորդ դասակարգի իդէօլօգը եկեղեցին նոր ազգութեան կուլտուրական կապերից մէկն է համարում. ո՛չ միակը, ի հարկէ, որովհետեւ նա արդէն մի այլ կապի վրայ է շեշտել – լեզուն։ Հին ազգութեան վերաբերմամբ եւս նա եկեղեցուն յատկացնում է այդ նշանակութիւնը, դրւատելով նրա փայլուն ներկայացուցիչներին։ «Նոր սերունդը» հաշտ աչքով է նայում դրանց եւ եւ «սուրբ յիշատակի» արժանաւոր համարում։ Նոյն վերաբերմունքն է նա ցոյց տալիս ե՛ւ դէպի հին լեզւի դասական ռահվիրաները, բոլորին տօնելի եւ խնկելի սեպելով: Բայց դա, ի հարկէ, չէր խանգարում նրան նոր լեզւի դատը պաշտպանելու։ Եկեղեցու նկատմամբ եւս նոյն երեւոյթը տեղի ունի: Հին ֆակտօրները պիտի վերապրեն նոր բովանդակութեամբ, նոր ժամանակների եւ նոր պայմանների թելադրութեամբ։

Նրա վերաբերմունքը դէպի եկեղեցական հիմնարկութեան վանական կազմակերպութիւնը մերկացնում է ըստ ինքեան հին եւ նոր բովանդակութիւնների խնդիրը, ուրեմն եւ Նալբանդեանի վերաբերմունքը դէպի հին եւ նոր ազգութեան եկեղեցիները։ Հին բովանդակութեամբ, ուրեմն եւ հին ազգի վանքերի դերը նա ժխտում է «այժմեան ժամանակի» պահանջների հարկադրանքով։ Մի եկեղեցական հեղինակի դէմ բանակռւելով՝ Նալբանդեանը նրան յիշեցնում է հետեւեալի մասին. «Արգոյ հեղինակը ողբում է վանքերի կործանութիւնը եւ ամայութիւնը, բայց չենք լսում թէ նոցա շինութիւնը այժմեան ժամանակումս ինչ խորհուրդ ունէր մարդկային յառաջադիմութեան համար: Կար ժամանակ, երբ մարդիկ ոգեւորւում էին վանքերով եւ հոգեւոր ասպետութիւններով, բայց չորս հինգ հարիւր տարի անցան նորանից յետոյ եւ նոր պատմութիւնը (16 դա/146/րուց) պատնէշ է քարշել հին եւ նոր մարդկութեան մէջ: Մի՞թէ հեղինակը կ՚ցանկանայ որ մեր ազգը դուրս մնար այդ պատնէշից… վանքերի սաղմոսերգութիւնքը հանդէս չունին ազգային լուսաւորութեան մէջ» (ibid, եր. 309)։

Ինչպէս տեսնում էք, հին ազգութեան կուլտուրական արժէքներից մէկի քննադատութիւնն է տալիս Նալբանդեանը եւ վերաբերւում է նրան բացասաբար։ Բայց նոր ազգութեան հրապարակախօսը հիմնովին չի ժխտում վանական կազմակերպութիւնը՝ շատ լաւ հասկանալով, որ մեշչանական տիրապետութիւնը կարող է շահագործել յօգուտ իւր դասակարգային գերիշխանութեան եւ «վանքերի սաղմոսերգութիւնքը», ուռճացնելով այդպիսով նոր ազգութեան «լուսաւորութիւնը», միայն թէ վանքերը պէտք է ունենան ա՛յլ բովանդակութիւն, համապատասխան մեշչանական կուլտուրայի ստիպողական պահանջներին։

Պ. Երւանդ Շահազիզը խօսում է Նալբանդեանի կենսագրութեան մէջ ազգութեան հրապարակախօսի մի գերազանց հետաքրքրական ձեռագրի մասին. դուրս է գալիս, որ ազգութեան հրապարակախօսը բնաւ դէմ չէ նոր վանքերի շինութեան գործին, եթէ նոքա լինին գործիք ստոյգ լուսաւորութեան, եւրոպական մտքերի հաղորդիչ եւ ազգի վրայ մշտնջենական ազդեցութիւն ունեցող: Նալբանդեանը ծրագրելիս է եղել մի հարուստ հայի փողով Հայաստանում մի վանական կազմակերպութիւն հիմնել, մի «ազգային միաբանութիւն», որի էական խորհուրդը եւ նպատակը պիտի լինէր «իւր վանքի պատերի մէջ կազմել մի ուսումնական ազգային հարազատ կենտրոն եւ այդ կենտրոնից ազդել ազգի լուսաւորութեան վերայ, հիմնելով եւ պահպանելով իւր մէջ դպրոց եւ տպարան»։ Միաբանութիւնը հետզհետէ պիտի ընդարձակէր իւր ներգործութեան շրջանը, «կամաց կամաց դպրոցներ բանալ Հայաստանի այս /147/ ու այն տեղերում, իւր աշակերտներից ընտիրները ուղարկել Եւրոպա, վանքում ստացած ուսումները կատարելագործելու համար»։ Այդ միաբանութիւնը մի աւտօնօմ կազմակերպութիւն պիտի լինէր, ինքնագլուխ իւր բոլոր կուլտուրական եւ տնտեսական ձեռնարկների մէջ եւ միայն դաւանաբանական խնդիրներում ենթարկւէր հայ կաթողիկոսութեանը: Շատ ճիշտ կերպով նկատում է պ. Ե. Շահազիզը, ասելով` «մի խօսքով դա պէտք է լինի մի երկրորդ Մխիթարեան ուխտ միայն լուսաւորչական դաւանութեամբ եւ ազգային ուղղութեամբ, ազգային նպատակներով…» (տես կենսագր,. եր. 132-136)։

Բոլորովին ուրիշ խօսքով` նոր միաբանութիւնը պիտի հանդիսանար իբրեւ մեշչանական կուլտուրայի հաղորդիչներից եւ տարածողներից մէկը. այլ կուլտուրայի, հին արժէքների հետ նա պիտի գործ չունենար, որովհետեւ Նալբանդեանն արդէն ասել է, թէ հին վանքերի շինութիւնը «այժմեան ժամանակումս ինչ խորհուրդ ունի մարդկային յառաջադիմութեան համար»։

Հէնց այդ այժմեան ժամանակի յառաջադիմութեան տեսակէտով նա պահանջում է խլել հոգեւոր պետերի ձեռքից նրանց գերիշխանութիւնը, կուլտուրական ինքնուրոյնութիւնը եւ վաղեմի կուլտուրական արժէքները հզօրացնելու միջոցները։ «Ազգը չէ հոգեւորների համար», ասում է երրորդ դասակարգի իդէօլօգը։ «Անցան այն ժամանակները, – շարունակում է նա, – երբ մարդիկ ոգեւորւում էին վերացական եւ միստիկական բաներով. անողոքելի իրական աշխարհը, երկաթի գաւազանը ձեռքում, պահանջում է իւր արդարացի հարկը: Մարդկութիւնը կապւած է երկրագնդի հետ, փորձերը ուսուցին նորան իւր երջանկութեան եւ թշւառութեան պատճառները գտնել երկրագունդի վրայ։ Անցան եւ անդառնալի անցան այն խաւար օրերը, երբ մարդիկ երջանիկ էին համբուրելով մի սեւա/148/գլխի քղանց կամ շատ անգամ զօշաքաղութեամբ եւ պոռնկութեամբ ապականւած մի ձեռք: Ո՜հ, ինչ սարսափելի վիհ կայ այն անցած օրերի ու այժմուս մէջ։ Երանի այն մարդուն, որ իւր անձը եւ գրիչը կ՚նւիրէ դոցա անբնական իշխանութիւնը ազգի վերայ պահելու համար, երանի՜ որ կ՚աշխատի ճնշեալ ժողովրդի իրաւունքը իսպառ ոտքի տակ առնելու համար։– Վա՜յ մեզ, որ ոչ երբէք պիտի արժանանանք այս երանութեան»: («Երկերը», հատ. II, եր. 281)։

Հայ հոգեւորականների այն մասին, որ երկրպագում էր հին արժէքներին, այդպէս մտրակելով եւ նրանց իշխանութեան հիմքերը ժխտելով՝ Նալբանդեանը բոլորովին այլ վերաբերմունք է ցոյց տալիս նոր արժէքների երկրպագու հոգեւորականներին։ Ով որ մեզ հետ չէ, մեր թշնամին է, եւ ով մեզ հետ է, մեր բարեկամն է – ահա՛ նրա նշանաբանը։ Նա ցանկանում է, որ մեշչանական կուլտուրայի ոգին ըմբռնած՝ եւ այդ կուլտուրայի հմայքը տարածող հոգեւորականների թիւը բազմանայ, որքան շատ լինին նրանք – այնքան լաւ, թող իշխանութիւն էլ ունենան ժողովրդի վրայ, բայց միայն նրանք եւ նրանք։ Մի ազգասէր, հոգեւորականի վրայ խօսելով Նալբանդեանը բարեմաղթում է. «Աստւած տայ, որ շատանան այդպիսի հոգեւոր անձինք եւ թեւ ու թիկունք դառնան մեզ, որպէս եւ մենք նոցա» («Երկերը», հատ. 1, 269):

Ամենուրեք տարբեր վերաբերմունք դէպի հին ու նոր արժէքների ներկայացուցիչները:

Այդ վերաբերմունքի սխալ ըմբռնումն կարող է ծնել մեծամեծ թիւրիմացութիւններ հնարաւոր է ենթադրել ինքնահակասութիւն այն զանազան կարծիքների մէջ, որ արտայայտել է ազգութեան հրապարակախօսը եկեղեցու նկատմամբ: Բայց եթէ մինչ այժմ մեզ յաջողւեց պարզել նրա այդ վերաբերմունքի սկզբունքային կողմը, թւում է թէ կարելի է խուսափել այդպիսի ինքնահակասութիւն վերագրել Միք. Նալբանդեանին։

/149/ Մի երկու ըստ երեւոյթին, ինքնահակասութիւն մէջ բերելով՝ մենք կ՚աշխատենք աւելի եւս պարզորոշ դարձնել մեր տեսակէտը:

Օրինակ՝ ինչպէս է վերաբերւում Երրորդ դասակարզի իդէօլօգը ամենայն Հայոց կաթողիկոսութեանը։

Այդ վերաբերմունքը առաջին հայեացքից չափազանց համակրական է։ Մեսրոպ Թաղիադեանի յայտնի «Տէր, կեցո դու զհայս» ոտանաւորի մասին ահա թէ ինչ է գրում Նալբանդեանը. «Այս երգը թէ իւր բովանդակութեան, թէ իւր բանաստեղծական վառվռուն յօրինւածքի եւ թէ Հայոց ներկայ վիճակի ճշգրիտ պատկերը հանդիսացնելու եւ դորա բարւոքելու համար հարկաւոր եղած հնարները խնդրելու մասին, արժանի է ազգի մասնաւոր ուշադրութեանը: Եթէ հնար ունենայի ես, ամենասուրբ պարտականութիւն կ՚ընէի ամեն մի հայի վերայ անգիր ուսանել այս երգը։ Մինչեւ այսօր իմ կեանքի մէջ չեմ տեսած կամ լսած մի այսպիսի երգ. ահա բուն ազգային երգ.. » («Երկերը», հատ. I, եր. 75)։

Բայց երբ Խալիպեան խնդրում հայոց հայրապետութիւնը հանդէս եկաւ Նալբանդեանի նւիրական սկզբունքները ոտնահարելու, երբ Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը բացարձակապէս պաշտպան հանդիսացաւ Խալիպ աղային՝ ցանկանալով նրա բոլոր զեղծումների վրայ լայն վարագոյր քաշել եւ ըմբոստ բողոքողին պետական ոյժով զսպել, – ազգութեան հրապարակախօսը «Ի Քո իջեալ տեղի զաթոռ հայրապետին մերոյ պահպանեա՛» աղօթելով՝ սկսում է յարձակումների մի երկար շարք Ներսիսի դէմ, յաճախ դիմելով իւր հրապարակախօսական թունաւոր ծաղրանքին։ Աշտարակեցին մի հրաման է գրում նոր Նախիջեւանի հոգեւոր ատեանին Խալիպեանցին յանձնելու համար բոլոր եկեղեցական գումարները, ի միջի այլոց, ե՛ւ գանձարանում եղած եկեղեցապատկան արծաթը, որ յետոյ /160/ նրանից հաշիւ պահանջի։ Նալբանդեանն այդ մասին յիշատակելով գրում է. «ծիծաղելի պատճառ ինչ հարկաւոր է Խալիպեանցի հետ հաշիւ տեսնելու կամ եկեղեցական արծաթի որքանութիւնը իմանալու համար գանձարանում գտնւած արծաթը եւս տալ պ. Խալիպեանցին. այդ մի նոր հաշւետեսութեան եղանակ էր, միմիայն Ներսէս կաթողիկոսին սեպհական» («Երկերը», II, եպ. 240)։

Մի այլ տեղ նոյն առիթով հայրապետի բնաւորութիւնն անւանում է «ինքնիշխան եւ անպատասխանատու», նրա կոնդակը - փոխանակ պարզ գրւած լինելու՝ լցւած է «Սուրբ գրքի վկայութիւններով. շարականներով եւ առածներով», թէ ինչո՞ւ համարձակւել են պահանջելու Խալիպեանից այն, որ ինքը միլիօնաւոր հայերից ընտրած ընդհանրական պատրիարքը յանձնել էր իւր հարազատին (ibid, 238)։

Մի այլ առիթով Նալբանդեանը մերկացնում է նոյն կաթողիկոսի ցուրտ վերաբերմունքը դէպի եւրոպական ուսումն, ծաղրելով նրան, որ զբաղւած է իւր թեմակալների հետ անվերջանալի վէճերով եւ խռովութիւններով, ուստի եւ «ժամանակ չունի մտածելու ազգային լուսաւորութեան վրայ: Հրապարակախօսը գիտէ, որ մերկացնելով այդ բոլորը՝ պիտի դժկամակութիւն պատճառի եւ դատապարտւի «մի քանի նեղսիրտ, պղտոր տեսութեամբ պարոնների առաջեւ»։ Բայց նրա համար դա ոչինչ հանգամանք է. «մեր դատաստանի առաջն աւելի յարգ ու արժանաւորութիւն ունի ազգի բուն օգուտը եւ նորա յառաջադիմութեան շարժառիթքը» (ibid, 504-505)։

Այդ «ազգի բուն օգտի տեսակէտը կամ, աւելի ճիշտ, բուն ազգի շահերը եւ նրա առաջադիմութեան շարժառիթներն ըստ ինքեան բացատրում են հայոց հայրապետութեան եւ հայրապետի մասին արտայայտած կարծիքները։ «Կեցցէ արքան, եթէ նա պաշտպանում է մեր ինտերեսները» - այս սկզբունքին է հետեւում նաեւ Նալբան/151/դեանը։ Նոր ազգութեան հրապարակախօս լինելով՝ նա այն չափով միայն պաշտպանն է հայոց հայրապետութեան, ինչ չափով վերջինս սատար է հանդիսանում նոր ազգութեան շահերին, նրա կուլտուրական ինտերեսներին։ Եկեղեցին ժողովրդականացնելու ձգտումները, նրա «հասկացող մասի» ձայնի գերակշռութեան նկատի առնելը, ընտրական սկզբունքին ոյժ տալը եւ այլն – ահա՛ հանգամանքներ, որոնք պաշտպանւելով հայրապետութեան կողմից՝ արժանանում են մեշչանական իդէօլօգների ծափերին։ Եւ ընդհակառակը. կաթողիկոսների ինքնիշխանութիւնն ու անպատասխանատու լինելը, ժողովրդական սկզբունքի ոտնահարումը, ընտրական ոգու բռնաբարումն ծնեցնում են նրանց մէջ ընդդիմադրութեան անհրաժեշտութիւն եւ բարձրաձայն կոչ. – Եկեղեցական րէֆօրմ…

«Իրաւունք չունէ՞ր արդեօք Հիւսիսափայլը, – հարցնում է Նալբանդեանը եկեղեցականների հակաժողովրդական ընթացքը մատնանշելով, – Հայոց եկեղեցու ոտքից մինչեւ գլուխ րէֆօրմը պահանջելու»:

Յայտնի է, թէ այդ րէֆօրմ բառը որքա՜ն յուզմունքներ առաջացրեց որոշ խաւերի մէջ, եւ ահա՛ ազգութեան հրապարակախօսը գալիս է խաղաղացնելու յուզւած մտքերը, հասկացնելով, որ Երրորդ դասակարգի իդէօլօգները չեն ուզում խախտել եկեղեցու հիմունքները, այլ ուզում են նրան ուժեղացնել եւ զւարթացնել բոլորովին նոր ոգով, նոր հողի վրայ դնելով նրա գոյութեան իմաստը:

Եւ Նալբանդեանն ասում է այն, ինչ որ մինչեւ այսօր անվերջօրէն հոլովւում են մեշչանական հրապարակախօսները (տես Լէօի յօդւածները «Հորիզոնում», 1910 թ. )։

Հռչակաւոր րէֆօրմը «դաւանաբանութեան հետ բնաւ վերաբերութիւն չունի.. Կրօնական հաւատալիքը վերացական բաներ լինելով, այլ եւ խճմտանքի սահմանի մէջ ամփոփւած, պիտի վերանորոգւին կամ հնանան իւրաքան/162/չիւր անձի սրտի եւ հոգու մէջ լրացեալ ազատութեամբ։ Ոչ ոք իրաւունք չունի բռնաբարել ուրիշի խճմտանքը եւ սրտի ազատ խոստովանութիւնը եւ Հիւսիսափայլը, համարձակւում ենք այսօր ասել, ազատամտութեան կողմից վերջին օրագիրը չլինելով, ոչ երբէք ներած է ինքեան եւ ոչ բնաւ պիտի ներէ ուղղել իւր հայեացքը մի այնպիսի կէտի վերայ, ուր մի ուրիշի ազատութիւնը բռնաբարել կամ գէթ սահմանաւորել կ՚ենթադրւէր։ – Հիւսիսափայլի խնդրած րէֆօրմը վերաբերւում էր եկեղեցական կառավարչութեան» (ibid, եր. 285):

Յետոյ Նալբանդեանը նոյն եւ յաջորդ երեսում թւում է, թէ «Եկեղեցական կառավարչութեան» ինչ երեւոյթները պէտք է ենթարկւեն րէֆորմի շնչին. հոգեւորականների պաշտօն ստանալը, եկեղեցու տնտեսական միջոցների տնօրինութիւնը, հոգեւոր պաշտօնեաների կողմից իրենց իշխանութեան չարաչար գործադրութիւնը, հոգեւոր կրթութեան եւ դաստիարակութեան խնդիրը, եկեղեցականների ձեռնադրութեան պայմանները։

Ուրիշ խօսքով հին ազգութեան ներկայացուցիչ եկեղեցին պէտք է հիմնովին կերպարանափոխւի նոր ազգութեան ֆակտօրը հանդիսանալու համար, նա պէտք է նոր բովանդակութիւն մտցնի հին կեղեւի մէջ հին արմատի դաւանաբանութեան – վրայ նոր պատւաստների ձեռնամուխ լինի։ Հակառակ դէպքում, իսկապէս, նոր ազգութիւնը ո՛չ մի վերաբերութիւն չի ունենայ ո՛չ միայն դէպի դաւանաբանութիւնը, այլ ե՛ւ դէպի եկեղեցական կառավարչութիւնը՝ իբր ազգութեան գործօն չընդունելով նրանց: Եթէ պիտի շարունակւի հին ազգութեան եկեղեցու անփոփոխ գոյութիւնը, այդ դէպքում Նալբանդեանը պահանջում է` «այսուհետեւ հայի պարտականութիւնն է անխնայ հանդիպել հոգեւորին որովհետեւ յետախաղացութեան եւ ռէակցիօյի անպարծանք դրօշները նոցա գլխի վերայ են /153/ փողփողում մասնաւորապէս։ Մեր դրօշը յայտնի է արդէն…» (ibid, եր. 287)։

Այո՛, դա յայտնի դրօշ է. դա ինքը լիբերալիզմն է, որ խղճի ազատութեան պատրւակով ձեռնպահ է մնում դաւանաբանութեան նկատմամբ եւ, չգիտենք ինչ ազատութեան անունով, ձեռնամուխ լինում եկեղեցական վարչութեւան մէջ պահանջելով րէֆօրմներ։

Բայց դաւանաբանութեան նկատմամբ ձեռնպահութիւնն էլ կասկածելի տեսակի է. Մխիթարեանների մասին Նալբանդեանի գրութիւնները դրան ապացոյց: Լուսաւորչական եկեղեցու ջատագովը լինելով, ընդունելով այդ եկեղեցին իբրեւ հայ ազգութեան ֆակտօր, նա դաւանաբանական վէճերի մէջ է մտնում («Երկերը», հատ, II, եր. 528 եւ 538), պայքարում քաղքեդոնականութեան դէմ եւ պաշտպանում հայ ուղղափառութիւնը՝ մինչեւ անգամ կաթողիկոսին էլ զգոյշ եւ զգաստ պահելով դաւանաբանական զեղծումների հանդէպ (ibid, եր. 297):

Մխիթարեանների մասին գրածները աւելի եւս բնորոշում են ազգային հրապարակախօսի կերպարանքը։ Չնայած, որ նա խոստանում է սառն ու անկողմնակալ քննութիւն տալ (ibid. եր. 156) նրանց մասին, բայց հրապարակախօսական ստեղծագործութեան պահանջները հարկադրապէս իրենց ազդեցութիւնն են անում, եւ Նալբանդեանը շատ «կրքոտ» կերպով է հակադրում իւր ազգային շահերը հակազզային ոտնձգութիւնների դէմ։ Ինքն էլ խոստովանում է, որ Մխիթարեան միաբանութեան վրայ նայում է ազգային տեսակէտով (ibid, եր. 140): Դրանով արդէն ամեն ինչ ասւած է եւ գրութեան ոգին ու բնաւորութիւնը նախորոշւած։ Հայ ազգութեան ֆակտօր լուսաւորչական եկեղեցու հմայքը, դաւանաբանական գերազանցութիւնն ու անաղարտութիւնը պահպանելու համար նա խեղաթիւրում է նոյն իսկ պատմութիւնը՝ Մխիթարին պատկերացնելով, /154/ որպէս ո՛չ իսկական պապական, այլ իրեն պապական ձեւացնող, մինչդեռ այդպիսի բան ոչ եղել է եւ ոչ էլ կարող էր լինել (ibid, եր. 164 եւ 219)։ Նա ո՛չ միայն արձակ յօդւածների մէջ է պայքարում Մխիթարեանների դէմ, այլ եւ իւր «բանաստեղծութիւնների» մէջ («Երկերը», հատ I, եր. 21). յարձակւելով Մխիթարեանների դէմ բոլոր ուղղութիւններով, առաւելապէս նրանց մատենագրութեան դէմ՝ նոր հայախօսութեան եւ լուսաւորչական եկեղեցու շահերի տեսակէտից («Երկերը», հատ. II. եր. 220)։

Յարձակումները Մխիթարեանների դէմ նոր ազգութեան, մեշչանական կուլտուրայի տեսակէտով էր անում Միք. Նալբանդեանը։ Մխիթարեանները նրան ատելի էին նախ՝ իբրեւ միջնադարեան արժէքների ջատագովներ եւ ապա՝ իբրեւ հայ լուսաւորչական եկեղեցու հակառակորդներ: Նա հոգով հակառակ է աւատական կուլտուրային, ինչպէս գիտենք արդէն. եւ մի աւելորդ անգամ իւր բացասական վերաբերմունքը ցոյց տալու համար հարցնում է. «Հարցանում ենք պատմութիւնից, թէ ինչ վիճակի եւ որ աստիճանի մէջ էր եւրոպացոց լուսաւորութիւնը, մինչեւ այդ աշխարհի ամենայն տեսակ գիտութիւնքը փակւած էին վանական եւ կալւածատիրական շինւածքների աշտարակազարդ պարիսպների մէջ. մինչեւ այդ գիտութիւնների սպասաւորքը էին զանազան պապական կարգերի աբեղայք» (ibid, եր. 204)։

Այդ սկզբունքային վերաբերմունքն էր պատճառը, որ Նալբանդեանը պայքարի ելնելով կաթոլիկ հայերի դէմ, նրանց հին արժէքները ժխտելով, մի նամակի մէջ դնում է իւր նշանաբանը. «Հերիք է, սրբենք մեր վրայից այն ամօթը, թէ լուսաւորութիւնը մեր ազգի մէջ պիտոյ է փթած պապական աբեղաների ձեռքով մտանէ, նոցա լոյսը խաւարից շատ վատ է. վասնորոյ թող իւրեանց պահեն, հայոց ազգի մէջ կան այժմ մարդիկ, որ կարող էին հա/155/զար անգամ լաւ գրել. լուսաւոը, ճշմարիտ եւ մաքուր, քան թէ մի վենետիկցի աբեղայ» (Ե. Շահազիզ, կենսագրութիւն Նալբանդեանցի, եր. 65)։

Ե. Շահազիզը Նալբանդեանի այդ ատելութիւնը դէպի Մխիթարեանները մի պատահական հանգամանքի արդիւնք է համարում. նախ քան Մոսկւա գնալը Նալբանդեանը՝ ուրիշ լեզու չիմանալով` շատ էր կարդում Մխիթարեան հրատարակութիւնները։ «Այդ ժամանակի նորա ընթերցանութեան արդիւնք պիտի համարել, – ասում է Ե. Շ., – այն հակակրանքը, որ զգում էր նա դէպի ազգային եկեղեցին դաւաճանողները ընդհանրապէս եւ դէպի Մխիթարեանք մասնաւորապէս…» (ibid, եր. 40):

Մեզ թւում է, թէ Նալբանդեանի հակակաթոլիկութիւնը աւելի խոր պատճառների ծնունդ է եւ ընթերցանութեան արդիւնք համարել չի կարելի. դա նրա ազգային հրապարակախօսութեան արգասիք էր եւ ուրիշ ոչինչ:

Եւ այսպէս, ազգութեան հրապարակախօս անւանելով Նալբանդեանին՝ մենք նրան համարում ենք նոր ազգութեան ներկայացուցիչ, երրորդ դասակարգի իդէօլօգ։ Ազգութիւնը մի կուլտուրական երեւոյթ համարելով, նրա ներսում հակադիր դասակարգերի եւ նրանց կռւի գոյութիւնը շեշտելով, մենք տեսանք, որ իւրաքանչիւր ազգութիւն տիրապետող որեւէ խմբակցութեան կուլտուրական գերիշխանութիւնն է ենթադրում, ստորադիր դասակարգերին ձգտելով միմեանց հետ շաղկապել ընդհանուր կուլտուրական կապերով:

Այդ կապերը, ինչպէս տեսանք, խտանում են լեզւի, եկեղեցու եւ ընդհանուր քաղաքականութեան մէջ։ Վերջինս աւելի մանրամասնօրէն կ՚քննենք յաջորդ գլխում: Առաջին երկու կապերը – լեզուն եւ եկեղեցին - մի անգամ ընդ միշտ որոշ բովանդակութեամբ տւեալներ չլինելով՝ իւրաքանչիւր ազգային տիրապետութեան ձեռքով տարբեր բո/156/վանդակութիւններ են ստանում, պահպանելով սակայն իրենց կեղեւը, որովհետեւ նոր ազգութիւնը ծագում եւ առաջանում է հնի մէջ, ուրեմն եւ հիմնական յեղաշրջումներ առաջանալ անկարող են, մանաւանդ որ ազգութիւնների գոյութիւնը պայմանաւորուած է դասակարգերի գոյութեամբ, նրանց կռւով եւ որեւէ մէկի տիրապետութեամբ, հետեւողական եզրակացութիւնն այդ բոլորից կ՚լինի այն, որ ազզութիւնը մի անցողիկ կազմակերպութիւն է, որ կ՚վերանայ դասակարգերի հետ միասին՝ տեղի տալով այլ հանրական հիմնարկութիւնների։