Գրական նիշեր ու նկարներ

ՊԱՏԵՐԱԶՄ ԸՆԴԴԷՄ ՖՌԱՆՍԱՅԻ

Ֆռանսան որքան կը նպաստէ մեզ, այնքան ալ կը վնասէ գրեթէ։

Մեր բարձր դասերն, որք ֆռանսերէն լեզուաւ կ՚ուսանին բնութեան ու մարդկութեան պատմութիւնն, նոյն ֆռանսական լեզուն խօսող ազգին կը յարին լիովին. այդ ազգին քաղաքական ու գրական կենաց մէն մի դէպք, իբրեւ ազգային կենաց դէպք, կը շահագրգռեն զմեզ. երբ ուսած ենք ֆռանսերէն լեզուն, երբ ուսած ենք ֆռանսական պատմութիւնն, երբ մանաւանդ դիւթիչ պատմագրի մը հետ` Միշըլէի կամ Լամառդինի, հանդիսատես եղած ենք Պասդիյլի կործանման, ունկնդիր եղած ենք Միռապօի փրկաձայն որոտման, Վէռնիօի քնարերգական ատենաբանութեան, եւ Բան դիցուհւոյն, Ռօպէսբիէռի բերնով, տիեզերախօսութեան։ Արդարեւ գրաւի՜չ ժողովուրդ. արդարեւ մոգի՜չ պատմութիւն` այն Մեծ Յեղափոխութեան պատմութիւնն։ Աշխարհի մէկ ծա՜յրն, այլ աշխարհի պատգամն ու մենտորն եղած է ֆռանսական ժողովուրդն։ Երէկուան պատմութիւնն` այն Յեղափոխութեան պատմութիւնն. այլ աւելի վսեմ ձայներ չէին լսուած յաւուրս այն յառաջինս Արարչութեան, յորժամ երկինք կը խօսէին եւ շանթիք կը գործէի՜ն…։

Ահա՛ այդ պատճառաւ Ֆռանսան կը նպաստէ մեզ (իր արտակարգ մեծութեան պատճառաւ). ահա՛ այդ պատճառաւ Ֆռանսան մեզ կը վնասէ (դարձեալ իր արտակարգ մեծութեան պատճառաւ)։ Մեզ իր լոյսերով կ՚ողողէ, պայծառագոյն իր լեզուաւ` գոգցես լուսաւորագոյն հանդիսացունելով զճշմարտութիւն. ուստի եւ մեր զարգացման կը նպաստէ Ֆռանսան. զմեզ իր փառաւոր պատմութեամբ եւ իր արդի նշանաւոր կացութեամբ կը յափշտակէ, կը գերէ, ա՛յն աստիճան, որ միայն Ֆռանսան կը տեսնենք ու Ֆռանսան կը լսենք. ուստի եւ կը վնասէ մեզ Ֆռանսան։ Կը մոռնանք, թէ մենք ալ ազգ մ՚ենք, ոյր քաղաքակրթութիւնն հնագոյն է, քան ֆռանսական ազգինն. ո՜հ, կը մոռնանք, թէ մենք ալ բնագաւառ մ՚ունինք, ոյր այգիներն անարատագոյն ու հզօրագոյն գինի կ՚ընծայեն, քան բիւրագունակ ու բիւրախորժակ գաղղիական գինիներն. եւ կը մոռնանք, թէ միննէսինկէրներէն յառաջ ու Պէռանժէէն յառաջ մենք ալ ունեցած ենք մեր երգիչներն, ունեցած ենք այն Գողթան երգիչներն, ոյց հազուագիւտ հատակոտորք համարձակութիւն կու տան մեզ հռչակելու, թէ բոլոր ազգաց երգիչներէն գերազանց` երգչաց երգիչքն էին մեր հին երգիչք, Գողթն գինեւէտ գաւառին երգիչք։ Կը մոռնանք, թէ մեր ազգն ալ ունեցաւ հսկաներ, հսկայք մարմնական կորովոյ, ոյց մին գոռ քնարաւ երգուած է Խորէն Նար-Պէյ Արքեպիսկոպոսէն. հսկայք մտաւորական կորովոյ, ոյց միոյն կեանքն յուզեալ ու յափշտակիչ լեզուաւ դեռ մօտերս Աղբիւր Ռուսահայ Հանդիսին մէջ պատմուեցաւ Րաֆֆի հոգելի վիպասանէն։ Կը մոռնանք, թէ Ֆռանսայի Ազգային Մատենադարանէն ճոխագոյն մատենադարան մ՚ունինք հո՜ն` հայրենի հողին վրայ, ուր գրեանք քարերու վրայ կը գրուէին, ուր քաղաքակրթութիւնք իրարու վրայ կը բարդուէին, ուր կ՚իջնէին Հնդիկք Հիմալայայէն, ուր կ՚ելնէին հնագոյն ազինք Հասարակածէն, ուր, իբրեւ տիեզերական ժամատեղի մը, կը միանային սուրի ժողովուրդք ու կրօնի ժողովուրդք, հովիւք ու հողագործք ու նաւարկուք ու հիմնարկուք քաղաքաց ու քաղաքակրթութեանց։ Կը մոռնանք, թէ այն երկիրն, ուր Հայք իբրեւ Հայ կարող են ապրիլ այսօր եւ յոյս ունին ապրիլ յաւիտեան, կը մոռնանք, կ՚ըսեմ, թէ այսպէս էր այդ երկիրն։ Կը ստե՞մ, կամ թէ չափազանցութի՞ւն կ՚ընեմ։ Նոքա, որք կարդացած են Ինճիճեանն եւ Ալիշանեանն, Եւրոպացի հին եւ նոր ճանապարհորդաց գիրքերն, նաեւ անցեալ ամ այդ հայրենի երկրին վրայ հրատարակուած երրեակ հրատարակութիւնքն Ալլահվերտեանի, Միրախորեանի, Սրուանձտեանցի, նոքա մանաւանդ, որք աչօք տեսած են Հայաստան աշխարհն եւ ձեռօք շօշափած իր անհամար «նշխարքն ու նշմարքն», նոքա պիտի վկայեն, թէ ո՛չ կը ստեմ, ո՛չ կը չափազանցեմ` հայրենասիրական տարապայման եռանդեան բորբոքմանէն։

Այո՛, ճշմարտութիւն, իրողութիւն է այդ երկրի փառքն։ Այլ այդ ճշմարտութիւնն, աւա՜ղ, չէ ծանօթ, չէ զգալի` Հայ ազգին մէկ կարեւոր ու կշռաւոր մասին, ոյր աչքն ու ձեռքն, ու սիրտն ու խելքն, ու մարմինն ու հոգին, որպէս ըսի, Ֆռանսային համար են միայն։ Մեր բնագաւառն աշխարհագրապէս ու պատմապէս անծանօթ է բացարձակօրէն բազում հայ երիտասարդաց եւ երիտասարդուհեաց, որք գիտեն Ֆռանսայի յետին գիւղաքաղաքին անունն եւ Ֆռանսական պետութեան յետին պաշտօնէին անունն։ Հայութեան բազմաշրջան ու բազմերեւոյթ կենաց անտեղեակ են բազում ազգայինք, որք ուսումնասիրած են ֆռանսական ընկերութեան քաղաքական ու տնտեսական ու գրական ու բարոյական կեանքն։ Ա՜հ, Ֆռանսան մեզ շատ կը նպաստէ եւ մեզ շատ կը վնասէ. մեր սէրն իրեն համար է, մեր հիացումն իրեն համար, մեր արտասուքն իրեն համար. իր տօն օրերն Հայոց ալ են տօնական օրեր. իր հեղինակներն են, որք կը լեցնեն մեր գրատուններն, որպէս իր կերպասներն են, որք կը լեցնեն մեր սնտուկներն։

…Մաքառիլ ֆռանսական ազդեցութեան դէմ, կամ մանաւանդ ֆռանսական լոյսերուն ու փողփողումներուն մէջէն ի վեր հանել, ծանօթացնել ու պանծացնել, ինչ որ ազգային է, ինչ որ հայ հողի վրայ ծնունդ առած է, ինչ որ հայ մտաց արտադրութիւն է, ինչ որ հայ սրտէ բղխած է, ինչ որ, ի մի բան, մե՛րն է. ահա՛ պաշտօնս, ահա՛ գործս այս պիտ՚ ըլլայ։ Պատերազմ ըննդէմ Ֆռանսայի վերնագիրս ա՛յս կը նշանակէ։ Գիտեն ընթերցօղք, թէ չեմ ես Ֆռանսատեաց. ի Ֆռանսա ծափահարած եմ Հանրի տը Պօռնիէի թատերն, ուր կ՚ըսուէր, թէ ամէն ոք ունի կրկին հայրենիք, մին իրն ու միւսն ալ Ֆռանսան։ Եւ միթէ կրնա՞նք փակել մեր սիրտն այն ազգին համար, որ կը բանայ իր թեւերն ազգաց համօրէն։ Սակայն, երբ ազգային մեծ աղէտ մ՚անտարբեր կը թողու մեր սիրտն, որ կը յուզուի ֆռանսական ազգին պատահած փոքր աղէտի մը համար, երբ ոտից կոխան կ՚ընենք ազգային գոհարն, եւ մեր կրծոց կամ ճակատուն վրայ կը կրենք գոռոզաբար օտարին գոհարն. երբ բարիզեան գարշահոտութեանց հարիւր յիսուներորդ տպագրութիւնն անյագաբար կը ծծենք մեր բոլոր զգայարանօք, եւ տեղեկութիւն իսկ չունինք, թէ գիրք մը հրատարակուած է դրախտավայր երկրին համովն հոտովն օծուած ու տոգորուած, յայնժամ կը զայրանայ հայրենասէր հոգին եւ գոչէ՜ ուժգին. Պատերազմ ընդդէմ Ֆռանսայի։

(Արեւելք, 21 Յունուար 1885)