Մաս – 10

 

 

ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ

 

 

Եզրաբանութիւն 529

         Terminology

Կրճատումներու Ցանկ   533

            List of Abbreviations

Մատենագիտական Ցանկ     535

            Bibliography

Անուանացանկ   542

            List of Names

Բառացանկ 577

            List of Words

Արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան    617

         եզրեր, աստուածներ ու անուններ

            Terms, Gods and Names in Eastern Religious Philosophy

 

 

 

 

 

 

Հայերէնի Եզրաբանութիւն

 

ԵԶՐԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ

 

Հայերէնի մէջ, ինչպէս այլ մասնագիտութիւններու պարագային, նաեւ իմաստասիրութեան (փիլիսոփայութեան) ոլորտին համար, շեշտելի են՝ իւրայատուկ ու հայեցի եզրաբանութեան մը (Terminology) պահանջն ու կարեւորութիւնը։ Այս պահանջը զգալի է՝ թէ՛ մեր կրթական հաստատութիւններուն մէջ, դասաւանդութեան ատեն եւ թէ՛ ինքնուրոյն իմաստասիրական գրականութեան մշակումի կամ օտար լեզուներէ թարգմանութիւններու ատեն։

Որքան զօրաւոր ու ամբողջական ըլլայ լեզուի իւրայատուկ եզրաբանութիւնը, այնքան զարգացած կը նկատուի ազգային մշակոյթը։ 

Հայերէնի համար եզրաբանական մշակումի առաջին մեծ աշխատանքը տարուեցաւ Ոսկեդարուն (5-րդ դար) եւ անոր յաջորդող ժամանակաշրջանին (6-րդ եւ 7-րդ դարերուն), երբ գրերու գիւտէն անմիջապէս ետք, մեծ թափով սկսան թարգմանական աշխատանքները եւ գրականութեան հայատառ մշակումը։ Այնուհետեւ, այդ աշխատանքը շարունակուեցաւ Միջնադարեան 12-րդ - 15-րդ դարերուն հայկական ուսումնական կեդրոն նկատուող նշանաւոր վանքերու մէջ (Տաթեւ, Հաղպատ, Գանձասար)։

Իսկ Նոր Դարաշրջանին, գիտութեան յառաջդիմութեան եւ աշխարհաբարի տարածման կողքին, սկսաւ զարգանալ նաեւ եզրաբանական աշխատանքը։

Այսօր, 21-րդ դարու սեմին, երբ գիտութիւնը մեծաքայլ կը յառաջդիմէ, նաեւ եզրաբանական տեսակէտէն կը շեշտուին՝ նորաբանութիւններու պահանջն ու կարեւորութիւնը, թէ՛ Հայաստանի ու Արցախի մէջ եւ թէ՛ Սփիւռքի տարածքին։ Քանի որ հայերէնը արդէն ունի արմատներու ճոխ գանձ, ինչպէս նաեւ բարդութեան ու ածանցումի ճկունութիւն, շատ դիւրութեամբ կարելի է հայերէն նոր բառերու կերտումը։

Բացառիկ պարագաներուն, անշուշտ որ կարելի է` տառադարձութեամբ կամ գրադարձութեամբ օտար եզրերու ու բառերու առժամեայ ներմուծումը։ Լեզուաբանական այս հարցի մասին՝ հետագային։

Եթէ եւրոպական կարգ մը լեզուներու իմաստասիրական եզրաբանութիւնը նկատի առնենք, պիտի տեսնենք որ բարդութեան կողքին, հոն ճիգ մը կայ ուղղուած՝ դէպի աւելի՛ մանրակրկիտ յստակութիւն, աւելի՛ մանրամասնութիւն։ Հայերէնի պարագային ալ, պէտք է հետամուտ ըլլանք արդէն գոյութիւն ունեցող եւ նոր եզրերու յստակութեան ու ճշգրտութեան։

Ինչո՞ւ տառադարձութեամբ կամ գրադարձութեամբ՝ Սքոլաստիկ (Scholas-tic) ըսել, երբ ունինք հայերէն աւելի բարեհունչ դպրական ածանցաւոր բառը, ուր եւս դպրոց եզրը (յուն. ` skolé, լատ. ` schola) առկայ է։ Ինչո՞ւ նոյն ձեւով ֆենոմենոլոգիա (Phenomenology) ըսել, երբ կրնանք արմատական ճշգրիտ թարգմանութեամբ՝ երեւութաբանութիւն անուանել։ Կամ ինչո՞ւ դուալիզմ (Dualism) ըսել, երբ ունինք երկապաշտութիւն իմաստալից ու հասկնալի բառը … եւ այսպէս շարունակաբար։

Բաղդատական մը ընելու համար՝ հայերէնի եւ եւրոպական լեզուներու եզրաբանութեան միջեւ, պիտի ներկայացնեմ քանի մը օրինակներ միայն, վերցնելով՝ եւրոպական եզրերու –ism վերջաւորութիւնը, հին յունարէնի lógos եզրը եւ բարոյագիտութեան հետ առնչուած հրամայական եւ սահմանական եղանակներու իւրայատուկ պարագան, «պէտք է», «հարկ է» կամ «պէտք է ընել» ու «պէտք է ըլլալ» արտայայտութիւններու օրինակներով։

 

1)         Եւրոպական եզրերու մէջ գտնուող „ –ism “ վերջաւորութիւնը եւ ասոր տարբերակները, հայերէնի մէջ շատ յաճախ « -պաշտութիւն» եւ երբեմն` « -ականութիւն» կամ պարզապէս « -ութիւն» բաղադրիչներով կը ներկայացուին։

Օ րինակներ՝ «-պաշտութիւն» բաղադրիչով. -

            բանապաշտութիւն (Rationalism), գաղափարապաշտութիւն (Idealism), գոյապաշտութիւն (Existentialism), գործնապաշտութիւն (Pragmatism), կասկածապաշտութիւն (Scepticism), երկապաշտութիւն (Dualism), բազմապաշտութիւն (Pluralism), դրապաշտութիւն (Positivism), եւայլն …։

Օ րինակներ՝ «-ականութիւն» բաղադրիչով,

            որ կը հանդիպինք յատուկ անուններու կապակցութեամբ. - պլատոնականութիւն (Platonism), էպիկուրականութիւն (Epicureanism), կանտականութիւն (Kantianism), հեգէլականութիւն (Hegelianism), եւայլն …։

Օ րինակներ՝ «-ութիւն» բաղադրիչով. -

            այլասիրութիւն (Altruism), եսասիրութիւն (Egoism), միաստուածութիւն (Monotheism), բազմաստուածութիւն (Polytheism), համաստուածութիւն (Pantheism), դրամատիրութիւն (Capitalism), ստոյիկութիւն (Stoicism), մարդկայնութիւն (Humanism), ընկերվարութիւն (Socialism), համայնավարութիւն (Communism), եւայլն …։

 

2)         Հին Յունարէնի մէջ lógos եզրը բազմանիշ է եւ կրնայ նշանակել՝ բան, խօսք, ուսմունք, բանականութիւն, եւայլն։ Եւրոպական լեզուներու մէջ, բազմաթիւ մասնագիտական բառեր կ՚աւարտին յունարէն այս եզրով, որու հայերէնի մէջ օգտագործուած ձեւը «-բան» կամ «-բանութիւն» բաղադրիչներն են։

«-բան» բաղադրիչը` կ՚օգտագործուի մասնագէտ անձին համար. - 

            աստուածաբան (Theologist), հոգեբան (Psychologist), տիեզերաբան (Cos-mologist), ընկերաբան (Sociologist), մարդաբան (Anthropologist) … իսկ

  «-բանութիւն»ը ` կ՚օգտագործուի մասնագիտութեան համար. -

            աստուածաբանութիւն (Theology), հոգեբանութիւն (Psychology), տիեզերաբանութիւն (Cosmology), ընկերաբանութիւն (Sociology), մարդաբանութիւն (Anthropology), եւայլն …։ 

 

3)         Երրորդ օրինակով կը ներկայացնեմ, յատկապէս բարոյագիտութեան ոլորտի մէջ, որպէս բարոյական դատողութիւն օգտագործուած արտայայտութիւններ՝ «պէտք է» կամ «հարկ է» եւ ասոնց ժխտական կամ բացասական ձեւերը՝ «պէտք չէ» կամ «հարկ չէ», ինչպէս նաեւ՝ «պէտք է ընել» եւ «պէտք է ըլլալ» եւ ասոնց ժխտական կամ բացասական ձեւերը ։

«Պէտք է» ըսելաձեւը ինծի համար կը նշանակէ՝ պարտիմ կամ պարտաւորուած եմ (անգլ. ՝ should, գերմ. ՝ sollen). իսկ «հարկ է» ըսելաձեւը կը նշանակէ՝ ստիպուած եմ կամ հարկադրուած եմ (անգլ. ՝ must, գերմ. ՝ müssen)։ Այլ խօսքով «պէտք է» ըսելաձեւը, համեմատաբար, աւելի մեղմ արտայայտութիւն մըն է, ուր նաեւ բացառութիւնները արտօնուած կրնան ըլլալ։ Այստեղ կարելի է նաեւ բաղդատական մը ընել պարզ հրամայական եղանակին եւ այն սահմանական եղանակին, որ իր մէջ հրամայականի մը գաղափարը կը բովանդակէ ու ասոր կողքին՝ օրինաւորութիւն մը կը թելադրէ։ Օրինակ` «մի՛ ստեր» եւ «հարկ է որ չստես»։

Անգլերէնի մէջ տակաւին կը զանազանուին՝ «պէտք է ընել» (անգլ. ՝ ought to do) եւ «պէտք է ըլլալ» (անգլ. ՝ ought to be) արտայայտութիւնները եւ ասոնց ժխտական (բացասական) ձեւերը։

 

«Պէտք է ընել» եւ «պէտք է չընել» արտայայտութիւնները կը մատնանշեն՝ բարոյական պատուէրներ կամ յարաբերական թելադրանքներ, որոնք որոշ սահմանափակութիւն կ՚ենթադրեն։ Օրինակ, ուսանողը պէտք է միշտ կանուխ արթննայ, որպէսզի համալսարանի առաջին դասախօսութեան ներկայ ըլլայ։

  «Պէտք է ըլլալ» եւ «պէտք է չըլլալ» արտայայտութիւնները սակայն սահմանափակ չեն, որովհետեւ «պէտք է»ի կամ «պէտք չէ»ի կողքին անոնք նաեւ իրավիճակ մը ցոյց կու տան։ Օրինակ եթէ ըսենք՝ աշխարհի վրայ ոչ ոք պէտք է սովամահ ըլլայ, ասիկա բարոյական պատուէրի մը կողքին, աշխարհի մէկ իրավիճակը կը նպատակադրէ, ուր ոչ ոք սովամահ պէտք է ըլլայ։

 

Ներկայիս գոյութիւն ունեցող փիլիսոփայական բառարանները, դժբախտաբար, կատարեալ ու այժմէական չեն։ Բաղձալի է, որ մասնագէտներու խումբի մը մասնակցութեամբ՝ նոր փիլիսոփայականհանրագիտական բառարան մը կազմուի, հիմնուած գիտական մակարդակի վրայ, լուծելու համար եզրաբանական բոլոր հարցերը եւ լրացնելու համար այս ոլորտի մէջ գոյութիւն ունեցող բացը։



ՏԱՌԱԴԱՐՁՈՒԹԻՒՆ եւ ԳՐԱԴԱՐՁՈՒԹԻՒՆ

Օտար բառերու, անոնք ըլլան եզրեր կամ յատուկ անուններ, Հայերէնի մէջ օգտագործումը կամ ներմուծումը փոփոխութիւն մը կը նշանակէ, որ լեզուա - բանութեան մէջ ծանօթ է, որպէս տառադարձութիւն ու գրադարձութիւն։ Արդարեւ, լեզուաբանական երկու եզրեր, որոնք տարբեր նշանակութիւն ունին։ Ստորեւ կը զանազանենք զանոնք. -

Տառադարձութիւնը (Transcription), օտար բառի մը հայերէնի փոխանցումն է, ուր նկատի կ ՚ առնուի այդ բառին հնչիւնը կամ արտասանութիւնը։  

Գրադարձութիւնը (Transliteration), օտար բառի մը հայերէնի փոխանցումն է, ուր նկատի կ ՚ առնուի այդ բառին գրութիւնը եւ ոչ թէ հնչիւնը կամ արտասանութիւնը։

Այս աշխատասիրութեան մէջ, գլխաւորաբար օտար յատուկ անուններու հայերէնի փոխանցումը կատարուած է ընդհանրապէս գրադարձութեան կա - նոններով, սակայն երբեմն օգտագործուած են նաեւ տառադարձութեան կա - նոնները։ Օրինակ, գերման փիլիսոփայ Kant-ի անունը հայերէնով գրելու համար հետեւած եմ գրադարձութեան կանոններուն եւ գրած ՝ « Կանտ », որով - հետեւ K= կ եւ T= տ, մինչ արեւմտահայերէնի մէջ տառադարձութեան ( հնչիւ - նային ) կանոններուն հետեւելու պարագային, պէտք է գրուի՝ « Քանթ » ։

Տառադարձութեան պարագային, տարբերութիւններ կը յառաջանան՝ արե - ւելահայերէնի եւ արեւմտահայերէնի միջեւ, ինչպէս նաեւ հայերէնի զանա - զան բարբառներու միջեւ, որովհետեւ, ինչպէս յիշուեցաւ՝ տառադարձութիւնը հնչիւններու վրայ հիմնուած է։

Ստորեւ լատիներէն կարգ մը գիրերու հայերէնի գրադարձութիւնը. -

 

  



 

     

Կրճատումներու Ցանկ

List of Abbriviations

 

 

(AM),    հայ.      հայերէն

(E),        անգլ.    անգլերէն, անգլիացի

(F),        ֆրնս.   ֆրանսերէն, ֆրանսացի

(G),       գերմ.    գերմաներէն, գերման

(CH),     զուից.  զուիցերիացի

(I),        իտալ.   իտալերէն, իտալացի

‏(IRL),     իրլ.       իրլանդերէն, իրլանդացի

(N),       հոլ.       հոլանդերէն, հոլանդացի

(H),       յուն.     հինյունարէն, յոյն

(L),        լատ.     լատիներէն, լատին 

(P),       պորտ. պորտուգալերէն, պորտուգալցի

(SCT),    սկոտ.  սկոտլանդերէն, սկոտլանդացի

(AR),     արաբ. արաբերէն, արաբ

(PER),    պրսկ.   պարսկերէն, պարսիկ

(AV),     աւես.   աւեստերէն (հին պարսկերէն)

(J),        ճապ.    ճապոներէն, ճապոնացի

(CN),     չին.      չինարէն, չին

(TI),       տիբ.     տիբէթերէն, տիբէթցի

(SK),      սնսկ.    սանսկրիտերէն (Sanskrit, հնդկական լեզու մը)

 

 

 

ԱՄՆ     Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ (United States of America)

ՄԲ       Մեծն Բրիտանիա (Great Britain)

թ.         թուական

թրգմ.   թարգմանութիւն

խմբ.     խմբագրութիւն

կրօն.    կրօնական, կրօնագիտական

ՄԱԿ     Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն

մ. թ. ա. մեր թուարկութենէ առաջ (Քրիստոսէ առաջ)

մօտ.     մօտաւորապէս

փիլ.      փիլիսոփայութիւն, փիլիսոփայական

 

 

 

Art.      Article, Յօդուած

BGB      Bürgerliche Gesetzbuch,

            Գերմանիոյ Քաղաքացիական Օրինագիրք

BGG     Bundesgrundgesetz,

            Գերմանիոյ Հիմնական Օրէնք, (Սահմանադրութիւն)                     

Ed.       Edition, Հրատարակութիւն

StGB    Strafgesetsbuch,

            Քրէական Օրինագիրք (Գերմանիոյ)

UNEP   United Nations Environment Programme =

         ՄԱԿի շրջակայ միջավայրի ծրագիր

UNESCO          United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization =           ՄԱԿի կրթական, գիտական եւ մշակութային կազմակերպութիւն

UNO   United Nations Organization =

         ՄԱԿ, Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն

USA    United States of America =

         ԱՄՆ, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ

WB     World Bank =

         ՀԴ, Համաշխարհային Դրամատուն

WHO   World Health Organization,

         ՀԱԿ, Համաշխարհային Առողջապահութեան Կազմակերպութիւն 

WMA   World Medical Association,

            ՀԲԸ, Համաշխարհային Բժշկական Ընկերակցութիւն

§           Paragraph, Հատուած (օրինագրքի)

            First, Առաջին (նաեւ Ա. )

 

 

 



 

 

 

     

Մատենագիտական Ցանկ

Bibliography

 

ՀԱՅԵՐԷՆ ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ

 

Արժէքաբանութիւն կամ Արժէքներու Իմաստասիրութիւն,

Շահան Պէրպէրեան, Անթիլիաս, 1976

Բարոյագիտութիւն, Եղիշէ Պատրիարք Դուրեան,

Երուսաղէմ, 1936

Իմաստասիրական Ժողովածու,

Շահան Պէրպէրեան, Անթիլիաս, 1992

Խոստովանութ յո ւններ, Օգոստինոս Երանելի (թրգմ. ՝ Խաչիկ Գրիգորյան),

Բ. հրատարակութիւն, Երևան, 2008

Կենսաէթիկայի Հիմնահարցեր, Հրաչ սրկ. Սարգիսեան, Վարդան սրկ. Ասլանյան, Էջմիածին, 2015

Հայ Միջնադարյան Փիլիսոփայություն, Ս. Ս. Արեվշատյան, Կ. Ա. Միրումյան (Մաս Ա – Հին Շրջան և Վաղ Միջնադար), Էջմիածին, 2014

Հայոց Փիլիսոփայութեան Պատմություն, Ս. Ս. Արեվշատյան, Կ. Ա. Միրումյան, Երևան, 2007

Միջին Ընթացք Իմաստասիրութեան, Եդուարդ վրդ. Սիրունեան,

Վենետիկ, 1899

Պատմութիւն Իմաստասիրութեան, Շահան Պէրպէրեան,

Անթիլիաս, 1977          

Սենեկա ։ Նամակներ Լուցիլիուսին բարոյական կյանքի մասին

(թրգմ. ՝ Արտաշես Տեր-Հովհաննիսյան) Երևան, 2011

Փիլիսոփայության Ներածություն, Մ. Վ. Ասատրյան,

Երևան, 2004

Փիլիսոփայության Պատմություն, Ս. Զաքարյան,

Երևան, 2000

Փիլիսոփայություն, Ա. Բալայան,

Երևան, 20 12

Քրիստոնէական Բարոյագիտութիւն, Գարեգին վրդ. Սարգիսեան

(«Աստուածաբանութիւն» հատորէն, Գանատա, 2005) 

 



 

ԲԱՌԱՐԱՆՆԵՐ

 

Բարոյագիտական Բառարան, խմբ. ՝ Ի. Ս. Կոնի,

Երևան, 1985

Հայերէն Արմատական Բառարան, Հրաչեայ Աճառեան,

Երևան, 1926

Հայերէն Բացատրական Բառարան, Ստեփան Մալխասեանց,

Երևան, 1944

Հանրամատչելի Բժշկական Հանրագիտարան

Երևան, 2001

Հոգեբանական Բառարան, խմբ. ՝ Ա. Ա. Նալչաջյան,

Երևան, 1984

Փիլիսոփայական Բառարան, խմբ. ՝ Մ. Մ. Ռոզենտալի,

Երևան 1975

Փիլիսոփայական Բառարան (Անգ. -Հայ. -Ռուս. ), կազմող Գագիկ Դավթյան

Երևան 2015

 

New Dictionary of Medical Ethics, London 1997

Boyd, K. M.,  Higgs, R.,  Pinching, A. J.   

Meyers Enzyklopädisches Lexikon, (32 հատոր) 

         Mannheim 1981

 



 

ԱՆԳԼԵՐԷՆ ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ

 

Adams, Robert:

Motive Utilitarianism, (Journal of Philosophy, 1976)

An scombe, Elizabeth:

Modern Moral Philosophy, Minneapolis, 1958

On Promissing and ist Justice, Minneapolis, 1969

Ayer, Alfred Jules:

Language, Truth and Logic, London, 1936

Bentham, Jeremy:

An Introduction to the Principles of Morals and Legislation, 1789, (2. Ed. ), Oxford 1996

Boghossian, Paul:

Fear of Knowledge. Against Relativism and Constructivism, Oxford 2006

Foot, Philippa:

Moral Dilemmas and other Topics in Moral Philosophy, Oxford 2002

Natural Goodness, Oxford 2001

Virtues and Vices, Oxford 1978

Theories of Ethics, Oxford 1967

Moral Beliefs, Proceedings of the Aristotelian Society, 1961

Geach, Peter:

The Virtues, Cambridge 1977,

Hare, Richard M.:

The Language of Morals, Oxford 1952

Moral Thinking, Oxford 1981

Heinemann, Robert:

Aristotle and Moral Realism, London 1995

Hume, David:

An Enquiry Concerning the Principles of Morals, 1751, Oxford 1975

A Treatise of Human Nature, Oxford 1978

Moore, Georg Eduard:

Principia Ethica, Cambridge 1903

Nagel, Thomas:

The Possibility of Altruism, Oxford 1970

Rawls, John:

A theory of justice, London 1971

Lectures on the History of Moral Philosophy, London 2000

Singer, Marcus George:

Generalization in Ethics, New York 1961

Singer, Peter:

Practical Ethics, (3. Ed. ), Cambridge 2011

Cambridge Textbook of Bioethics, Cambridge 2008

Smith, Adam:

The Theory of Moral Sentiments, 1759, New York 2011 

Stevenson, Charles L.:

Ethics and Language, New Haven 1945

Wiggins, David:

Eudaimonism and Realismin Aristotle’s Ethics: A Reply to John McDowell

Williams, Bernard:

Ethics and the Limits of Philosophy, London 1985

Morality. An Introduction to Ethics, London 1976



 

ԳԵՐՄԱՆԵՐԷՆ ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ

 

Apel, Karl - Otto:

Das Apriori der Kom munikationsgemeinschaft und die Grundlagen der Ethik,        in: Transformation der Transzendentalphilosophie, Frankfurt/M 1976

Diskurs und Verantwortung - Das Problem des Übergangs zur     postkonventionellen Moral -, Frankfurt/M 1988

Aristoteles:

1. Analytik (Organon III), ( թրգմ. ՝ Eugen Rolfes), Hamburg 1977

2. Analytik (Organon IV), ( թրգմ. ՝ Eugen Rolfes), Hamburg 1978

Ethica Eudemia, Berlin 1960

Nikomachische Ethik, ( թրգմ. ՝ F. Dirlmeier), Stuttgart 2013

Aristoteles‘ Metaphysik ( թրգմ. ՝ Hermann Bonitz), Hamburg 1991

Aristotélês: Politica, Politik, München 1978

Augustinus:

Bekenntnisse und Gottesstaat ( թրգմ. ՝ Joseph Bernhart), Leipzig 1930

Aurel, Marc:

Selbstbetrachtungen, 10. Ed., Stuttgart 1963

Baum, Manfred:

Wahrheit bei Kant und Hegel, (in: Kant oder Hegel?) Stuttgart 1993

Recht und Ethik in Kants praktische Philosophie, (in: Kant in der Gegenwart),

Berlin 2007

Positive und Negative Freiheit bei Kant, (in: Jahrbuch Recht und Ethik),

Band 16, 2008

Politik und Moral in Kants praktischer Philosophie, (in: Kant und die Zukunft der europäischen Aufklärung), Berlin 2009

Das ethische Gemeinwesen in Kants Religionsphilosophie, Berlin 2013

Beierwaltes, Werner:

Plotin, Enneade III 7, Frankfurt/M 1967

Denken des Einen (Neu-Platonische Philosophie), Frankfurt/M 1985 

Bollnow, Otto Friedrich:

-           Wesen und Wandel der Tugenden, Frankfurt/M 1958

Diemer, Alwin / Frenzel, Ivo: 

Das Fischer Lexikon, Philosophie, Frankfurt/M 1961

Düwell, Marcus / Hübenthal, Christoph / Werner, Micha:

Handbuch Ethik, Stuttgart 2002

Foot, Philippa:

Die Natur des Guten (Übersetztung), Frankfurt/M 2004

Die Wirklichkeit des Guten, (Übersetztung), Frankfurt/M 1997

Gehlen, Arnold:

Moral und Hypermoral, Eine Pluralistische Ethik, Bonn 1969

Grabner - Heider, Anton:

Philosophie der Weltkulturen, Wiesbaden 2006

Habermas, Jürgen:

Diskursethik – Notizen zu einem Begründungsprogramm, in:        Moralbewußtsein und kommunikatives Handeln, Frankfurt/M 1983   

Hager, Fritz Peter:

Der Geist und das Eine, Bern/Stuttgart 1970

Hare, R. M.:

Die Sprache der Moral, 3. Ed., Frankfurt/M 2013

Hirsch, Walter:

Platons Weg zum Mythos, Berlin/New York 1971

Höffe, Otfried:

Aristoteles, Die Nikomachische Ethik, Berlin 1995

Ethik, Eine Einf ü hrung, München 2013

Lebenskunst und Moral, oder: Macht Tugend glücklich? München 2007

Huch, Ricarda:

Urphänomene, 4. Ed., Zürich 1966

Hume, David:

Eine Untersuchung über die Prinzipien der Moral, Hamburg 2003

Jonas, Hans:

Das Prinzip Verantwortung - Versuch einer Ethik für die technologische    Zivilisation -, Frankfurt/M 1979

Quante, Michael:

Einführung in die Allgemeine Ethik, (2. Ed. ), Darmstadt 2006

Menschenwürde und personale Autonomie, Hamburg 2010

Kang, Ji - Young:

Die allgemeine Glückseligkeit (Kantstudien – Band 184), Berlin 2015

                        (Zur systematischen Stellung und Funktionen der Glückseligkeit bei Kant)   

Kant, Immanuel: (I. Kant: Werke, Band II & IV & V, 7. Ed., Darmstadt, 2011)

Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, Riga 1786   

Kritik der Praktischen Vernunft, Riga 1788  

Die Metaphysik der Sitten, Königsberg 1797-98

Über ein vermeintes Recht aus Menschenliebe zu lügen, Königsberg 1797

Kritik der Urteilskraft, Berlin 1790

Kritik der reinen Vernunft, Riga 1787

Kierkegaard, Søren:

Die Krankheit zum Tode, München 1969

Kristeller, Paul Oskar:

Der Begriff der Seele in der Ethik Plotins, Tübingen 1929

Kunzmann, P., Burkard F. -P., Wiedmann F.:

dtv-Atlas Philosophie, (13. Ed. ), München 2007

Ludwig, Ralf:

Der kategorische Imperativ, Eine Lese Einführung, (4. Ed. ) München 1997

Lutz - Bachmann, Mathias:

Grundkurs Philosophie, Band 7, Ethik, Stuttgart 2013

Mill, John Stuart:

Utilitarianism, 1874, գերմ. ՝ Utilitarismus, Stuttgart 2008

Mann, Thomas:

Nietzsches Philosophie im Lichte unserer Erfahrung, Berlin 1958

McDowell, John:

Wert und Wirklichkeit: Aufsätze zur Moralphilosophie

Frankfurt/M 2002

Moore, George Edward:

Principia Ethica, 1903,

Գերմ. ՝ Principia Ethica, Stuttgart 1970

Nebel, Gerhard:

Plotins Kategorien der intelligiblen Welt, Tübingen 1929

Nietzsche, Friedrich: in Werke Band III, II, I, Frankfurt/M 1979

1887, Zur Genealogie der Moral

1886, Jenseits von Gut und Böse

1883-85, Also sprach Zarathustra

1882, Die fröhliche Wissenschaft

1881, Morgenröte – Gedanken über die moralichen Vorurteile,

1878, Menschliches, Allzumenschliches

Platon: in Werke Band I ( թրգմ. ՝ F. Schleiermacher), Hamburg 2004

Band I (Apologie, Kriton, Euthyphron, Protagoras, Gorgias)

Band II (Symposion, Phaidon, Politea)

Band III (Parmenides, Theaitetos, Sophistes, Politikos)

Band IV (Timaios, Nomoi)

Plotin: Schriften, Band I ( թրգմ. ՝ Richard Harder ), Hamburg 1956,

Band II – VI , Hamburg 1960 – 1971.

Rawls, John:

Geschichte der Moralphilosophie (Hume, Leibniz, Hegel, Kant), Frankfurt 2002

Röd, Wolfgang:

Der Weg der Philosophie, München, Band I 1994

Der Weg der Philosophie, München, Band II 1996

Schopenhauer, Arthur:

Die Welt als Wille und Vorstellung, 1819, Köln 2009

Über die Grundlage der Moral, 1841, Hamburg 2007

Seneca:

– Philosophische Schriften ( թրգմ. ՝ Otto Apelt), Wiesbaden 2004

Siegmann, Georg:

Plotins Philosophie des Guten, Würzburg, 1990

Steigleder, Klaus:

Kants Moralphilosophie, Stuttgart. Weimar, 2002

Tugendhat, Ernst:

Vorlesungen über Ethik, Frankfurt am Main 1993

Vieth, Andreas:

Einführung in die Angewandte Ethik, Darmstadt 2006

Vorländer, Karl:

-           Immanuel Kant - der Mann und das Werk -, Wiesbaden 2003

Williams, Bernard:

Ethik und die Grenze der Philosophie, ( թրգմ. ), Hamburg 1999

Wolf, Ursula:

Aristoteles' Nikomachische Ethik, Darmstadt 2002

 

 

 

     

Անուանացանկ

List of Names

 

Այս Անուանացանկ մասին մէջ հաւաքուած են ներկայ աշխատասիրութեանս մէջ տեղ գտած բոլոր (թիւով՝ 238) յատուկ անունները (գլխաւորաբար փիլիսոփաներ)։ Այբբենական շարքով ներկայացուած հայերէն անունին դիմաց յիշուած են ընդհանրապէս անգլերէն գրելաձեւը, կենսագրական շատ սեղմ տուեալներով. - ծննդեան եւ մահուան թուականներ, ազգութիւն, մասնագիտութիւն եւ փիլիսոփայական ուղղութիւն։ Անոնց մէջ կան նաեւ ժամանակակից ու տակաւին ապրող անձնաւորութիւններ։ Ապրողներու ծննդեան թուականէն առաջ տեղադրուած է աստղանիշ (*)։ 

Անուններու անգլերէն գրելաձեւի կողքին երբեմն, յաւելեալ, յիշուած է նաեւ անոր բնագիր գրելաձեւը: Օրինակներ. - Պլատոն (Plato, յուն. ՝ Plátôn) կամ Արիստոտէլ (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês), Պլոտինոս (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos) կամ Դեկարտ (René Descartes, լատ. ՝ Renatus Cartesius)։

Յունարէն կարգ մը կարեւոր եզրերու եւ յատուկ անուններու պարագային, յունարէն գիրերը փոխանակուած են լատիներէն գիրերով, օգտագործելով ընդունուած յաւելեալ նշանները (â, ê, ô) եւ եզրին կամ յատուկ անունին շեշտաւորումը ( ՛ ), ինչպէս օրինակ. -

 

 



 

Ա

Ադորնօ, Թ.   (Theodor Adorno, 1903 – 1969 թ. ). -

Գերման ընկերաբան - փիլիսոփայ. գլխաւոր ներկայացուցիչ՝ Քննադատական Տեսութիւն ( Critical Theory) ընկերայինփիլիսոփայական ուղղութեան եւ ղեկավար՝ «Ֆրանկֆուրտի դպրոց»ին ու Ֆրանկֆուրտի «Ընկերային հետազօտութեան հիմնարկ»ին։ Բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է՝ „ Minima Moral ia “ (1951 թ. ):

Ալեքսանդր Մակեդոնացի (Alexander III of Macedon, 356 – 323 մ. թ. ա. ). -

Նաեւ ծանօթ որպէս Մեծն Ալեքսանդր՝ թագաւոր Մակեդոնիոյ, որ աշակերտած է յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլի։ Ան, իր կարճատեւ (336 – 323 մ. թ. ա. ) տիրապետութեան շրջանին, կ՚ընդարձակէ երկրի արեւելեան սահմանները, մինչեւ Հնդկաստան եւ հարաւային սահմանները, մինչեւ Եգիպտոս։ Այս ձեւով կը սկսի հելլենական նոր դարաշրջանը։ Իր վաղահաս մահէն ետք, կայսրութիւնը կը բաժնուի հելլենական երեք մեծ պետութիւններու։ Իր արշաւանքներու ժամանակ, Մեծն Ալեքսանդր հիմնած է բազմաթիւ (մօտ. 70) քաղաքներ, որոնցմէ ամենանշանաւորը Եգիպտոսի Ալեքսանդրիան է։

Ալեքսի, Ռ.   (Robert Alexy, *1945 թ. ). -

Գերման ժամանակակից բարոյագէտփիլիսոփայ ։ Քննախօսութեան բարոյագիտութիւն (Discourse Ethics) տեսութեան ներկայացուցիչ. հետեւորդ՝ Հաբերմասի։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ Theorie der Grundrechte “ (1994 թ. ): 

Ալ- Խատտաբ, Օմար իբն   ( Omar ibn Al-khattab = ﺍﻟﺨﻄﺎﺏ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ, 592 – 644 թ. ). -

Մուհամմադ մարգարէէն ետք, արաբ իսլամական երկրորդ խալիֆան, որ իշխեց լման 10 տարիներ, մինչեւ իր եղերական մահը։ Իր օրով, գրաւուեցան ամբողջ Միջին Արեւելքը, Եգիպտոսը եւ Պարսկաստանը։

Ալ-Ղազալի   (Al-Ghazali = ﺍﻟﻐﺰﺍﻟﻲ , 1058 – 1111 թ. ). -

Բուն անունով Աբու Համիդ Մուհամմադ Ալ-Ղազալի, արաբ. ՝ أبو حامد محمد الغَزَّالي = Abû Hâmid Muhammad Al-Ghazâlî, ծագումով պարսիկ իսլամ աստուածաբան փիլիսոփայ։ Միջնադարու արաբական փիլիսոփայութեան եւ Սուֆիական խորհրդապաշտութեան (Mysticism) ներկայացուցիչ։ 

Ալ-Ֆարաբի   (Al-Farabi = ﺍﻟﻔﺎﺭﺍﺑﻲ , 875 – 950 թ. ). -      

Բուն անունով Աբու Նասր Մուհամմադ Ալ-Ֆարաբի, արաբ. ՝ أبو نصر محمد الفارابي = Abû Nasr Muhammad Al-Fârâbî, ծնած է Միջին Ասիա, ծագումը անյայտ, իսլամ փիլիսոփայ։ Միջնադարու արաբական փիլիսոփայութեան ներկայացուցիչ։

Ամանէ, Նիշի (Nishi Amane, 1829 – 1897 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտփիլիսոփայ, որ Եւրոպայի մէջ ուսանելու առիթ ունեցած եւ մօտէն ծանօթացած էր ֆրանսացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) ու բարոյագէտ փիլիսոփայ Կոնտի (August Comte, 1798 – 1859 թ. ) եւ անոր Դրապաշտութեան (Positivism)։

Ամոնիոս Սակաս  (Ammonius Saccas, յուն. ՝ Ammonios Sakkas, 175 – 242 թ. ). - 

Յոյն փիլիսոփայ. նախահայր՝ Նոր-Պլատոնականութիւն փիլ. ուղղութեան եւ եգիպտական Ալեքսանդրիոյ դպրոցին. ուսուցիչ՝ Պլոտինոսի, որ կը նկատուի հիմնադիրը Նոր-Պլատոնականութեան։  

Այէր, Ա. Ջ.   (Alfred Jules Ayer, 1910 – 1989 թ. ). -

Բրիտանացի բարոյագէտփիլիսոփայ. ներկայացուցիչ՝ Տրամաբանական փորձապաշտութիւն (Logical Empiricism) փիլ. ուղղութեան եւ ներկայացուցիչ Մետաբարոյագիտութեան (Meta-Ethics)։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝ «Լեզու, Ճշմարտութիւն եւ Տրամաբանութիւն ( „Language, Truth and Logic“ 1936 թ. / 1946 թ. ) եւ «Խաղաղութիւն ու Բարոյականութիւն („Freedom and Morality“, 1984 թ. ):

Անաքսագորաս  (Anaxagoras, 499 – 428 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան բազմական (Pluralist) փիլիսոփայ. ան փիլիսոփայութիւնը Փոքր Ասիայէն փոխադրեց՝ Աթէնք։

Անաքսիմանդրոս  (Anaximander, յուն. ՝ Anaximandros, 611 – 546 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ. աշակերտ՝ իմաստուն Թալէսի։ Միլետոսեան դպրոցի ներկայացուցիչ։

Անաքսիմենէս  (Anaximenes, 585 – 525 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ. աշակերտ՝ Անաքսիմանդրոսի։ Միլետոսեան դպրոցի ներկայացուցիչ։

Անսելմ Քանտրբերցի (Anselm of Canterbury, 1033 – 1109 թ. ). -

Անգլիացի աստուածաբանփիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ վաղ դպրական (Scholas-tics) ժամանակաշրջանի։

Անսկոմբը Է.   ( Elizabeth Anscombe,  1919  – 2001 թ. ). -

Բրիտանացի բարոյագէտփիլիսոփայ, աշակերտուհի Լ. Վիտգենշտայնի։ Հիմնադիր՝ Արդի առաքինութեան բարոյագիտութեան (Modern Virtue Ethics)։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝ „Modern Moral Philosophy“ եւ „ Human Life, Action and Ethics “.

Անտիգոնոս Ա.  (Antígonos I, 382 – 301 մ. թ. ա. ). -

Ալեքսանդր Մակեդոնացիի մահէն ետք (323 մ. թ. ա. ), Մակեդոնիայի Անտիգոնեան հարստութեան հիմնադիր թագաւոր։ Անտիգոնեաններու թագաւորութիւնը պիտի տապալէր (168 մ. թ. ա. ) Հռոմէական արշաւանքներու ընթացքին։  

Ապէլ, Կ. -Օ.  (Karl-Otto Apel, 1922 – 2017 թ. ). -

Գերման ժամանակակից բարոյագէտփիլիսոփայ։ Քննախօսութեան բարոյագիտութիւն (Discourse Ethics) տեսութեան հիմնադիրներէն: Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „Diskurs und Verantwortung“ (1988 թ., «Քննախօսութիւն եւ Պատասխանատուութիւն»):

Ատսուտանէ, Հիրատա (Hirata Atsutane, 1776 – 1843 թ. ). -

Ճապոնացի փիլիսոփայ, որ փորձեց շինտոճապոնական ուսմունքը առնչել արեւմտեան գիտական աշխարհին հետ։

Արիստիպոս Կիւրենացի  (Aristippus of Cyrene, յուն. ՝ Aristippos, 435 – 355 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն դասական բարոյագէտփիլիսոփայ. աշակերտ՝ Սոկրատէսի. հիմնադիր՝ Կիւրենեան դպրոցի։ Հիմնադիր՝ Հաճոյապաշտութիւն (Hedonism) փիլ. բարոյագիտական ուղղութեան։

Արիստոտէլ  (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական բարոյագէտփիլիսոփայ. աշակերտ՝ Պլատոնի։ Համապարփակ գիտնական. հիմնադիր կարգ մը գիտական ճիւղերու, ինչպէս տրամաբանութիւն եւ բարոյագիտութիւն։ Փիլիսոփայութեան ընդհանուր պատմութեան մեծագոյն դէմքերէն։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝ „ ê thiká eudaimonía“ («Երջանկութեան Բարոյագիտութիւն» եւ „ êthiká Nikomácheia “ (Նիկոմախոսի Բարոյագիտութիւն»)։

Արշակ Ա.   (Arsaces I, մօտ. 255 – 217 մ. թ. ա. ). -

Եփրատ գետի արեւելեան շրջանին վրայ տարածուող, Իրանի Արշակունիներու Պարթեւական հարստութեան (Barthian Empire, մ. թ. ա. 247 – 224 թ. ) հիմնադիր եւ առաջին թագաւոր։ Այնուհետեւ պարթեւական տէրութեան ընդարձակումով կը յառաջանար նաեւ հայ Արշակունիներու թագաւորութիւնը, որ տեւեց մինչեւ 428 թ. ։ Չշփոթել Արշակ Ա. (մահացած 35 թ. ) հայոց թագաւորի հետ։

Արտաշիր Ա.   ( Artashir I, 180 – 242 մ. թ. ա. ). -

Սասանեան հարստութեան (Sasanian Empire, 224 – 651 թ. ) հիմնադիր եւ առաջին արքայ։ Այնուհետեւ Իրան պիտի կոչուէր Պարսկաստան, Զրադաշտականութիւնը պիտի հռչակուէր պետական կրօն։

 

Բ

Բաբա Ս. Ս.  ( Sathya Sai Baba, 1926 - 2011 թ. ) . -

Հնդիկ կրօնափիլիսոփայ, Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ քարոզիչ։ Իրեն կը վերագրուին կարգ մը հրաշագործութիւններ։  

Բաուէր, Բ.  (Bruno Bauer, 1809 – 1882 թ. ). -  

Գերման, պատմաբան, աստուածաբանփիլիսոփայ, Աստուածաշունչի քննադատ։ Երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական փիլ. շարժումի ներկայացուցիչ։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու։  

Բարթ, Ռ.  (Roland Barthes, 1915 – 1980 թ. ). - 

Ֆրանսացի գրականագէտփիլիսոփայ։ Կառուցապաշտութիւն (Structionalism) եւ Յետ-Կառուցապաշտութիւն (Post- Structionalism) փիլիսոփայական ուղղութեանց ներկայացուցիչ։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու։

Բեկոն, Ֆ.  (Francis Bacon, 1561 – 1626 թ. ). -

Անգլիացի քաղաքագէտ փիլիսոփայ, նախահայրը դասական փորձապաշտութեան ու քաջալերողը՝ գիտոնւթեան փիլիսոփայութեան։ Իրեն կը վերագրուի՝ «Գիտութիւնը զօրութիւն է» ասոյթը։ Բարոյագիտութեան առնչուած իր ամբողջական երկն է՝ „ Counsels Civil and Moral“  (1625 թ., «Քաղաքավարական եւ բարոյական խորհուրդներ»)։

Բենթամ, Ե.  (Jeremy Bentham, 1748 – 1832 թ. ). -

Անգլիացի բարոյագէտփիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism) փիլ. ուղղութեան։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ Introduction to the Principles of Morals and Legislation “ (1780 թ., «Ներածութիւն՝ բարոյականութեան եւ օրէնսդրութեան սկզբունքներուն»)։

Բերկլի, Ջ.  (George Berkeley, 1685 – 1753 թ. ). -

Իրլանդացի փիլիսոփայ եւ անգլիկան աստուածաբան։ Լուսաւորութեան շրջանի, Փորձապաշտութիւն (Empiricism) փիլ. շարժումի ներկայացուցիչ։

Բերգսոն, Հ.  (Henri Bergson, 1859 – 1941 թ. ). -

Ֆրանսացի փիլիսոփայ եւ գրող ։ Գրականութեան Նոպէլեան մրցանակակիր ( 1927) ։ Կեանքի փիլիսոփայութիւն փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ Les deux sources de la morale et de la réligion “ (1 932 թ., «Բարոյականութեան եւ կրօնի երկու աղբիւրներ» ) ։

Բէօլէր, Դ.  (Dietrich Böhler, *1942 թ. ). -

Գերման ժամանակակից բարոյագէտ - փիլիսոփայ ։ Քննախօսութեան բարոյագիտութիւն (Discourse Ethics) տեսութեան ներկայացուցիչ: Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ Ethik für die Zukunft “ (1 994 թ., «Բարոյագիտութիւն՝ ապագայի համար» ) ։

Բոդհիդհարմա ( Bodhidharma, 440 – 528 թ. ). -

Բուդդայական հնդիկ վանական եւ մեծ ուսուցիչ, որ Չինաստանի Շաոլին վանքին մէջ հիմնադրած է յատուկ «մտավերացման դպրոցը» (School of Meditation) եւ Չինաստանի Չան-Բուդդայականութիւնը (Chan-Buddhism), որուն առաջին պատրիարքը կը նկատուի։

Բոդրիյար, Ժ.  (Jean Baudrillard, 1929 – 2007 թ. ). -

Ֆրանսացի ընկերաբանփիլիսոփայ։ Վիճելի ներկայացուցիչ Յետկառուցապաշտութիւն (Post-structionalism) փիլ. ուղղութեան։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու։

Բուդդա   (մօտ. Buddha, 563 – 483 մ. թ. ա. ). -

Բուն անունով Սիդհարթա Գաուտամա ( Siddhartha Gautama ), ծագումով հնդիկ, կոչուած է Բուդդա տիտղոսով, որ Սանսկրիտ լեզուով կը նշանակէ՝ «զարթնածը։ Ան կը նկատուի հիմնադիրը Բուդդայականութեան (Buddhism), որ ասիական կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է։

Բրենտանօ, Ֆ.   (Franz Brentano, 1838 – 1917 թ. ). -

Գերման հոգեբան փիլիսոփայ։ Հիմնադիր՝ Նիւթական արժէքի բ արոյագիտութեան ։ Այս ոլորտի գլխաւոր երկ ն է ՝ « Բարոյական իմացութեան ծագումը » (1889 թ., գերմ. բնագիր՝ „ Ursprung sittlicher Erkenntnis “, անգլ. ՝ „ The Origin of our Knowledge of Right and Wrong “ ) ։ 

Բրոդ, Չ.  (Charles D. Broad, 1887 – 1971 թ. ). -

Անգլիացի ժամանակակից բարոյագէտփիլիսոփայ։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու, փիլիսոփայական գրեթէ բոլոր ճիւղերուն առնչուած։            

 

Գ

Գաբլէր,   Գ. Ա. (Georg Andreas Gabler, 1786 – 1853 թ. ). -

Գ երման փիլիսոփայ, որ կը դասուի «հին կամ աջ Հեգէլականներ»ու շարքը։ Ենայի համալսարանին մէջ ուսանած շրջանին ուսուցիչ կ՚ունենայ նոյնինք ն փիլիսոփայ Հեգէլ։ Հետագային, Բեռլինի համալսարանին մէջ կը յաջորդէ Հեգէլի։

Գադամէր, Հ. - Գ.   (Hans-Georg Gadamer, 1900 – 2002 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ։ Մ եկնաբանութիւն (Hermeneutics) փիլ. ուղղութեան ներկայա - ցուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ Platos dialektische Ethik “ ( 2000 թ., «Պլատոնի դիալեկտիկական բարոյագիտութիւն» ) ։

Գալիլէօ Գալիլէյ   (Galileo Galilei, 1564 – 1642 թ. ). -

Իտալացի համայնագէտ, գիտնական, աստղագէտ եւ փիլիսոփայ։ Ջատագով՝ աշխարհի արեւակեդրոն (Heliocentric) համակարգի։  

Գանդի, Ի.  (Indira Gandhi, 1917 – 1984 թ. ). -

Հնդիկ քաղաքական գործիչ եւ վարչապետուհի։ Դուստր Ջավահարլալ Նեհրուի (Jawaharlal Nehru, 1889 – 1964 թ. ), որ ազատագրուած Հնդկաստանի առաջին վարչապետը եղած է։ Ինդիրա Նեհրու, ծանօթ է նաեւ ամուսնի ազգանունով՝ Գանդի, որ սակայն կապ չունի Մահադմա Կանտիի հետ։ Կը սպանուի անձնական երկու սիկհ թիկնապահներու կողմէ։  

Գանդի, Մ.  (Mahatma Gandhi, 1869 – 1948 թ. ). -

Բուն անունով Մոհանդաս Կարամչանդ Գանդի ( Mohandas Karamchand Gandhi ), կոչուած է Մահատմա (Mahatma), որ կը նշանակէ «մեծ հոգի»։ Հնդիկ նշանաւոր փաստաբան, բարոյախօս, խաղաղասէր (Pacifist), Նոր-Հինդուականութեան հետեւող ու հանդուրժողութիւն քարոզող մըն էր։ Ղեկավարն էր Հնդկաստանի, առանց բռնութեան ազատագրական շարժումին, որ պսակուեցաւ Հնդկաստանի ազատագրութեամբ ( 1947 թ. )։ Կը սպանուի հակառակորդի մը կողմէ։

Գելէն, Ա.  (Arnold Gehlen, 1904 – 1976 թ. ). -

Գերման ընկերաբան - փիլիսոփայ։ Մարդաբանութիւն (Anthropology) փիլ. Ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ M o ral und Hypermoral “ ( 1969 թ., «Բարոյականութիւն եւ Գերբարոյականութիւն» ) ։

Գէօդէլ, Կ.  (Kurt Gödel, 1906 – 1978 թ. ). -

Աւստրիացի ուսողագէտ - փիլիսոփայ։ Գիտութեան փիլիսոփայութիւն (Philosophy of Science) ուղղութեան ներկայացուցիչ. անդամ՝ Նոր - դրապաշտական « Վիեննական շրջանակ » ի։

Գէօթէ, Ե. Վ. (Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

Գերման հռչակաւոր քնարերգու բանաստեղծ, վիպասան, թատերագիր եւ իրաւաբան։ Գլխաւոր գործերէն կը նկատուի «Ֆաուստ» („Faust“) ողբերգութիւնը։  

Գէօշէլ Կ. Ֆ. (Carl Friedrich Göschel, 1781 – 1861 թ. ). -

Գ երման գրող, որ կը դասուի «հին կամ աջ Հեգէլականներ»ու շարքը։ Գրութիւնները ընդհանրապէս աստուածաբանականփիլիսոփայական բնոյթ կը կրեն։ 

Գորգիաս  (Gorgias, 485 – 380 մ. թ. ա. ). -

Յոյն սոփեստ - փիլիսոփայ. ժամանակակից՝ Սոկրատէսի։ Յարաբերապաշտական փիլիսոփայութեան (Relativism) ներկայացուցիչ։

Գուատարի, Պ. Ֆ.  (Pierre Félix Guattari, 1930 – 1992 թ. ). -

Ֆրանսացի հոգեբոյժ, հոգեվերլուծող եւ փիլիսոփայ։ Յետ - կառուցապաշտութիւն (Post-structionalism) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու։

Գուտենբերգ, Ե.  (Johannes Gutenberg, 1400 – 1468 թ. ). -

Գերման գիւտարար. հեղինակ՝ մեղաղեայ տառերով տպագրութեան գիւտին, որ արագօրէն տարածուեցաւ ամբողջ աշխարհի մէջ։ Տպագրութեան գիւտը, երկրորդ հազարամեակի կարեւորագոյն գիւտերէն մէկը կը նկատուի, որ իր ազդեցութիւնը ունեցաւ զ անազան ոլորտներէ ներս։ ։

Գուրու Նանակ  (Guru Nanak, 1469 – 1539 թ. ). -

Հնդիկ փիլիսոփայ, հիմնադիր արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան մը, որ հնդկական միաստուածեան նոր կրօն մըն է՝ Սիկհականութիւնը (Sikhism)։ Նաեւ եղած է իր կրօնին մէջ՝ սրբացուած գուրու (Guru = սնսկ. ՝   ուսուցիչ)։ Ան սիկհական 10 գուրուներէն առաջինն է։

 

Դ

Դալայ Լամա, 14-րդ (Dalai Lama, XIV, *1935 թ. ). -

(բուն անունով՝ Lhamo Thondup, կրօնական անունով՝ Tenzin Gyatso )

Հիմալայեան լեռնաշրջանի Վաջրայանա-Բուդդայականութեան վանական, հոգեւոր պետ, կրօնափիլիսոփայ եւ խաղաղապաշտ (Pacifist)։ Խաղաղութեան Նոբէլեան մրցանակակիրը (1989 թ. ) հեղինակ է բազմաթիւ գիրքերու։ Տիբէտի Գելուգեան (Gelug) նշանաւոր դպրոցի շառաւիղ, վերջին, 14-րդ Դալայ Լաման, այժմ կ՚ապրի հնդկական աքսորի մէջ։

Դարեհ Գ.  (Darius III, 380 – 330 մ. թ. ա. ). -

Իրանեան Աքեմենեան հարստութեան (553 – 330 մ. թ. ա. ) վերջին թագաւորը։ Մեծն Ալեքսանդր Մակեդոնացի (356 – 323 մ. թ. ա. ) կը նուաճէր Իրանը։   

Դարվին, Չ.  (Charles Darwin, 1809 – 1882 թ. ). -

Բրիտանացի բնագէտ - գիտնական ։ Գլխաւոր երկն է՝ „The origin of species“, ( 1859 թ., «Տեսակներու ծագումը» ) ։

Հեղինակ՝ Բարեշրջապաշտութեան (Evolutionism): 

Դեկարտ, Ռ.  (René Descartes, լատ. ՝ Renatus Cartesius, 1596 – 1650 թ. ). -

Ֆրանսացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), բնագէտ եւ փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան շրջանի, Բանապաշտութիւն (Rationalism) փիլ. շարժումի ներկայացուցիչ։ Հեղինակ՝ բազմաթիւ երկերու։

Դելէօզ, Ժ.  (Gilles Deleuze, 1925 – 1995 թ. ). -

Ֆրանսացի գրականագէտ եւ փիլիսոփայ ։ Յետ - կառուցապաշտութիւն (Post-struc - tionalism) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Հեղինակ՝ բազմաթիւ երկերու։ Բարոյագիտութեան առնչուած մէկ երկն է՝ „ La Philosophie critique de  Kant“ (1963 թ., «Կանտի քննադատական փիլիսոփայութիւնը» )։

Դեմոկրիտոս  (Democritus, յուն. ՝ Dêmókritos, 460 – 371 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ. աշակերտ՝ Լեւկիպոսի։ Ուսուցչին հետ հիմնադիր՝ Հիւլէական (Atomist) փիլ. ուղղութեան։ Կոչուած է՝ «խնդուն փիլիսոփան»։

Դերիդա, Ժ.  (Jacques Derrida, 1930 – 2004 թ. ). -

Ֆրանսացի փիլիսոփայ. Հիմնադիր՝ Ապակառուցապաշտութիւն (Deconstructivism) եւ ներկայացուցիչ՝ Յետկառուցապաշտութիւն (Post-structionalism) փիլ. ուղղութեանց։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ Politiques de l'amitié “ (1994 թ., «Քաղաքականութիւն եւ Ընկերութիւն»)։

Դիդրօ, Դ.  (Denis Diderot, 1713 – 1784 թ. ). -

Ֆրանսացի գրող, արուեստագէտ, գրականագէտ ու փիլիսոփայ։ Կարեւոր ներկայացուցիչ «Լուսաւորութեան»։

Դիլթայ, Վ.  (Wilhelm Dilthey, 1833 – 1911 թ. ). -

Գերման հոգեբան, աստուածաբան եւ փիլիսոփայ։ Հոգեբանութեան (Psychology) եւ Մեկնութեան (Hermeneutics) հիմքերու վրայ կը զարգացնէ իր Կեանքի փիլիսոփայութիւնը (Philosophy of Life), որու ներկայացուցիչներէն կը նկատուի։ Հեղինակ՝ բազմաթիւ երկերու։  

Դյուի, Ջ.   (John Dewey, 1859 – 1952 թ. ). -

Ամերիկացի հոգեբան, մանկավարժ եւ փիլիսոփայ։ Եղած է Գործնապաշտութիւն (Pragmatism) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է՝ „ Ethics “ (1932 թ. «Բարոյագիտութիւն)։ Հեղինակ՝ բազմաթիւ երկերու։  

Դոստոեւսկի, Ֆ. (Fyodor Dostoevsky, 1821 – 1881 թ. ). -

Ռուս հռչակաւոր գրողփիլիսոփայ։ Ռուս գրականութեան դասական ներկայացուցիչներէն, որ համաշխարհային նշանակութիւն կը վայելէ։ Գլխաւոր վէպերն են. - «Ոճիր եւ պատիժ» („Crime and Punishment“, 1866 թ. ), «Ապուշը» („The Idiot“, 1869 թ. ) եւ «Կարամազով եղբայրները» („The brothers Karamazov“, 1880 թ. )։   

Դունս Սկոտ, Ե.  (Johannes Duns Scot, 1266 – 1308 թ. ). -

Սկոտլանդացի աստուածաբան, բարոյախօս եւ փիլիսոփայ։ Միջին դպրական փիլիսոփայութեան (Scholastic) գլխաւոր ներկայացուցիչներէն. իր անունով կոչուած է յատուկ ուղղութիւն մը՝ Սկոտականութիւնը (Scotism)։ Երանելիներու կարգ անցած՝ ֆրանցիսկեան միաբան։ Կոչուած է՝ «սրամիտ դոկտոր» („Doctor subtilis”)։

 

Ե

Եասպերս Կ. (Karl Jaspers, 1883 – 1969 թ. ). -

Գերման միջազգային ճանաչում ունեցող հոգեբոյժ եւ փիլիսոփայ, ներկայացուցիչ Գոյութեան փիլիսոփայութեան (գերմ. ՝ Existenzphilosophie), որ կը զանազանուէր Ժ. -Պ. Սարտրըի Existentialism-էն։ Իր կեանքի վերջին տարիներուն դասախօս էր Զուիցերիոյ Բազէլի (Basel) համալսարանին մէջ եւ իր մահէն երկու տարի առաջ կը ստանայ Զուիցերիոյ հպատակութիւնը։   

Եոգի Մ. Մ. կամ Մահարիշի ( Maharishi Mahesh Yogi, 1918 – 2008 թ. ). -

Հնդիկ կրօնափիլիսոփայ։ Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ յայտնի քարոզիչ։ Հիմնադիր անդրանցական մտավերացման (Transcendental Meditation)։

Եոնաս, Հ.   (Hans Jonas, 1903 – 1993 թ. ). -

Գերման բարոյագէտփիլիսոփայ. ներկայացուցիչ՝ Բնապահութեան բարոյագիտութեան։ Բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է՝ «Պատասխանատուութեան սկզբունքը – բարոյագիտական փորձ մը տեխնոլոգիական քաղաքակրթութեան համար», բնագիր՝ „ Das Prinzip Verantwortung - Versuch einer Ethik für die technologische Zivilisation “ (1979 թ. )։  

Եունգ, Կ. Գ.  (Carl Gustav Jung, 1875 – 1961 թ. ). -

Զուիցերիացի հոգեբոյժհոգեդարմանող, աշակերտ՝ Ֆրոյդի, հիմնադիր՝ Վերլուծական հոգեբանութեան (Analytic Psychology)։

Երազմոս Ռոդերտամցի  (Erasmus Roterodamus, 1465 – 1536 թ. ). - 

Հոլանդացի լեզուաբանփիլիսոփայ։ Վերածնունդի շրջանի, «Մարդկայնութիւն» (Humanism) փիլ. շարժումի ներկայացուցիչ։

Եւկլիդէս Մեգարացի  (Euclides of Megara, յուն. ՝ Eukleidês, 450 – 380 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն դասական բարոյախօսփիլիսոփայ, աշակերտ՝ Սոկրատէսի. հիմնադիր՝ Մեգարեան դպրոցի։

Եւրիպիտէս (Euripídês, 480 – 406 մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական թատերագիր, աշակերտած է փիլիսոփայ Անագսակորասի՝ Աթէնքի մէջ։ Իր բազմաթիւ ողբերգական թատերգութիւններէն միայն 18ը մեզի հասած են, ինչպէս «Տրոյուհիները» (The Trojan Women), «Էլեկտրա» (Electra), եւայլն…։

 

Զ

Զարաթուշտրա / Զրադաշտ (Zarathustra / Zoroaster, 630 – 553 մ. թ. ա. ). - 

Զրադաշտականութեան (Zoroastrianism) հիմնադիր իրանապարսկական մարգարէն, որ նաեւ հեղինակն է կրօնական գլխաւոր մատեան նկատուող Աւեստայի (Avesta) հնագոյն ու սկզբնական մասերուն։

Զենոն Էլեացի  (Zeno of Elea, յուն. ՝ Zênôn, 490 – 430 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ, Հարաւային Իտալիոյ յունական մասէն. աշակերտ՝  Պարմենիդէսի։ Էլեական դպրոցի ներկայացուցիչ։ 

Զենոն Կիտիոնցի  (Zeno of Citium, յուն. ՝ Zênôn, 333 – 262 մ. թ. ա. ). -

Յոյն բարոյախօսփիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Ստոյիկութեան (Stoicism) եւ այդ անունով կոչուած դպրոցի։

Զուանգ-Ցի   ( Zhuang, Zi, 369 – 286 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ, որ իր նոյնանուն (52 գլուխ հաշւող) գրքով առնչուած է Դաոյականութեան (Daoism), որ ասիական (չինական) կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է։ Ան կը նկատուի նաեւ գլխաւոր դէմքը դաոյական խորհրդապաշտութեան (Tao-Mysticism)։

 

Է

Էմպեդոկլէս  (Empedocles, յուն. ՝ Empedoklês, 495 – 435 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ։ Բազմական (Pluralist) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Էնգելս, Ֆ.  (Friedrich Engels, 1820 – 1895 թ. ). -

Գերման տնտեսագէտ - փիլիսոփայ. Կարլ Մարքսի հետ, հիմնադիր՝ «Գիտական Ընկերվարութեան» (Scientific Socialism) ։ 

Էպիկուրոս  (Epicurus, յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ). -

Յոյն բարոյախօս - փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Կեպոսի (kepos) դպրոցին եւ իր անունով կոչուած փիլ. շ արժումին ` Էպիկուրականութեան (Epicureanism) ։

Էպիկտետոս ( Epiktêtos, 50 – 138 թ. ). -

Յոյն հնադարեան բարոյախօս փիլիսոփայ, ներկայացուցիչ ուշ ստոյիկեան փիլ. ուղղութեան։ Իր աշակերտներէն, պատմաբան Արիանոս (յուն. ՝ Arrianos, 86 – 146 թ. ), գրի առած է իր ուսուցչի երկերը։  

 

Թ

Թալէս  (Thalês of Miletus, 625 – 546 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան առաջին փիլիսոփան. հիմնադիր՝ Միլետեան դպրոցի։

Հնադարեան աւանդութեան 7 իմաստուններէն մէկը։ 

Թոմաս Աքուինացի  (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ). - 

Իտալացի աստուածաբանփիլիսոփայ, բարոյախօս ։ Միջին դպրական փիլիսոփայութեան (Scholastic) մեծագոյն ներկայացուցիչ. իր անունով կոչուած է ուղղութիւն մը՝ Թոմականութիւնը (Tomism)։ Սուրբերու կարգ դասուած՝ դոմինիկեան միաբան։ Գլխաւոր երկու երկերն են՝ «Համամատեան ընդդէմ հեթանոսներուն» (1260 թ., լատ. բնագիր՝ Summa contra gentiles) եւ «Համամատեան աստուածաբանութեան» (1273 թ., լատ. բնագիր՝ Summa theologiae)։

Թրասիւմաքոս   (Trasymachos, մ. թ. ա. 5-րդ դար). - 

Յոյն սոփեստփիլիսոփայ. ժամանակակից Սոկրատէսի։ Յիշատակուած է Պլատոնի «Պետութիւն» ( „Politea“ ) երկին մէջ։  

 

Ժ

Ժհու Դունյի  (Zhôu Dûnyí 1017 – 1073 թ. ). -

Վաղ Նոր-Կոնֆուցիականութեան չին կրօնափիլիսոփայ, որ նաեւ կը նկատուի այս նոր ուղղութեան հիմնադիրը։ Ան մեծապէս ազդուած էր Դաոյականութենէն եւ անոր «Եին – Եանգ» (Yin – Yang, տե՛ս էջ 277) հակադիր, բայց զիրար ամբողջացնող յարաբերութենէն եւ կը հետաքրքրուէր տիեզերաբանութեամբ (Cosmology)։

Ժհու Շի  (Zhû-Xî, 1130 – 1200 թ. ). -

Ուշ Նոր-Կոնֆուցիականութեան կարեւորագոյն չին կրօնափիլիսոփաներէն, որ տիեզերական կարգապահութեան ( չին. ՝ Li ) բնազանցական բնոյթ տուաւ։ Հաւաքած է, այսպէս կոչուած կանոնական «Չորս գիրքերը» ( չին. ՝ Sishu ), որ մինչեւ այսօր այժմէական կը մնան։

 

Ի

Իբն Ռուշդ   (Averroes = ﺭﺷﺪ ﺍﺑﻦ , 1126 – 1198 թ. ). -

Բուն անունով Աբու Ալ-Վալիդ Մուհամմադ Իբն Ռուշդ, արաբ. ՝ أ بو الوليد محمد ابن رشد = Abû Al-Walîd Muhammad ibn Rushd, ծագումով Անդալուսեան արաբ, բժիշկ եւ փիլիսոփայ։ Միջնադարու արաբական փիլիսոփայութեան յայտնի ներկայացուցիչ։

Իբն Սինա   (Avicenna = ﺳﻴﻨﺎ ﺍﺑﻦ , 980 – 1037 թ. ). -

Բուն անունով Աբու Ալի Ալ-Հուսէյն Իբն Սինա, արաբ. ՝ أ بو علي الحسين ابن سينا = Abû Alî Al-Husain ibn Sînâ, ծագումով պարսիկ, բժիշկփիլիսոփայ։ Միջնադարու արաբական փիլիսոփայութեան նշանաւոր ներկայացուցիչ։

 

Լ

Լական, Ժ.  (Jacques Lacan, 1901 – 1981 թ. ). -  

Ֆրանսացի հոգեվերլուծողփիլիսոփայ։ Կառուցապաշտութիւն (Structionalism) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Լայբնից, Գ. Վ.  (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646 – 1716 թ. ). -

Գերման ուսողագէտ ( մաթեմատիկոս )- փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան շրջանի, Բանապաշտութիւն (Rationalism) փիլ. շարժումի ներկայացուցիչ։

Լաո - Ցի (Lao - Z ǐ, մօտ. 601 – 531 մ. թ. ա. ). -

Չին փիլիսոփայ, իր գլխաւոր գիրքով ( Dàodéjīng ) կը նկատուի հիմնադիրը Դաոյականութեան (Daoism), որ ասիական կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է։

Լա Ռոշֆուկօ, Ֆ.   (Fran ς ois de La Rochefoucauld, 1613 – 1680 թ. ). -

Ֆրանսացի բարոյախօս - գրող։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ Réflexions ou Sentences et maximes morales “ ( 1664 թ. ) ։

Լեսինգ, Գ. Է.  (Gotthold Ephraim Lessing, 1729 – 1781 թ. ). -

Գերման գրող, բանաստեղծ, գրաքննադատ, աստուածաբան ու փիլիսոփայ։ ու լուսաւորիչ։

Լեւի-Ստրոս, Կ.  (Claude Lévi-Strauss, 1908 – 2009 թ. ). - 

Ֆրանսացի ազգաբանփիլիսոփայ։ Կառուցապաշտութիւն (Structionalism) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։ 

Լեւկիպոս  (Leucippus, յուն. ՝ Leukippos, 500 – 440 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ. աշակերտ՝ Զենոն Էլեացիի։ Հիւլէական փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ (Atomist)։ 

Լիէ-Ցի  (Lie-Z ǐ, մօտ. 450 – 375 մ. թ. ա. ). -

Չին փիլիսոփայ, որ իր նոյնանուն գրքով առնչուած է Դաոյականութեան (Daoism), որ ասիական կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է։

Լի Սի  ( Lǐ Sî, մօտ. 280 – 208 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ, աշակերտ Շունցիի, Հան Ֆէյի հետ կը հիմնէ չինական կրօնափիլիսոփայական ուղղութիւն՝ Օրինականութիւնը (Legalism)։

Լոկ, Ջ.  (John Locke, 1632 – 1704 թ. ). -

Անգլիացի փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան շրջանի, Փորձապաշտութիւն (Empiricism) փիլ. շարժումի ներկայացուցիչ։

Լութեր, Մ.  (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ). -

Գերման աստուածաբան, Սբ. Օգոստինոսի միաբանութեան վանական, եկեղեցակրօնական բարենորոգումներու (Reformation) նշանաւոր ռահվիրայ. հիմնադիր՝ Բողոքականութեան (Protestantism) ։ Ան, առաջին անգամ ըլլալով Աստուածաշունչ մատեանը թարգմանած է գերմաներէնի։ Յայտնի են իր բարեկարգչական 95 դրոյթները (Thesis)։

Լուկրեցիոս, Տ. Կ.   (Titus Lukretius Carus, 99 – 55 մ. թ. ա. ). - 

Հռոմէացի բարոյախօսփիլիսոփայ. հետեւող՝ Էպիկուրականութեան (Epicureanism). գրի առած է Էպիկուրոսի ուսմունքը։   

Լուման, Ն.   (Niklas Luhmann, 1917 – 1998 թ. ). -

Գերման ընկերաբանփիլիսոփայ, ներկայացուցիչ «Քննադատական Տեսութիւն» (Critical Theory) փիլ. ուղղութեան։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ Die Moral der Gesellschaft “ (2008 – Հասարակութեան Բարոյականութիւնը)։  

 

Կ

Կալլիկլէս   (Kallikles, մ. թ. ա. 5-րդ դար). -

Յոյն սոփեստփիլիսոփայ. ժամանակակից Սոկրատէսի։ Յիշատակուած է Պլատոնի «Գորգիաս» („Gorgias“) երկին մէջ։

Կամիւ, Ա.  (Albert Camus, 1913 – 1960 թ. ). -

Ֆրանսացի նշանաւոր գրող, լրագրող ու փիլիսոփայ։ Գրականութեան Նոպէլեան մրցանակակիր (1957 թ. )։ Գոյապաշտութիւն (Existentialism) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ եւ հեղինակ՝ փիլիսոփայական անհեթեթապաշտութեան ուղղութեան (Absurdism)։ Կամիւի երկերուն մէջ գլուխ գործոց կը նկատուի «Օտարը» (ֆրնս. բնագիր՝ L’étranger, 1942 թ. ) վէպը։

Կանտ, Ի.  (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ). - 

Գերման աշխարհահռչակ գիտնական փիլիսոփայ. նախահայր՝ Գերմանական Գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) փիլիսոփայական ուղղութեան. հիմնադիր՝ Պարտագիտական Բարոյագիտութիւն (Deontological Ethics) տեսութեան։ Փիլիսոփայութեան ընդհանուր պատմութեան մեծագոյն դէմքերէն։ Ծնած է գերմանական Քէօնիգսբերգ (Königsberg) քաղաքի մէջ (այժմ՝ Կալինինգրադ – Kaliningrad, Ռուսաստանի Դաշնութեան - Russian Federation - մէկ արտագաւառը – Exclave)։  

Ուսանած է ծննդավայրի Ալբերտուս (Albertus) համալսարանին մէջ, հետագային կը դառնայ նոյն համալսարանի փիլիսոփայութեան բաժանմունքի վերատեսուչը (Prof. տիտղոսով) եւ շրջան մը համալսարանի տնօրէնը։ Կանտ, ամբողջ կեանքը կ՚ապրի իր ծննդավայրին մէջ, ուր եւ կը մահանայ։ Թաղուած է քաղաքի մայր տաճարի (Dom) կողքին, յատուկ դամբարանի մը մէջ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ իր գլուխգործոցը կը նկատուի՝

«Քննադատութիւն զուտ բանականութեան» (1781/1787 թ., գերմ. ՝ Kritik der reinen Vernunft, կրճատ. ՝ KrV, անգլ. ՝ Critique of Pure Reason) հատորը, որու աշխատասիրութիւնը տեւած է 11 տարիներ։ Ա. հրատարակութենէն 2 տարիներ ետք Կանտ, որպէս պարզաբանում կը հրատարակէ՝

«Պրոնեգոմեններ ապագայ ամէն մետաֆիզիկայի, որ կարող է յառաջ գալ որպէս գիտութիւն» (1783 թ., գերմ. ՝ Prolegomena zu einer jeden künftigen Meta-physik, die als Wissenschaft wird auftreten können, անգլ. ՝ Prolegomena to any future metaphysics, that will be able to present itself as a science), որ իր նպատակին պիտի չծառայէր։ Այնուհետեւ, 4 տարիներ ետք, Կանտ պիտի հրատարակէր իր գլուխգործոցի Բ. հրատարակութիւնը (1787 թ. ), ինչպէս վերը նշուեցաւ։

Գեղագիտութեան մասին Կանտ գրած է՝

«Քննադատութիւն՝ դատողութեան ուժի» (1790 թ., գերմ. ՝ Kritik der Urteilskraft, կրճատ. ՝ KdU, անգլ. ՝ Critique of the Power of Judgment)։

Բարոյագիտութեան մասին գրած Կանտի գլխաւոր երկերն են. -

«Հիմունք՝ բարոյականութեան բնազանցութեան» ( 1785 թ., գերմ. ՝ Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, կրճատ. ՝ GMS, անգլ. ՝ Groundwork of the Metaphysic of Morals ),

«Քննադատութիւն՝ գործնական բանականութեան» ( 1788 թ., գերմ. ՝ Kritik der praktischen Vernunft, կրճատ. ՝ KpV, անգլ. ՝ Critique of Practical Reason) եւ

«Բարոյականութեան բնազանցութիւնը» ( 1797/98 թ., գերմ. ՝ Die Metaphysik der Sitten, կրճատ. ՝ MS, անգլ. ՝ The Metaphysics of Morals),

«Մարդասիրութենէ մղեալ ստախօսութեան ենթադրեալ իրաւունքի մը մասին», ( 1797 թ., գերմ. բնագիր՝ Über ein vermeintes Recht aus Menschenliebe zu lügen, անգլ. ՝ On the supposed right to lie because of philanthropic concerns)։

Կ րօնի փիլիսոփայութեան մասին գրած Կանտի գլխաւոր երկն է՝

«Կրօնը, լոկ բանականութեան սահմաններուն մէջ» ( 1793 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft, անգլ. ՝ Religion Within the Bounds of Bare Reason), որ կը նկատուի քննադատական իր 4-րդ հատորը։

1787 թուականին, երբ կը հրատարակուի Կանտի գլուխգործոցի (կրճատ. KrV) Բ. հրատարակութիւնը Կանտ արդէն հռչակաւոր դարձած էր, թէ՛ Գերմանիոյ եւ թէ արտասահմանի մէջ եւ հիմնած իր անունով եւ լայն ազդեցութիւն ունեցող փիլիսոփայական ուղղութիւնը՝ Կանտականութիւնը (Kantianism)։

Կառնապ, Ռ.  (Rudolf Carnap, 1891 – 1970 թ. ). - 

Գերման ուսողագէտփիլիսոփայ։ Գիտութեան փիլիսոփայութիւն ուղղութեան (Phi-losophy of Science) ներկայացուցիչ. անդամ՝ նորդրապաշտական (Neo-positivism) «Վիեննական շրջանակ»ի։ Դասախօս եւրոպական ապա ամերիկեան համալսարաններու մէջ։

Կասիրէր, Է.  (Ernst Cassirer, 1874 – 1945 թ. ). -  

Գերման մանկավարժփիլիսոփայ։ Նոր-Կանտական (Neo-Kantianism) շարժումի։ Մարբուրգեան դպրոցի ներկայացուցիչ։

Կեպլէր, Ե.   (Johannes Kepler, 1571 – 1630 թ. ). -

Գերման աստղագէտ եւ աստուածաբանփիլիսոփայ։

Կիկերոն, Մ. Տ.  (Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

Հռոմէացի բարոյախօսփիլիսոփայ, քաղաքական գործիչ եւ փայլուն հռետոր։ Հետեւորդ՝ Ստոյիկութեան (Stoicism):

Կիոշի, Միկի (Miki Kiyoshi, 1897 – 1945 թ. ). -

Ճապոնացի քննադատփիլիսոփայ։ Ճապոնիայի մէջ եղած է Ն. Կիտառոյի եւ Տ. Հաջիմէի աշակերտը։ 1922 – 1923 տարիներուն, Գերմանիոյ մէջ աշակերտած է գերման փիլիսոփաներ՝ Նոր-Կանտական Հ. Ռիկերտի (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. ) եւ «Երեւութաբանութիւն» փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ Մ. Հայդեգէրի (Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ), մեծապէս ազդուելով անոնցմէ ու ընդհանրապէս գերմանական մշակոյթէն։

Կիտառո, Նիշիդա (Nishida Kitarô, 1870 – 1945 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտփիլիսոփայ, հիմնադիր Կիոտո քաղաքի համալսարանին մէջ յառաջացած ու զարգացած Կիոտո դպրոցի (ճապ. ՝ Kyôto-gakuha)։ Ան փորձեց ճապոնական փիլիսոփայական միտքը ընդհանրապէս առնչել արեւմտեան փիլիսոփայութեան հետ։

Կիրկեգոր, Ս.  (Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ). -

Դանիացի աստուածաբանփիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Գոյութեան փիլիսոփայութիւն (գերմ. ՝ Existenzphilosophie, ֆրնս. եւ անգլ. ՝ Existentialism) ուղղութեան։ Գլուխ գործոց «Կամ – Կ ամ» երկը (դան. բնագիր՝ „Enten – Eller”, անգլ. ՝ „Either – Or“, գերմ. ՝ „Entweder – Oder” ) հրատարակուած է 1843 թուականին։  

Կիւրոս Բ. Մեծն  ( Cyrus II the great, 600 – 530 մ. թ. ա. ). -

Աքեմենեան հարստութեան (Achaemenid Empire 553 – 330 մ. թ. ա. ) հիմնադիր արքայ։ Աքեմենեան հարստութիւնը կը տապալի (330 մ. թ. ա. ) Մեծն Ալեքսանդր Մակեդոնացիի արշաւանքներուն ընթացքին։

Կլիսթենէս Աթենացի ( յուն. ՝ Kleisthénês, 570 – 507 մ. թ. ա. ). -

Յոյն քաղաքականպետական գործիչ։ Իր անունով կոչուած բարեկարգութիւնները, կը նկատուին Աթէնքի հետագայ ժողովրդավարութեան (յուն. ՝ Dêmokratía) առաջին քայլերը։

Կոլումբոս, Ք.  (Christopher Columbus, 1451 – 1506 թ. ). -

Իտալացի ծովագնաց։ Զուգադիպութեամբ, ան եղած է Ամերիկայի վերայայտնաբերողը՝ 1492 թուականին։

Կոհէն, Հ.  (Hermann Cohen, 1842 – 1918 թ. ). -

Գերման բարոյագէտփիլիսոփայ։ Նոր-Կանտական փիլ. շարժումի, Մարբուրգեան դպրոցի ներկայացուցիչ։

Կոնտ, Օ.  (August Comte, 1798 – 1859 թ. ). -

Ֆրանսացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս)-փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Դրապաշտութիւն (Positivism) փիլ. ուղղութեան եւ աշխարհիկ «Դրական կրօն»ին (Positive Religion), որ կոչուեցաւ նաեւ «Մարդկութեան կրօն»։   

Կոնֆուցիոս  (Confucius, 551 – 479 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ. հիմնադիր՝ արեւելեան կրօնափիլիսոփայական ուղղութեան մը, որ իր անունով կը կոչուի՝ Կոնֆուցիականութիւն (Confucianism)։ Չինարէն՝   „Kŏng Fû-zǐ“ կամ „Kŏng Zǐ“, որ կը նշանակէ՝ «ուսուցիչ Կոնգ»։ Սոկրատէսի նման, անձամբ գիրքեր չէ գրած, բայց իր աշակերտները գրի առած են մեծ ուսուցչի, խօսքերը։  

Կոպեռնիկոս, Ն.  (Nicolaus Copernicus, գերմ. ՝ Nikolaus Kopernikus, 1473 – 1543 թ. ). -

Գերման աստղագէտտնտեսագէտիրաւաբան. հեղինակ՝ աշխարհի արեւակեդրոն (Heliocentric) համակարգի, որ հրապարակեց իր մահուան նախօրեակին։  

Կուլման, Վ.  (Wolfgang Kuhlmann, *1939 թ. ). -

Գերման ժամանակակից բարոյագէտ - փիլիսոփայ ։ Քննախօսութեան Բարոյագիտութիւն (Discourse Ethics) տեսութեան ներկայացուցիչ. աշակերտ եւ հետեւորդ՝ Ապէլի։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերէն են՝ „ Moralität und Sittlichkeit “ (1986 թ., «Բարոյականութիւն եւ Բարոյագիտութիւն» ), „ Beiträge zur Diskursethik “ (2006 թ., «Օգտապաշտութեան յօդուածներ» ): 

Կումարաջիվա (Kumârajîva, 343 – 413 թ. ). -

Բուդդայական վանական եւ մեծ ուսուցիչ, որ սանսկրիտ կարեւոր գրութիւնները թարգմանեց չինարէնի (Pinyin), հիմը դնելով բուդդայական իւրայատուկ չինարէն եզրաբանութեան։

Կրատիւլոս  (Cratylus, յուն. ՝ Kratýlos, 5. դար մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ. աշակերտ՝ Հերակլիտոս Եփեսոսցիի։ Հաւանաբար ուսուցիչ՝ Պլատոնի. 

Կրիշնամուրտի, Ջիդդու  ( Jiddu Krishnamurti, 1895 – 1986  թ. ). -

Հնդիկ կրօնափիլիսոփայ, Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ քարոզիչ։ Ունի հարուստ գրականութիւն։    

Կրոնոս, Դ.   (Diodoros Kronos, 4. – 3. դար մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական փիլիսոփայ. աշակերտ՝ Ստիլպոնի (Stilpon), որ իր կարգին աշակերտն էր՝ Եւկլիդէս Մեգարացիին։ Ներկայացուցիչ Մեգարեան դպրոցի։

 

Հ

Հաբերմաս, Ե.  (Jürgen Habermas, *1929 թ. ). -

Գերման ընկերաբանփիլիսոփայ։ Սկզբնական շրջանին՝ անդամ «Ֆրանկֆուրտի դպրոց»ին։ Քննադատական տեսութիւն ընկերայինփիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Քննախօսութեան բարոյագիտութիւն (Discourse Ethics) տեսութեան հիմնադիրներէն (գերման փիլիսոփայ Ապէլի – Apel հետ): Ներկայ դարու աշխարհի հռչակաւոր փիլիսոփաներէն։ Հանգամանօրէն, ան անդրադարձած է ներկայ դարու զանազան հարցերուն, ինչպէս բնութեան, կրօնի (յատկապէս Քրիստոնէութեան), ուղեղի գիտահետազօտութեան, կամքի ազատութեան, Եւրոպայի թէժ իրավիճակի, Ուկրանիոյ եւ Պաղեստինի պատերազմներուն մասին։ Հաբերմասի շնորհուած է բազմաթիւ մրցանակներ ու շքանշաններ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են, բարոյագիտութեան եւ կրօնին նուիրուած՝

«Բարոյական գիտակցութիւն եւ հաղորդակցական վերաբերմունք» (1983 թ., գերմ. բնագիր՝ Moralbewusstsein und kommunikatives Handeln ), եւ

«Քննախօսութեան բացատրութիւններ»  (1991 թ., գերմ. բնագիր՝ Erläuterungen zur Diskursethik ),

«Բնութապաշտութեան եւ կրօնի միջեւ» (2005 թ., գերմ. բնագիր՝ Zwischen Naturalismus und Religion, անգլ. ՝ Between Naturalism and Religion)։

2019 թուականին, 90-ամեայ Հաբերմաս հրատարակեց 2 մեծածաւալ հատորներով իր ընդարձակ երկը՝

«Նաեւ փիլիսոփայութեան պատմութիւն մը» ( գերմ. բնագիր՝ Auch eine Ge-schichte der Philosopie, անգլ. ՝ This Too a History of Philosophy ), ուր ան փիլիսոփայութեան պատմութիւնը կը հասցնէ մինչեւ 20-րդ դար։

Հայդեգէր, Մ.  (Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ, աշակերտ՝ Հուսեռլի։ Երեւութաբանութիւն (Phenomenology) եւ Գոյապաշտութիւն (Existentialism) փիլ. ուղղութեանց ներկայացուցիչ։ Իր գլխաւոր երկերէն կը նկատուի՝ «Կեցութիւն եւ Ժամանակ»ը (գերմ. ՝ „Sein und Zeit“, 1927 թ., անգլ. ՝ „Being and Time“)։ Իր «ազգային սոցիալական» (National-Socialism, Nazism) անցեալը վիճելի քննարկումներու նիւթ է։

Հայէկ, Ֆ.  ( Friedrich Hayek, 1899 – 1992 թ. ). -

Ա ւստրիացի տնտեսագէտ փիլիսոփայ, տնտեսութեան Նոպէլեան մրցանակակիր (197 4 թ. ), ներկայացուցիչ ՝ Նոր - ազատականութիւն (Neo-Liberalism) ուղղութեան։            

Հան Ֆէյ  ( Hán Fêi, մօտ. 280 – 2 33 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ, աշակերտ Շունցիի, Լի Սիի հետ կը հիմնէ չինական կրօնափիլիսոփայական ուղղութիւն՝ Օրինականութիւնը (Legalism)։

Հաջիմէ, Տանաբէ (Tanabe Hajime, 1885 – 1962 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտփիլիսոփայ, եղած է Ն. Կիտառոյի աշակերտը եւ անոր անմիջական յաջորդը՝ Կիոտո դպրոցի շրջանակին մէջ։ 1922 – 1924 տարիներուն, Գերմանիոյ մէջ շարունակած է փիլիսոփայական ուսումը եւ աշակերտած գերման փիլիսոփաներու. - Հայդելբերգ՝ Նոր-Կանտական Ռիկերտի (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. ), Ֆրայբուրգ՝ երեւութաբանութիւն փիլիսոփայական ուղղութեան հիմնադիր Հուսեռլի (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ) ու կրած է անոնց ազդեցութիւնը։ 1945 թուականին, Ճապոնիայի վրայ, ամերիկեան ատոմական ռումբերով յարձակումէն ետք, Տ. Հաջիմէ կը զարգացնէ բարոյագիտական նոր ուղի մը, որ բարոյական «զղջումի» (ճապ. ՝ Kôkai ) ուղին է։

Հաջիմէ, Օնիշի (Onishi Hajime, 1864 – 1900 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտփիլիսոփայ, որ ուսանած է Գերմանիոյ Լայպցիգի համալսարանին մէջ եւ գրած՝ «Արեւմտեան փիլիսոփայութեան պատմութիւնը» („History of western Philosophy“, 1895 թ. )՝ ճապոներէն։

Հարը, Ռ.   (Richard Mervyn Hare, 1919 – 2002 թ. ). -

Անգլիացի բարոյագէտփիլիսոփայ. ներկայացուցիչ՝ Մետաբարոյագիտութեան (Meta-Ethics)։ Բարոյագիտութեան առնչուած երկերն են՝ „ The Language of Morals “ (1952 թ., «Բարոյականութեան լեզուն») եւ  „Moral Thinking” (1981 թ., «Բարոյական մտածողութիւն» )։ 

Հարտման, Ն.  (Nicolai Hartmann, 1882 – 1950 թ. ). -

Գերման բարոյագէտփիլիսոփայ. սկիզբնական շրջանին՝ հետեւող Նորկանտական (Neo-Kantianism) շարժումի, Մարբուրգեան դպրոցի։ Քննադատական իրապաշտութիւն (Critical Realism) եւ Նիւթական արժէքի բարոյագիտութիւն (Material Value-Ethics) փիլ. ուղղութեանց ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „Et hik “ (1925 թ., «Բարոյագիտութիւն»): 

Հեգէլ, Գ. Վ. Ֆ.  (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770 – 1831 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ ։ Գերմանական գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) փիլ իսոփայական ուղղութեան յայտնի ներկայացուցիչ։ Գլխաւոր երկը կը նկատուի ՝ „Phänomenologie des Geistes“ (1807 թ., հայ. ՝ «Ոգիի երեւութաբանութիւն», անգլ. ՝ „Phenomenology of Spirit“)։

Հեսիոդ ոս (Hesiod, յուն. ՝ Hêsíodos, մօտ. մ. թ. ա. 8- րդ դար )

Յոյն նշանաւոր բանաստեղծ, հեղինակ՝ „Theogonia“ (« Աստուածներու ծագումնա - բանութիւնը ») երկին։ 

Հերակլիտոս Եփեսոսցի (Heraclitus of Ephesus, յուն. ՝ Hêrákleitos 520 – 460 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան բարոյախօս փիլիսոփայ, Փոքր Ասիոյ Եփեսոս քաղաքէն։ Կոչուած է նաեւ՝ « մռայլ փիլիսոփան » ։   

Հերմարքոս  (Hermarchus, յուն. ՝ Hermarkhos,  340 – 260 մ. թ. ա. ). -

Յոյն բարոյախօս - փիլիսոփայ. աշակերտ եւ ընկեր՝ Էպիկուրոսի. հետեւող՝ « Էպիկուրականութեան » (Epicureanism) ։ Էպիկուրոսի մահէն ետք կը ստանձնէ դպրոցի ղեկավարութիւնը։

Հերոդոտոս Հալիկառնասցի (Herodotus, յուն. ՝ Heródotos, 484 – 424 մ. թ. ա. ). -

Յոյն պատմահայր, աշխարհա գ րա գ էտ եւ ազ գ ա գ րա գ էտ. նշանաւոր է իր 9 գ րքերէ բաղկացած « Պատմութիւն » երկը։   

Հէօրստէր, Ն.   ( Norbert Hoerster, *1937 թ. ). -

Գերման ժամանակակից բարոյագէտ - փիլիսոփայ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝ “ Utilitaristische Ethik und Verallgemeinerung “ (1971 թ., «Օգտապաշտական բարոյագիտութիւն եւ ընդհանրացում» ), “ Recht und Moral “ (1986 թ., «Իրաւունք եւ Բարոյականութիւն» ), „ Ethik und Interesse “ (2003 թ., «Բարոյագիտութիւն եւ Շահագրգռութիւնը» ) ։ 

Հիտլէր Ա. (Adolf Hitler, 1889 – 1945 թ. ). -  

Աւստրիական ծագումով գերման քաղաքական գործիչ, կուսակցապետ «Գերման-Ազգայնական-Ընկերվարական-Բանուորական-Կուսակցութեան» (NSDAP), 1933 – 1945 թ. բռնապետ նացիստական Գերմանիոյ։ Նախաձեռնող Բ. Համաշխարհային Պատերազմին, որու ընթացքին զոհուեցան աւելի քան 60 միլիոն մարդ։ 

Հիպպոկրատէս  (Hippocrates, յուն. ՝ Hippokrátês, 460 – 370 մ. թ. ա. ). -

Յոյն բժշկապետ։ Նշանաւոր է իր անունով բժշկական երդումը, որ ժամանակի ընթացքին փոփոխութիւններու ենթարկուած է։ 

Հյում, Դ.  (David Hume, 1711 – 1776). -

Սկոտլանդացի բարոյագէտփիլիսոփայ, տնտեսագէտ եւ պատմաբան։ Ընկեր Ա. Սմիթի։ Լուսաւորութեան շրջանի, Փորձապաշտութիւն (Empiricism) փիլ. շարժումի ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ An Enquiry Con-cerning the Principles of Morals “ (1751 թ., «Հարցաքննութիւն՝ բարոյականութեան սկզբունքներուն»): 

Հոբս, Թ.  (Thomas Hobbes, 1588 – 1679 թ. ). -

Ան գ լիացի քաղաքա գ էտփիլիսոփայ. հիմնադիր Բացարձակապաշտութիւն (Abso-lutism) տեսութեան եւ ներկայացուցիչ՝ Նիւթապաշտութիւն (Materialism) փիլ. շարժումի։ Գլխաւոր երկը կը նկատուի՝ «Լեւիաթան» - “Leviathan” 1651 թ. ։  

Հոմերոս (Homer, յուն. ՝ Hómêros, մօտ. մ. թ. ա. 9-րդ դար). -

Յոյն նշանաւոր բանաստեղծ, հեղինակ՝ «Իլիական» եւ «Ոդիսական» երկերուն։ 

Հոնէթ, Ա.  (Axel Honneth, *1949 թ. ). -

Գերման ընկերաբանփիլիսոփայ, ներկայացուցիչ՝ ընկերային փիլիսոփայութեան ուղղութեան։ Հետամուտ եղած է զարգացնելու «քննադատականընկերայինտեսութիւնը», հետեւելով Ֆրանկֆուրտի դպրոցին։

Հոչիսոն, Ֆ.   (Francis Hutchison, 1694–1746 թ. ). -

Իրլանդացիսկովտիացի բարոյա գ էտփիլիսոփայ. նախահայր՝ Օ գ տապաշտութիւն (Utilitarianism) փիլ. ուղղութեան։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ System of Moral Philosophy “ (1755 թ., «Բարոյական փիլիսոփայութեան դրութիւնը»): 

Հորկհայմէր, Մ.   (Max Horkheimer, 1895 – 1973 թ. ). -

Գերման ընկերաբանփիլիսոփայ. Հիմնադիր՝ Քննադատական տեսութիւն (Critical Theory) ընկերայինփիլիսոփայական ուղղութեան, «Ֆրանկֆուրտի դպրոց»ի գլխաւոր ներկայացուցիչ եւ Ֆրանկֆուրտի «Ընկերային հետազօտութեան հիմնարկ»ի ղեկավար։  

Հորստհաուս Մ. Ռ. (Mary Rosalind Hursthouse, *1943 թ. ). -

Նոր-Զելանդիացի բարոյագէտփիլիսոփայ, որ նաեւ ջատագովն է արդի առաքինութեան տեսութեան (Modern Virtue Ethics)։

Հուսեռլ, Է.  (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ). -

Գերման ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) եւ փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Երեւութաբանութիւն (Phenomenology) փիլ. ուղղութեան։

 

Մ

Մախ, Է.  (Ernst Mach, 1838 – 1916 թ. ). -

Աւստրիացի բնա գ էտ - փիլիսոփայ ։ Դրապաշտութիւն (Positivism) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Մակ-Ինտայր, Ա.  (Alasdair MacIntyre, * 1929 թ. ). -

Սկոտլանդացի ժամանակակից բարոյա գ էտփիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Արդի առաքինութեան բարոյա գ իտութեան (Modern Virtue Ethics)։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ A Short History of Ethics “ (1967 թ., «Բարոյագիտութեան կարճ պատմութիւն մը»):

Մահավիրա - Ջինա ( Mahavira - Jina, 599 – 527 մ. թ. ա. ). -

Հնդիկ փիլիսոփայ, հիմնադիր արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան, որ կը կոչուի՝ Ջաինականութիւն (Jainism)։ Բուն անունով՝ իշխան Վարդհամանա ( Vard-hamana)։ Սանսկրիտերէն Մահավիրա կը նշանակէ «մեծ հերոս» իսկ Ջինա՝ «յաղթական»։  

Մայստեր Էքհարտ   (Meister Eckhart, 1260 – 1328 թ. ). -

Գերման աստուածաբանփիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ միջին դպրական (Scholas-tics) ժամանակաշրջանի եւ Քրիստոնէական Խորհրդապաշտութեան (Mysticism)։ Հեղինակ է գերմաներէն եւ լատիներէն բազմաթիւ երկերու։

Մանի (Mani, 216 – 276 թ. ). -

Մ անիքէութեան (Manichaeism) հիմնադիր պարսիկ մեծ ուսուցիչ։ Թէեւ իր շրջանին Պարսկաստանի մէջ առաւելաբար Զրադաշտականութիւնը կը տիրէր, սակայն, ինք հասակ առած էր քրիստոնէական միջավայրի մէջ։ Ճամբորդութիւններու շնորհիւ ան կը ծանօթանայ նաեւ Բուդդայականութեան։

Մաո Ցեդոնգ   ( Máo Zédông, 1893 – 1976 թ. ). -

Չին պետական եւ քաղաքական գործիչ, հիմնադիր՝ Մաոյականութեան (Maoism) ուղղութեան եւ աշխարհայեացքին։ Գլխաւոր հիմնադիր՝ Չինաստանի Համայնավար Կուսակցութեան (1921 թ., Communist Party of China)։ Հիմնադիր՝ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետութեան (1949 թ., People's Republic of China), որու ղեկավարն էր, մինչեւ իր մահը։ Հեղինակ է բազմաթիւ քաղաքականփիլիսոփայական երկերու։   

Մարկոս Աւրելիոս  (Marcus Aurelius, 121 – 180 թ. ). -

Հռոմէացի բարոյախօսփիլիսոփայ։ Ստոյիկութիւն (Stoicism) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Կայսր՝ Հռոմի։

Մարկուզը, Հ.   (Herbert Marcuse, 1898 – 1979 թ. ). -

Գերման ընկերաբանփիլիսոփայ. ներկայացուցիչ՝ Քննադատական տեսութիւն (Critical Theory) ընկերայինփիլիսոփայական ուղղութեան եւ «Ֆրանկֆուրտի դպրոց»ի։ 

Մարքս, Կ.  (Karl Marx, 1818 – 1883 թ. ). -

Գերման տնտեսագէտփիլիսոփայ։ Երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական փիլիսոփայական շարժումի նշանաւոր ներկայացուցիչ. հիմնադիր՝ իր անունով կոչուած փիլիսոփայական ուղղութեան, Մարքսականութեան (Marxism)։ Մտերիմ ընկերոջ, Ֆ. Էնգելսի հետ՝ «Գիտական ընկերվարութիւն» (Scientific Socialism) ուղղութեան հիմնադիր։ Եղած է դրամատիրութեան (Capitalism) եւ կրօնի (Religion) յայտնի քննադատ եւ յեղափոխական ու ընկերվարական (Communism) գաղափարներու ռահվիրայ։ Քաղաքական պայմաններու պատճառով, նոր ամուսնացած Մարքս, 1843-ին կը հեռանայ Գերմանիայէն, նախ 2 տարի կը մնայ ֆրանսական Փարիզի մէջ, ապա 3 տարիներ բելգիական Բրուսէլի (Brussels) մէջ եւ վերջապէս 1849-էն ետք, Լոնտոնի մէջ, ուր եւ կը մահանայ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնց ամբողջական հրատարակութիւնը կը կազմէ 43 հատորներ։ Այդ երկերէն յիշարժան են՝

«Դրամագլուխը» (1867 թ., գերմ. բնագիր՝ Das Kapital, անգլ. ՝ Capital), 2 հատորով, որ իր գլխաւոր երկը կը նկատուի,

«Սուրբ ընտանիքը» (1844 թ., գերմ. բնագիր՝ Die heilige Familie, անգլ. ՝ The Holy Family) երկը հրատարակուած է իր ընկերոջ Ֆ. Էնգելսի հետ։

«Կրօնի մասին» (1958 թ., գերմ. բնագիր՝ Über Religion) երկը հրատարակուած է իր ընկերոջ Ֆ. Էնգելսի հետ։  

Մաքի, Ջ. Լ.  (John Leslie Mackie, 1917 – 1981 թ. ). -

Աւստրալիացի փորձապաշտ փիլիսոփայ. ներկայացուցիչ՝ բարոյական Պայմանա գ րային տեսութեան (Contractarianism, գ երմ. ՝  Vertragstheorie) ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „Ethics“ (1977 թ. ):

Մաքիավելլի, Ն.  (Niccolo Machiavelli, 1469 – 1527 թ. ). -

Իտալացի քաղաքագէտ, փիլիսոփայ, պատմաբան ու բանաստեղծ: Հանրածանօթ դարձաւ, որպէս քաղաքականութեան փիլիսոփայութեան ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւորը, ուր կը ներկայացուի նաեւ իր քաղաքականութեան փիլիսոփայութիւնը՝

«Իշխանը» (1531 թ., իտ. բնագիր՝ Il Principe):

Մենգցի   (չին. ՝ Mengzǐ, լատ. ՝ Mencius, մօտ. 372 – 289 մ. թ. ա. ). -  

Չին կոնֆուցիական կրօնափիլիսոփայ, բարեկարգիչ Կոնֆուցիականութեան փիլիսոփայական բաժնին։

Մեռլօ-Պոնտի, Մ.  (Maurice Merleau-Ponty, 1908 – 1961 թ. ). -

Ֆրանսացի փիլիսոփայ։ Երեւութաբանութիւն (Phenomenology) եւ Գոյապաշտութիւն (Existentialism) փիլիսոփայական ուղղութեանց ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝

«Վերաբերմունքի կառոյցը» (1942 թ., ֆրնս. բնագիր՝ La Structure du comportement )

«Տեսանելին ու անտեսանելին» (1964 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Le Visible et l’invisible)։

Միլ, Ջ.  (James Mill, 1773 – 1836 թ. ). -

Անգլիացի տնտեսագէտփիլիսոփայ. հայր՝ Ջ. Ս. Միլի։ Օգտապաշտութիւն (Utilitar-ianism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Հայր ստորեւ նշուած Ջ. Ս. Միլի։

Միլ, Ջ. Ս.  (John Stuard Mill, 1806 – 1873 թ. ). -

Անգլիացի տնտեսագէտփիլիսոփայ. որդի վերը նշուած՝ Ջ. Միլի։ Դրապաշտութիւն (Positivism) եւ Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism) փիլիսոփայական ուղղութեանց ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնց ամբողջական հրատարակութիւնը կ՚ընդգրկէ 12 հատորներ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝

«Ազատութեան մասին» (1859 թ., անգլ. բնագիր՝ On Liberty) եւ

«Օգտապաշտութիւն» (1863 թ., անգլ. բնագիր՝ Utilitarianism)։ 

Մինգ, Դի   ( Míng Dì, 28 – 75 թ. ). -

Կայսր Չինաստանի, Հանարքայատոհմէն (Han-Dynasty)։ Իր հրամանով, Հնդկաստանէն Չինաստան մուտք կը գործէ Բուդդայականութիւնը։ Կը հիմնուին՝ բուդդայական դպրոցներ։

Միրանդոլա, Ջ. Պ. Դ.  (Giovanni Pico Della Mirandola, 1463 – 1496 թ. ). -

Իտալացի փիլիսոփայ։ Վերածնունդի Մարդկայնութիւն (Humanism) փիլ. շարժումի ռահվիրայ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ De hominis dignitate “ (1496 թ., «Մարդու արժանապատուութեան մասին»):

ՄկՆօտոն, Դ.  (David McNaughton, * 1946 թ. ). -

Ամերիկացի ժամանակակից բարոյագէտփիլիսոփայ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „Moral Vision“ (1988 թ. ):

Մոնտէն, Մ.  (Michel de Montaigne, 1533 – 1592 թ. ). -

Ֆրանսացի փիլիսոփայ ։ Վերածնունդ շրջանի, Մարդկայնութիւն (Humanism) փիլ. շարժումի ներկայացուցիչ։

Մուհամմադ   (Muhammad =   570 – 632 թ. ). -

Ծագումով արաբ, բուն անունով՝ Աբու Ալքասիմ Մուհամմադ Ալքուրաշի, արաբ. ՝ أبو القاسم محمد القرشي = Abû Al-Qâsim Muhammad Al-Qurashî ։ Ան կը նկատուի իսլամական կրօնի հիմնադիրն ու մարգարէն։

Մուր, Ջ. Է.  (George Edward Moore, 1873 – 1958 թ. ). -

Անգլիացի բարոյագէտփիլիսոփայ։ Վերլուծական փիլիսոփայութիւն (Analytic Philosophy) եւ Մետաբարոյագիտութիւն (Meta-Ethics) ուղղութեանց ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են. - „Principia Ethica“ (1903 թ. ), „Ethics“ (1912 թ. ) եւ „A Defence of Commen Sense“ (1925 թ. ):

Մո-Ցի  ( չին. ՝ Mó-Zǐ, լատ. ՝ Micius, 470 – 391 մ. թ. ա. ). -

Չին բարոյախօսփիլիսոփայ, հիմնադիր իր անունով կոչուած փիլ իսոփայական ուղղութեան՝ Մոհականութեան (Mohism, չին. ՝ Mó Ji â = Մոի դպրոց ), որ մարդոց բարօրութիւնը նկատի առնող օգտապաշտական (Utilitarianism) բարոյագիտական ուղղութիւն մըն է։ 

 

Յ

Յուստինիանոս Ա.   (Justinian I., 482 – 565 թ. ). -

Կայսր Հռոմի։ Իր հրամանով, 529 թուականին կը փակուի Պլատոնեան Ակադեմիան, որ հիմնուած էր՝ 385-ին մ. թ. ա. ՝ Աթէնքի մէջ։

 

Ն

Նատորպ, Պ.  (Paul Natorp, 1854   – 1924 թ. ). -

Գերման մանկավարժընկերաբանփիլիսոփայ։ Նոր-Կանտական շարժումի, Մարբուրգեան դպրոցի համահիմնադիր եւ ներկայացուցիչ։ Իմացաբանութեան ոլորտի մէջ, ան հետեւած է մեթոդական գաղափարապաշտութեան (Methodic Idealism)։

Նիցշէ, Ֆ.  (Friedrich Nietzsche, 1844   – 1900 թ. ). -  

Գերման լեզուաբանփիլիսոփայ։ Գաղափարապաշտութիւն (Idealism), Կեանքի փիլիսոփայութիւն (Philosophy of Life) եւ Ոչնչապաշտութիւն (Nihilism) փիլիսոփայական ուղղութեանց իւրայատուկ ներկայացուցիչ։ Շրջան մը դասախօս էր գերմանախօս համալսարաններուն մէջ։

Տաղանդաւոր փիլիսոփան, 55- ամեայ իր կեանքի վերջին տասնամեակը կ՚անցնէ մտային խելագարութեան ու հոգեկան մթագնման մէջ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ են. -  

«Մարդկային, չափազանց մարդկային» (1878 թ., գերմ. բնագիր` Menschliches, Allzumenschliches, անգլ. ` Human All Too Human)։    

«Արշալոյս – մտքեր բարոյական նախապաշարումներուն մասին» (1881 թ., գերմ. բնագիր` Morgenröte – Gedanken über die moralichen Vorurteile, անգլ. ` The Dawn – Thoughts on the Prejudices of Morality ),

«Զուարթ գիտութիւնը» (1882 թ., գերմ. բնագիր` Die fröhliche Wissenschaft, անգլ. ` The gay science),

«Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը» (1883-85 թ., գերմ. բնագիր` Also sprach Zara-thustra, անգլ. ` Thus spoke Zarathustra),

«Բարիէն ու չարէն անդին» (1886 թ., գերմ. բնագիր` Jenseits von Gut und Böse, անգլ. ` Beyond Good and Evil),

«Բարոյականութեան ծննդաբանութեան շուրջ» (‏1887 թ., գերմ. բնագիր` Zur Genealogie der Moral, անգլ. ` On the Genealogy of Morality),

«ՀակաՔրիստոսը» (գրուած՝ 1888 թ., լոյս տեսած՝ 1895 թ., գերմ. բնագիր` Der Antichrist, անգլ. ՝ The Anti-Christ),

«Ecce homo – ինչպէս դառնալ, ինչ կաս» (գրուած՝ 1888 թ., լոյս տեսած՝ 1908 թ., գերմ. բնագիր` Ecce homo - Wie man wird, was man ist, անգլ. ՝ Ecce homo - How One Becomes, What One Is)։ 

Նոզիք, Ռ. (Robert Nozick, 1938 – 2002 թ. ). -

Ա մերիկացի փիլիսոփայ, ներկայացուցիչ՝ քաղաքական փիլիսոփայութեան։ Իր «Անիշխանութիւն, Պետութիւն եւ Ուտոպիա» (անգլ. բ նագիր՝ „ Anarchy, State, and Utopia “, 1974 թ. ) երկը պատասխանն է 1971 թուականի հրատարակուած Ջ. Ռաուլսի « Արդարութեան տեսութիւն մը » („A Theory of Justice“) երկին։     

Նոյրաթ, Օ.  (Otto Neurath, 1882 – 1945 թ. ). -

Աւստրիացի ընկերաբանփիլիսոփայ։ Գիտութեան փիլիսոփայութիւն (Philosophy of Science) ուղղութեան ներկայացուցիչ. անդամ՝ Նորդրապաշտական «Վիեննական շրջանակ»ի։

Նուսբաում, Մ. (Martha Nussbaum, *1947 թ. ). -

Ամերիկացի ժամանակակից բարոյագէտփիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ Արիստոտէլի բարոյագիտութեան։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝ „ The fragility of goodness: luck and ethics in Greek tragedy and philosophy “ (1986 թ. ), „ The Therapy of Desire. Theory and Practice in Hellenistic Ethics “ (1994 թ. ) եւ „ Ethics and Political Philosophy“ (2000 թ. ):

 

Շ

Շելէր, Մ.  (Max Scheler, 1874 – 1928 թ. ). -

Գերման ընկերաբան - փիլիսոփայ ։ Ե րեւութաբանութիւն (Phenomenology) եւ Մ արդաբանութիւն (Anthropology) փիլ. ուղղութեանց ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „ Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik “ (1913 թ. ) ։

Շելլին գ, Ֆ. Վ. Ե.  (Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, 1775 – 1854 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ։ Գերմանական գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, ուր զուտ փիլիսոփայական նիթերու կողքին առկայ են նաեւ՝ առասպելաբանութիւնը, կրօնը, աստուածային յայտնութիւնը, արուեստը, մարդկային ազատութիւնը, եւայլն…։ Այդ երկերէն յիշարժան են՝

«Աշխարհի հոգիին մասին» (1798 թ., գերմ. բնագիր՝ Von der Weltseele),

«Անդրանցական գաղափարապաշտութեան դրութիւնը»   (1800 թ., գերմ. բնագիր՝ System des transzendentalen Idealismus),

«Յայտնութեան փիլիսոփայութիւն» (1841 թ., գերմ. բնագիր՝ Philosophie der Offen-barung),

«Առասպելաբանութեան փիլիսոփայութիւն» (1841 թ., գերմ. բնագիր՝ Philosophie der Mythologie)։

Շեքսպիր, Վ.   ( William Shakespeare, 1564 - 1616 թ. ). -

Անգլիացի աշխարհահռչակ գրող, բանաստեղծ, թատերագիր ու դերասան։ Իր երկերը թարգմանուած են բազմաթիւ լեզուներու, իսկ թատրերգութիւնները՝ կը ներկայացուին ամենուրեք։

Շիլլէր, Ֆ.   ( Friedrich Schiller, 1759 – 1805 թ. ). -

Գերման գրող, բանաստեղծ, փիլիսոփայ եւ բժիշկ։ Ռոմանտիկ գրականութեան ներկայացուցիչ։ Ազդուած է գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտէն։ Եղած է մտերիմ ընկերը գերման գրող Ե. Վ. Գէօթէի։ Գրական երկերէն զատ ունի փիլիսոփայական երկեր։

Շլայերմախէր, Ֆ. (Friedrich Schleiermacher, 1768 – 1834 թ. ). -

Գերման լեզուաբան, մանկավարժ, աստուածաբան ու փիլիսոփայ։ Արդի Մեկնագիտութիւն (Hermeneutics) փիլիսոփայական ուղղութեան կարեւոր ներկայացուցիչ։ Գերմաներէնի թարգմանած է Պլատոնի գրեթէ ամբողջական երկերը։

Բացի թարգմանական գործերէն, հեղինակ է նաեւ բազմաթիւ մանկավարժական, աստուածաբանական ու փիլիսոփայական երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Կրօնի մասին» (1799 թ., գերմ. բնագիր՝ Über die Religion),

«Բարոյագիտութիւն» (1812 թ., գերմ. բնագիր՝ Ethik),

«Մանկավարժութիւն» (1821 թ., գերմ. բնագիր՝ Pädagogik),

«Հաւատքի ուսմունքը» (1822 թ., գերմ. բնագիր՝ Glaubenslehre),

«Մեկնագիտութիւն եւ Քննադատութիւն» (1838 թ., գերմ. բնագիր՝ Hermeneutik und Kritik)։

Շլիկ, Մ. (Moritz Schlick, 1882 – 1936 թ. ). -

Աւստրիացի բնա գ էտ - փիլիսոփայ ։ Գիտութեան փիլիսոփայութիւն (Philosophy of Science) ուղղութեան ներկայացուցիչ. հիմնադիր՝ Նոր - դրապաշտական « Վիեննական շրջանակ » ի։ Բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է՝ „ Fragen der Ethik “ (1930 թ. ) ։ 

Շոպենհաուր, Ա. (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

Գերման յայտնի բարոյագէտփիլիսոփայ։ Գերմանական գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Շոպենհաուրի բարոյագիտութեան տեսութիւնը հիմնուած է զգացումի մը վրայ, որ կարեկցութիւնն է (գերմ. ՝ Mitleid, անգլ. ՝ Compassion)։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ  բարոյագիտութեան առնչուած են՝

«Աշխարհը, որպէս կամք եւ պատկերացում» (1819 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Welt als Wille und Vorstellung, անգլ. ՝ The World as Will and Representation) եւ

«Բարոյագիտութեան երկու հիմնական խնդիրները՝ մարդու կամքի ազատութեան եւ բարոյականութեան հիմքի մասին» (1841 թ., գերմ. բնագիր՝ Die beiden Grundprobleme der Ethik: Ueber die Freiheit des menschlichen Willens, Ueber das Fundament der Moral)։

Շոտոկու (Shôtoku, 572 – 622 թ. ). -

Ճապոնացի իշխան, որու օրով (594 թ. ) երկրի աւանդական կրօն նկատուող Շինտոյականութեան (Shintoism) հետ համահաշտութեամբ (Syncretism) ամբողջացած Բուդդայականութիւնը կը դառնայ երկրի պետական կրօնը եւ կը հաստատէ բազմաթիւ բուդդայական տաճարներ եւ վանքեր։ 

Շուն-Ցի  ( Xún-Zǐ, մօտ. 298 – 220 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ։ Ան գլխաւորաբար բարեկարգեց Կոնֆուցիականութեան կրօնական բաժինը եւ արարողակարգը ։ Շուն-Ցիի 2 նշանաւոր աշակերտներն են՝ Լի Սի (չին. ՝ Lǐ Sî, 280 – 208 մ. թ. ա. ) եւ Հան Ֆէյ (չին. ՝ Hán Fêi, 280 – 233 մ. թ. ա. ), որոնք հիմնադիրներն են Օրինականութիւն (Legalism) ուղղութեան։

Շուրէն, Ուանգ ( Wáng Shǒurén,  1472 – 1529 թ. ). -

( ծանօթ նաեւ՝ Wáng Yángmíng - Ուանգ Եանգմինգ անունով)

Չին կրօնափիլիսոփայ։ Նոր-Կոնֆուցիականութեան մէջ ան կը յառաջացնէր՝ իդեալական շրջադարձութիւն մը։ Ան, թէ՛ էութիւնը ( չին. ՝ Xing, անգլ. ՝ Being, գերմ. ՝ Wesen) եւ թէ սիրտը ( չին. ՝ Xin) կ՚առնչէր բարոյականութեան ( չին. ՝ Lǐ), իսկ մարդկայնութիւնը ( չին. ՝ Rén )՝ սիրոյ։

Շուցո, Կուկի (Kuki Shûzô, 1888 – 1941 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտփիլիսոփայ, փիլիսոփայական ուսումը Ճապոնիայի մէջ ստանալէ ետք, 8 տարիներ կ՚անցնէ Եւրոպա, ուր Գերմանիոյ եւ Ֆրանսայի մէջ կը շարունակէ իր փիլիփսոփայական հմտութիւնը եւ կ՚աշակերտէ գերման Ռիկերտի (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. ) ու Հուսեռլի (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ) եւ ֆրանսացի Բերգսոնի (Henry Bergson, 1859 – 1941 թ. )։

Շվեյցէր, Ա.   (Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ). -

Գերմանֆրանսացի բժիշկ, երաժշտագէտ, խաղաղասէր, աստուածաբան, բարոյագէտ ու փիլիսոփայ, խաղաղութեան Նոբէլեան մրցանակակիր (1952 թ. )։

Որպէս խաղաղասէր (Pacifist) պայքար մղած է սպառազինման (Rearmement) դէմ, քաջալերելով նոյնիսկ միակողմանի զինաթափումը (Disarmement)։

1913-ին, իր միջոցներով եւ բուժքոյր կնոջ, Հելէնի (Helene) հետ ափրիկեան Գաբոնի (Gabon) անտառային մէկ շրջանին մէջ հաստատած է հիւանդանոց մը ( Lambaréné անունով), որ մինչեւ այսօր կը գործէ։ Ա. Շվեյցէր, այդ հիւանդանոցին մէջ գործած է, մինչեւ իր մահը եւ հոն, շրջաբակին մէջ ալ թաղուած է։ Հետագային, իր կողքին կը թաղուի նաեւ իր կինը։

Հեղինակ է բազմաթիւ աստուածաբանական, բարոյագիտական, փիլիսոփայական եւ  երաժշտագիտական երկերու, որոնք հաւաքուած են 5 հատորներու մէջ։ 

Ա. Շվեյցէրի յիշարժան երկերը կը նկատուին՝

«Կանտի կրօնի փիլիսոփայութիւնը» (1899 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Religions-philosophie Kants),

«Յիսուսի կեանքի պատմութիւնը – հետազօտութիւն» (1921 թ., գերմ. բնագիր՝ Geschichte der Leben-Jesu – Forschung),

«Քրիստոնէութիւնը եւ աշխարհի կրօնները» (1923 թ., գերմ. բնագիր՝ Das Chris-tentum und die Weltreligionen),

«Պօղոս առաքեալի խորհրդապաշտութիւնը» (1930 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Mystik des Apostels Paulus ),  

«Ակնածանք՝ կեանքի հանդէպ» (գերմ. բնագիր՝ Ehrfurcht vor dem Leben) եւ

«Ակնածանք՝ կենդանիներու հանդէպ» (գերմ. բնագիր՝ Ehrfurcht vor den Tieren)։ 

Շտայնէր, Ռ. ( Rudolf Steiner, 1861 – 1925 թ. ) . -

Աւստրիացի հրապարակախօս ու փիլիսոփայ, անդամ՝ «Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան» (Theosophical Society), հիմնադիր՝ « Մարդիմաստութեան ընկերակցութեան» (Anthroposophical Society )։ Համահաշտութեան (Syncreticism) ուղիով ան փորձեց համադրել Գերման Գաղափարապաշտութեան (German Idealism) փիլիսոփայութիւնը, Քրիստոնէական Խորհրդապաշտութիւնը (Mysticism), Արեւելեան Կրօնափիլիսոփայութիւնները (Eastern religious philosophy), որոնցմէ յատկապէս Բուդդայականութիւնն ու Զրադաշտականութիւնը եւ բնական գիտութիւնները, որոնցմէ գլխաւորաբար՝ Դարվինեան Բարեշրջապաշտութիւնը (Evolutionism)։ Հեղինակ է գլխաւոր 2 երկերու, որոնք են՝

«Աստուածիմաստութիւն – ներածութիւն աշխարհի եւ մարդու ճակատագրի գերբնական գիտելիքներու» ( 1904 թ., գերմ. բնագիր՝ Theosophie – Einführung in übersinnliche Welterkenntnis und Menschen bestimmung, անգլ. ՝ Theosophy: An Introduction to the Spiritual Processes in Human Life and in the Cosmos) եւ

«Գաղտնագիտութեան ակնարկ» (1910 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Geheimwissenschaft im Umriss, անգլ. ՝ An Outline of Esoteric Science )։  

Շտիռնէր, Մ.  (Max Stirner, 1806 – 1856 թ. ). -

Բուն անունով՝ Ե. Կ. Շմիդտ (Johann Caspar Schmidt). գերման գրող, թարգմանիչ եւ փիլիսոփայ։ Երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական փիլ. շարժումի ներկայացուցիչ,   անհատապաշտ։

Շտրաուս, Դ. Ֆ.  (David Friedrich Strauß, 1808 – 1874 թ. ). -  

Գերման գրող, աստուածաբան - փիլիսոփայ։ Երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական փիլ. շարժումի ներկայացուցիչ։ Գլխաւոր երկն է «Յիսուսի կեանքը» (գերմ. բնագիր՝ „Das Leben Jesu“)։  

 

Ո

Ուլենբրուք, Գ. (Gerhard Uhlenbruck, 1929 – 2023 թ. ). -  

            Գերման բժիշկ, գրող, ասացուածքներու ու առակներու հեղինակ։

Պ

Պալէյ, Վ.  (William Paley, 1743 – 1805 թ. ). -  

Անգլիացի աստուածաբան ու փիլիսոփայ։ Նախահայր՝ Օգտապաշտութիւն (Utilitar-ianism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Հեղինակ է բազմաթիւ աստուածաբանական ու փիլիսոփայական երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝  

«Բարոյական եւ քաղաքական փիլիսոփայութեանց սկզբունքները» (1785 թ., անգլ. բնագիր՝ The Principles of Moral and Political Philosophy),

«Ակնարկ մը Քրիստոնէութեան ապացոյցներուն վրայ» (1794 թ., անգլ. բնագիր՝ A View of the Evidences of Christianity)։

Պասկալ, Բ. ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

Ֆրանսացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), բնագէտ (ֆիզիկոս) եւ քրիստոեայ փիլիսոփայ։ Հեղինակ «հաւանականութեան տեսութեան» (Probability Theory)։ Նշանաւոր է իր «Պասկալեան գրաւը», որու նիւթը՝ Աստուծոյ հանդէպ եղող հաւատքը կամ անհաւատութիւնն է։ Հեղինակ է բազմաթիւ գիտական ու փիլիսոփայական երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Միտքեր – կրօնի եւ այլ նիւթերու շուրջ» (1669 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Pensées sur la religion et autres sujets, անգլ. ՝ Thoughts on religion, and on some other subjects), որ անաւարտ յետմահու հրատարակութիւն մըն է, ուր Պասկալ կը մանրամասնէ  «Պասկալեան գրաւը» ու կը պաշտպանէ Քրիստոնէական կրօնը։

Պարմենիդէս Էլեացի (Parmenides of Elea, յուն. ՝ Parmenídês 540 – 470 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ, Հարաւային Իտալիոյ յունական մասէն. Էլեական դպրոցի ներկայացուցիչ. կը նկատուի բնազանցութեան (Metaphysics) նախահայրը։

Պետրոս Աբելարդոս (Petrus Abaelardus կամ Pierre Abélard, 1079 – 1142 թ. ). -

Ֆրանսացի աստուածաբան, բարոյագէտփիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ վաղ դպրական (Scholastics) ժամանակաշրջանի։ Իր աշակերտուհի Հելոյզայի (Heloisa) սիրային տխուր պատմութենէն ու բաժանումէն ետք երկուքն ալ կը դառնան վանականներ։ Մասնակցած է համայնականներու հարցի (Problem of Universals) վէճերուն։

Հեղինակ է քանի մը երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Ներածութիւն աստուածաբանութեան» (լատ. բնագիր՝ Introductio ad theolo-giam),

«Գերագոյն Բարիի աստուածաբանութիւն – աստուածային միասնութեան ու երրորդութեան մասին» (լատ. բնագիր՝ Theologia Summi Boni – De unitate et trinitate divina),

«Ծանիր զքեզ» (1785 թ. լատ. բնագիր՝ Scito te ipsum), որ բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է։ 

Պերիկլէս (Pericles, յուն. ՝ Periklês, 490 – 429 մ. թ. ա. ). -

Յոյն քաղաքական գործիչ, աշակերտ եւ սերտ բարեկամ փիլիսոփայ Անաքսակորասի (Anaxagoras, 499 – 428 մ. թ. ա. )։ Ջատագով՝ աթէնեան ժողովրդավարութեան (Democracy)։

Պիռհոն (Pyrrho, յուն. ՝ Pyrrhôn, 360 – 270 մ. թ. ա. ). -

Հնադարեան յոյն փիլիսոփայ, եղած է հիմնադիրը, փիլիսոփայական Կասկածապաշտութիւն (Scepticism) ուղղութեան, որու համաձայն կասկածելի ու տարակուսելի են իմացութեան բոլոր կարելիութիւնները։ Որպէս գիտնական, ան մաս կազմած է Մեծն Ալեքսանդրի դէպի Արեւելք կատարած արշաւանքներուն, որոնց ընթացքին ան կը ծանօթանայ նաեւ արեւելեան կարգ մը կրօնափիլիսոփայութիւններուն։ Անձնապէս երկեր չէ գրած, իր աշակերտներէն Տիմոն ( Timon Phleius, 320 – 230 մ. թ. ա. ),  գրած է ուսուցչի գաղափարներուն եւ անձին մասին։

Պիրս, Չ.  (Charles Sanders Peirce, 1839 – 1914). -

Ամերիկացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), տրամաբան (Logician), նշանաբան (Sem-iologian) ու փիլիսոփայ։ Հիմնադիր արդի Նշանաբանութեան (Semiology), Գործնապաշտութիւն (Pragmatism) փիլիսոփայական ուղղութեան հիմնադիրներէն։

Հեղինակ է բազմաթիւ գրութիւններու, որոնք հետագային որպէս առանձին գիրքեր լոյս կը տեսնեն՝

«Փիլիսոփայութեան սկզբունքներ» (1931 թ., անգլ. ՝ Principles of Philosophy),

«Գիտական բնազանցութիւն» (1935 թ., անգլ. բնագիր ՝ Scientific Metaphysics)։

Պիւթակորաս Սամոսցի (Pythagoras of Samos, յուն. ՝ Pythagóras 570 – 500 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան բարոյախօսփիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Հարաւային Իտալիոյ Կրոտոնի դպրոցին եւ իր անունով կոչուած փիլիսոփայական շարժման՝ Պիւթագորականութիւն (Pythagoreanism), որ ունէր իր գաղտնի ու աղանդանման միութիւնը եւ ընկերասիրական ու հաւաքական ապրելակերպի տեսակը։

Հետագային (մ. թ. ա. Ա. դարէն սկսեալ) յառաջացած է Նոր-Պիւթագորականութիւն շարժումը (Neo-Pythagoreanism), որու հիմնադիրն էր՝ գիտնական ու փիլիսոփայ Նիգիդիոս ( Nigidius Figulus,  100 – 45 մ. թ. ա. )։ Պիւթագորաս եւ իր շարժումը որոշ ազդեցութիւն ունեցան փիլիսոփայական Նոր-Պլատոնականութիւն ուղղութեան վրայ։

Պլատոն  (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական փիլիսոփայ ու բարոյագէտ, աշակերտ՝ մեծանուն Սոկրատէսի եւ ուսուցիչ՝ Արիստոտէլի։ Հիմնադիր՝ Ակադեմիա (յուն. ՝ akadêmeia) դպրոցին, որու տեւողութիւնը շարունակուած է 9 դար։ Հեղինակ՝ «գաղափարի տեսութեան» (Theo-ry of Ideas) եւ «քաղաքական տեսութեան» (Theory of State)։ Փիլիսոփայութեան ընդհանուր պատմութեան մեծագոյն դէմքերէն։ Իր անունով կոչուած է փիլիսոփայական կարեւոր շարժում նկատուող Պլատոնականութիւնը (Platonism) եւ հետագային նաեւ բաւական փոփոխութիւն կրած՝ Նոր-Պլատոնականութիւնը (Neo-Platonism)։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, իրեն կը վերագրուէին 36 երկեր, որոնցմէ քանի մը հատը իսկապէս իրեն չեն պատկանիր կամ կասկածելի կը թուէին։ Պլատոնի երկերը թարգմանուած են զանազան լեզուներու (նաեւ հայերէնի)։

Երկերը դասաւորուած են՝ վաղ, միջին եւ ուշ շրջաններու մէջ. -

Վաղ շրջանի երկերէն յիշարժան են՝

«Սոկրատէսի պաշտպանականը» (յուն. ՝ Apología Sôkrátous ), «Մենոն» (Menon), «Եւթիփրոն» (Euthyphron), «Իոն» (Ion), «Կրիտոն» (Kriton), «Գորգիաս» (Gorgias),

Միջին շրջանի երկերէն յիշարժան են՝

«Պետութիւն» (Politea), «Պարմենիդէս» (Parmenides), «Թեետետոս» (Theaitetos), «Խնջոյքը» (Symposion), «Ֆեդոն» (Phaidon), «Ֆեդրոս» (Phaidros),

Ուշ շրջանի երկերէն յիշարժան են՝

«Սոփեստ» (Sophist), «Փիլեբոս» (Philebos), «Օրէնքներ» (Nomoi), «Կրիտիաս» (Kritias), «Տիմեոս» (Timaios):

Պլեսնէր, Հ.  (Helmuth Plessner, 1892 – 1985 թ. ). -

Գերման ընկերաբանփիլիսոփայ։ Մարդաբանութիւն (Anthropology) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Պլոտինոս  (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ). -

Յոյն նշանաւոր փիլիսոփայ։ Աշակերտ՝ Ամոնիոս Սակասի (յուն. ՝ Ammonios Sakkas, 175 – 242 թ. ), որ հիմնադիրն էր եգիպտական Ալեքսանդրիոյ դպրոցին։ Պլոտինոս կը նկատուի Նոր-Պլատոնականութիւն (Neo-Platonism) փիլիսոփայական ուղղութեան հիմնադիրը։

Պոպէր, Կ.  (Karl Popper, 1902 – 1994 թ. ). -

Աւստրիացիբրիտանացի փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Քննադատական բանապաշտութիւն (Critical Rationalism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Դասախօս Լոնտոնի համալսարանին մէջ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Հետազօտութեան տրամաբանութիւնը» (1935 թ., գերմ. բնագիր՝ Logik der For-schung, անգլ. ՝ The Logic of Scientific Discovery), Պոպէրի գլխաւոր երկը, ուր կը ներկայացնէ տրամաբանական դրապաշտութիւնը (Logical Positivism), այսինքն արդի բնագիտութեան իմացաբանութիւնը (Epistemology), բոլորովին զանցառելով բնազանցութիւնը (Metaphysics) ու հարցի քննարկման ատեն, անպայման նկատի առնելով կեղծելիութիւնը (Falsifiability)։

Պորփիւրիոս  (Porphyrios, 234 – 304 թ. ). -

Յոյն փիլիսոփայ. աշակերտ՝ Պլոտինոսի եւ հրատարակիչ ուսուցչի երկերուն։ Նոր-Պլատոնականութիւն (Neo-Platonism) փիլիսոփայական ուղղութեան նշանաւոր ներկայացուցիչ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Փիլիսոփայութեան Պատմութիւն» (յուն. բնագիր՝ philósophos historía ),

«Ներածութիւն» (յուն. բնագիր՝ eisagogé ), որ Արիստոտէլի տրամաբանութեան մասին ներածութիւն մըն է։

Պորփիւրիոս կատարած է նաեւ իր ուսուցչի (Պլոտինոսի) գրութիւններու խմբագրութիւնը («Իննեակներ», « Էննէադներ» = „Enneads”, յուն. ՝ ennea = ինը ) վեց հատորով եւ գրած՝ ուսուցչի կենսագրութիւնը։

Պոլանսկի, Ռ. (Roman Polanski, *1933 թ. ). -

Ծագումով լեհ, ֆրանսացի առխարհահռչակ բեմադրիչ եւ դերասան։ Արժանացած է բազմաթիւ մրցանակներու, գլխաւոպրաբար ֆիլմարուեստի ոլորտին մէջ։

Պտղոմէոս Ա.  (Ptolomaîos I, 367 – 282 մ. թ. ա. ). -

Ալեքսանդր Մակեդոնացիի մահէն ետք (323 մ. թ. ա. ), Եգիպտոսի Պտղոմէական հարստութեան հիմնադիր թագաւոր։ Պտղոմէական թագաւորութիւնը պիտի տապալէր (30 մ. թ. ա. ) հռոմէական արշաւանքներու ընթացքին։

Պրեշտ Ռ. Դ. (Richard David Precht, *1964 թ. ). -

Գերման բարոյագէտփիլիսոփայ, որու բարոյագիտական երկը («Կենդանիները կը մտածեն», 2016 թ. բնագիր՝ „ Tiere denken“ ) կը շօշափէ «կենդանիներու իրաւունքները եւ մարդոց սահմանները»։

Պրոկլոս  (Proclus, յուն. ՝ Próklos, 410 – 485 թ. ). -

Յոյն փիլիսոփայ։ Նոր-Պլատոնականութիւն (Neo-Platonism) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ եւ շարժումի Աթէնք փոխադրողը։

Պրոտագորաս (Prôtagóras, 485 – 415 մ. թ. ա. ). -

Յոյն սոփեստփիլիսոփայ. ժամանակակից՝ Սոկրատէսի։ Յարաբերապաշտական փիլ. (Relativism) ներկայացուցիչ։ 

 

Ջ

Ջէյմս, Վ.  (William James, 1842 – 1910 թ. ). -

Ամերիկացի հոգեբանփիլիսոփայ։ Գործնապաշտութիւն (Pragmatism) փիլիսոփայական ուղղութեան հիմնադիրներէն։ Իր հոգեբանական տեսութիւնները կարեւոր հիմք կը նկատուին կրօնի հոգեբանութեան մէջ (Psychology of Religion)։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնք հաւաքուած են 17 հատորներու մէջ, անոնցմէ յիշարժան է՝

«Կրօնական փորձի բազմազանութիւնը» (1902 թ., անգլ. բնագիր՝ The Varieties of Religious Experience)։

 

Ռ

Ռայլ, Գ.  (Gilbert Ryle, 1900 – 1976 թ. ). -

Բրիտանացի փիլիսոփայ։ Վերլուծական ու լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy) ուղղութեան ներկայացուցիչ։   

Ռայշնբախ, Հ.  (Hans Reichenbach, 1891 – 1953 թ. ). -

Գերման - ամերիկացի բնագէտ - փիլիսոփայ ։ Գիտութեան փիլիսոփայութիւն (Philo - sophy of Science) ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Անդամ՝ Նոր - դրապաշտական « Վիեննական շրջանակ » ի։ 

Ռանդ, Ա.   (Ayn Rand, 1905 – 1982 թ. ). -

Բուն անունով՝ Alisa Zinovyevna Rosenbaum. ռուսամերիկուհի գրող, բարոյագէտփիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ Առարկայապաշտութիւն (Objectivism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Ռանդ ջատագովն էր եսասիրութեան ու բանականութեան, որպէս գիտելիքի միակ միջոց եւ ընդհանրապէս կը մերժէր այլասիրութիւնը (Altru-ism), հաւատը կամ որեւէ կրօնական ուղղութիւն։ Ռանդի համաձայն, բարոյականութիւնը հիմնուած է լոկ սեփական շահերու վրայ։ Ան կը գերադասէր անհատապաշտութիւնը (Individualism) հաւաքապաշտութեան (Collectivism) վրայ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Ատլաս թօթուեց ուսերը» (1957 թ., անգլ. բնագիր՝ Atlas Shrugged, գերմ. ՝ Atlas wirft die Welt ab), որ իր վերջին վէպը եւ գլխաւոր երկը կը նկատուի, 

«Եսասիրութեան առաքինութիւնը» (1964 թ., անգլ. բնագիր՝ The Virtue of Selfish-ness), որ բ արոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է։

Ռաուլս, Ջ.  (John Rawls, 1921 – 2002 թ. ). -

Բուն անունով՝ Alisa Zinovyevna Rosenbaum. ռուսամերիկուհի գրող, բարոյագէտփիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ Առարկայապաշտութիւն (Objectivism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Ռանդ ջատագովն էր եսասիրութեան ու բանականութեան, որպէս գիտելիքի միակ միջոց եւ ընդհանրապէս կը մերժէր այլասիրութիւնը (Altruism), հաւատը կամ որեւէ կրօնական ուղղութիւն։ Ռանդի համաձայն, բարոյականութիւնը հիմնուած է սեփական շահերու վրայ։ Ան կը գերադասէր անհատապաշտութիւնը (Individualism) հաւաքապաշտութեան (Collectivism) վրայ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Ատլաս թօթուեց ուսերը» (1957 թ., անգլ. բնագիր՝ Atlas Shrugged, գերմ. ՝ Atlas wirft die Welt ab), որ իր վերջին վէպը եւ գլխաւոր երկը կը նկատուի, 

«Եսասիրութեան առաքինութիւնը» (1964 թ., անգլ. բնագիր՝ The Virtue of Selfish-ness), որ բ արոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է։

Ռաջնիշ Բ. Շ. կամ Օշօ (Bhagwan Shree Rajneesh, Osho, 1931 - 1990 թ. ) . -

Հնդիկ ժամանակակից կրօնափիլիսոփայ, Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ քարոզիչ։ Հիմնադիր Սանիասա (սնսկ. ՝ Sanyasa) կամ Բհակվանականութիւն շարժումին, որ մարդոց համար խաղաղութեան մէջ ապրելակերպ մըն է։

Ռասէլ, Բ.  (Bertrand Russell, 1872 – 1970 թ. ). -

Բրիտանացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) ու նշանաւոր փիլիսոփայ։ Վերլուծական ու լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy), ինչպէս նաեւ Մետաբարոյագիտութիւն (Meta-Ethics) ուղղութեանց ներկայացուցիչ։ Յայտնի էր, որպէս անաստուած (Atheist) եւ խաղաղապաշտ (Pacifist)։ Ան բուռն պայքար կը մղէր զինաթափումի (Disarmement) համար։ 1950 թ ուականին արժանացած է գրականութեան Նոբէլեան մրցանակին։

Ռասէլ հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ գլխաւորներն են. -

«Ինչո՞ւ քրիստոնեայ մը չեմ» (1927 թ., անգլ. բնագիր՝ Why I am not a Christian),

«Ամուսնութիւն եւ Բարոյականութիւն» (1929 թ., անգլ. ՝ Marriage and Morals),

«Երջանկութեան Յաղթանակը» (1930 թ., անգլ. ՝ The Conquest of Happiness),

«Կրօն եւ Գիտութիւն» (1935 թ., անգլ. բնագիր՝ Religion and Science),

«Փաստ եւ Յօրինուածք» (1963 թ., անգլ. բնագիր՝ Fact and Fiction),

«Անզէն Յաղթանակ» (1963 թ., անգլ. բնագիր՝ Unarmed Victory)։

Ռեգան Թ. (Tom Regan, 1938 – 2017 թ. ). -

Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներէն՝ բարոյագէտփիլիսոփայ։ Կենդանիներու պաշտպան փիլիսոփայի գլխաւոր երկը կը հանդիսանայ՝ «Կենդանիներու իրաւունքներու պարագան» (1983 թ., բնագիր՝ „ Case for Animal Rights“) ։

Ռեյնհարդ, Է.   ( Ernst Reinhardt, * 1932 թ. ). -

Զուիցերիացի հրապարակախօս ու հրատարակիչ։ ասացուածքներու հեղինակ։

Ռիկերտ, Հ.  (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ։ Նոր-Կանտական (Neo-Kantianism) փիլիսոփայական շարժումի, Բադէնեան դպրոցի ներկայացուցիչ։ Ներկայացուցիչ «Արժէքի փիլիսոփայութիւն» (Philosophy of Value) ուղղութեան։

Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական երկերու, որոնց ժողովածուն կ՚ընդգրկէ 11 հատորներ, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Կանտ, որպէս ժամանակակից մշակոյթի փիլիսոփայ» (1924 թ., գերմ. բնագիր՝ Kant als Philosoph der modernen Kultur),

«Փորձառութեան աշխարհի մասին» (1927 թ., գերմ. բնագիր՝ Über die Welt der Erfahrung),

«Փիլիսոփայութեան հիմնահարցերը – Մեթոդաբանութիւն, Գոյաբանութիւն, Մարդաբանութիւն» (1934 թ., գերմ. բնագիր՝ Grundprobleme der Philosophie – Methodologie, Ontologie, Anthropologie)։

Ռիկէօր, Պ.   (Paul Ricœur, 1913 – 2005 թ. ). -

Ֆրանսացի փիլիսոփայ։ Երեւութաբանութիւն (Phenomenology) եւ Գոյութեան փիլիսոփայութիւն ( Existentialism ) ուղղութիւններու մասին գրած իր երկերուն կողքին, հետազօտած է նաեւ փիլիսոփայական Մեկնագիտութիւնը (Hermeneutics), կեդրոնանալով խորհրդանշանի (Symbol) իմաստին վրայ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Չարին խորհրդագիտութիւնը» (1960 թ., ֆրնս. բնագիր՝ La Symbolique du Mal, անգլ. ՝ The Symbolism of Evil ), որ իր գլխաւոր երկը կը նկատուի, հոն կը քննարկուի նաեւ մեղքի երեւութաբանութիւնը,

«Չարը, փիլիսոփայութեան եւ աստուածաբանութեան մարտահրաւէր» (1986 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Le Mal. Un défi à la philosophie et à la  théologie),

«Քննադատութիւն եւ համոզում» (1995 թ., ֆրնս. բնագիր՝ La Critique et la Con-viction, անգլ. ՝ Critique and Conviction )։  

Ռոս, Վ. Դ.  (William David Ross, 1877 – 1971 թ. ). -

Սկոտլանդացի բարոյագէտ ու փիլիսոփայ։ Ներհայեցողական բարոյագիտութեան (Intuitive Ethics) ներկայացուցիչ։

Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են. -

«Իրաւունքը եւ Բարին» (1923 թ., անգլ. բնագիր՝  The Right and the Good),

«Բարոյագիտութեան Հիմքերը» (1939 թ., անգլ. բնագիր՝ Foundations of Ethics) եւ

«Կանտի Բարոյագիտական Տեսութիւնը» (1954 թ., անգլ. բնագիր՝ Kant’s Ethical Theory)։

Ռուսօ, Ժ. Ժ.  (Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. ). -

Ֆրանսացի զուիցերիացի մանկավարժ, գրող ու փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան Դարաշրջանի ներկայացուցիչ ու ֆրանսական յեղափոխութեան ռահվիրայ։

Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական, բարոյագիտական, մանկավարժական, քաղաքականհասարակական ու մարդասիրական երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Էմիլ կամ դաստիարակութեան մասին» (1762 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Émile ou De l’éducation ), որ հանրածանօթ մանկավարժական երկ մըն է,

«Խոստովանութիւններ» (1765 – 70 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Les Confessions), որ ինքնակենսագրական եւ ինքնաքննադատական երկ մըն է։

 

Ս

Սարտրը, Ժ. - Պ.  (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ). -

Ֆրանսացի գրող, լրագրող, կրօնի քննադատ եւ փիլիսոփայ։ Գոյապաշտութիւն (Existentialism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ 20-րդ դարու հանրածանօթ մտաւորական։ Փիլիսոփայական իր աշխարհայացքին մէջ ակնյայտ է անաստուածութիւնը (Atheism)։ 1964 թուականին արժանացած է գրականութեան Նոբէլեան մրցանակին, որ սակայն մերժած է ընդունիլ։ Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական երկերու, որոնց շարքին նաեւ վէպեր, պատմուածքներ, թատրերգութիւններ, նամակներ (ուղղուած գրող Սիմոնա դը Բովուարի  -  Simone de Beauvoir ), ինքնակենսագրական ու քաղաքական գրութիւններ։ Յիշարժան երկերն են՝

«Սրտախառնութիւն» ( 1938 թ., ֆրնս. բնագիր՝ La Nausée, անգլ. ՝ Nausea ) վէպը, որ նաեւ հայերէնի թարգմանուած է («Սրտխառնոցը»),

« Գոյութիւնը եւ Ոչնչութիւնը » (1943 թ., ֆրնս. բնագիր՝ L’être et le néant, անգլ. ՝ Being and Nothingness ), որ իր գլխաւոր երկը կը նկատուի,

«Գոյապաշտութիւնը մարդկայնութիւն մըն է» ( 1946 թ., ֆրնս. բնագիր՝ L'existen-tialisme est un humanism, անգլ. ՝ Existentialism is a Humanism ),

Սելեւկոս Ա.  (Séleukos I, 358 – 281 մ. թ. ա. ). -

Ալեքսանդր Մակեդոնացիի մահէն ետք (323 մ. թ. ա. ), եղաւ Մերձաւոր Արեւելքի եւ Իրանի Սելեւկեան հարստութեան հիմնադիրը։ Սելեւկեան հարստութիւնը (Seleucid Empire, 320 – 64 մ. թ. ա. ) իր կարգին պիտի բաժնուէր երկու մասերու. - Եփրատ գետի արեւմտեան շրջանը պիտի գրաւուէր հռոմէական կայսրութեան կողմէ, իսկ գետի արեւելեան շրջանին մէջ պիտի հաստատուէր Իրանի Պարթեւ Արշակունիներու հարստութիւնը։

Սենեկա  (Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ). -

Հռոմէացի քաղաքագէտփիլիսոփայ, թատերագիր եւ դաստիարակուսուցիչ Ներոն կայսեր։ Վարած է հիւպատոսի (Consul) պաշտօններ։ Ստոյիկութիւն (Stoicism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Դատապարտուած է դաւադրութեան ամբաստանութեամբ եւ ընտրած է ինքնասպանութեան միջոցը։

Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական, բարոյագիտական եւ բնագիտական երկերու, ինչպէս նաեւ ողբերգական ու երգիծական թատրերգութիւններու։ Սենեկայի յիշարժան երկերը կը նկատուին՝

«Նամակներ Լուցիլիուսին՝ բարոյական կեանքի մասին» (լատ. բնագիր ՝ Epistu-lae morales  ad Lucilium ) եւ

«Երջանիկ կեանքը» (լատ. բնագիր ՝ De vita beata ),

«Բարեգործութեան մասին» (լատ. բնագիր ՝ De Beneficiis )։

Սըրլ, Ջ.  (John Rogers Searle, *1932 թ. ). -

Ամերիկացի լեզուաբանփիլիսոփայ։ Վերլուծական ու լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy) ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Գլխաւոր երկերէն կը նկատուի „Intentionality“ (1983 թ., «Դիտումնաւորութիւն»)։

Սիճվիք, Հ.   (Henry Sidgwick, 1838 – ‎1900 թ. ). -

Անգլիացի բարոյագէտփիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ Օգտապաշտութիւն (Utilitar-ianism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Հեղինակ է բազմաթիւ բարոյագիտական ու փիլիսոփայական  երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Բարոյագիտութեան մեթոդները» (1863 թ., անգլ. բնագիր՝ The Methods of Ethics), որ բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է,

«Գործնական բարոյագիտութիւն» (1898 թ., անգլ. բնագիր՝ Practical Ethics)։

Սինգէր Մ. Գ.  (Marcus George Singer, 1926 – 2016 թ. ). -

Ամերիկացի ժամանակակից բարոյագէտ ու փիլիսոփայ։ Փիլիսոփայութեան դասախօս ամերիկեան համալսարաններուն մէջ։ Բարոյագիտութեան մասին գրած է՝

«Ընդհանրացումը բարոյագիտութեան մէջ – Գրափորձ՝ բարոյագիտութեան տրամաբանութեան» (1961 թ., անգլ. բնագիր՝  Generalization in Ethics - An Essay in the Logic of Ethics )։

Սինգէր Պ.  (Peter Singer, *1946 թ. ). -

Աւստրալիացի ժամանակակից բարոյագէտփիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են. -

«Գործնական Բարոյագիտութիւն» (1979 թ., անգլ. բնագիր՝ Practical Ethics),

«Ինչպէ՞ս պէտք է ապրինք – բարոյագիտութիւնը ինքնահետաքրքրութեան դարուն» (1993 թ., անգլ. բնագիր՝ How are we to live? Ethics in an age of self-interest),  

«Մէկ Աշխարհ – Համաշխարհայնացումի Բարոյագիտութիւնը» (2002 թ., անգլ. բնագիր՝ One World: The Ethics of Globalization ) եւ

«Բարոյագիտութիւնը իրական աշխարհին մէջ – 82 գրափորձեր» (2016 թ., անգլ. բնագիր՝ Ethics in the Real World: 82 Brief Essays on Things That Matter )։

Սմիթ, Ա.  (Adam Smith, 1723 – 1790 թ. ). -

Սկոտլանդացի բարոյագէտփիլիսոփայ եւ տնտեսագէտ։ Լուսաւորութեան շրջանի, Փորձապաշտութիւն (Empiricism) փիլիսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Բարոյական զգացումներու տեսութիւն» (1759 թ., անգլ. բնագիր՝ The Theory of Moral Sentiments ), որ բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է:

Սոկրատէս  (Socrates, յուն. ՝ Sôkrátês, 470 – 399 մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական փիլիսոփայ։ Փիլիսոփայութեան ընդհանուր պատմութեան մեծագոյն դէմքերէն. ուսուցիչ՝ Պլատոնի եւ բազմաթիւ այլ փիլիսոփաներու։ Անձամբ գիրքեր չէ գրած։ Իր եւ իր փիլիսոփայութեան մասին գրած է Պլատոն։

Սոկրատէս մահուան դատապարտուեցաւ, որովհետեւ չէր հաւատար պետութեան կողմէ ընդունուած եւ պաշտուած բազմաթիւ աստուածներուն (Բազմաստուածութիւն – Polytheism), այլեւ ան աստուածային նոր էութեան մը մասին կը քարոզէր եւ իր «շատ արտասովոր» գաղափարներով ու փիլիսոփայութեամբ «կ՚այլասերէր» իր աշակերտները։

Սոփոկլէս  (Sophocles, յուն. ՝ Sophoklês, 497 – 406 մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական յայտնի թատերագիր։ Իր 123 ողբերգութիւնները պահպանուած են. անոնցմէ շատեր տակաւին բեմերու վրայ տեղ ունին, ինչպէս՝ «Էդիպուս» (Oedipus) եւ «Անտիգոնէ» (Antigone)։    

Սպենսէր, Հ.  (Herbert Spencer, 1820 – 1903 թ. ). -

Անգլիացի ընկերաբանփիլիսոփայ։ Դրապաշտութիւն (Positivism) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ „Principles of Ethics “ (1879 թ. ):  

Սպինոզա, Բ.  (Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ). -

Հոլանդացի փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան շրջանի Բանապաշտութիւն (Rationalism) փիլիսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։ Իր անունով կոչուած է փիլիսոփայական ուղղութիւն մը, Սպինոզականութիւնը (Spinozism), որ գլխաւորաբար կապ ունի Համաստուածութիւն (Pantheism) ուղղութեան հետ։ Սպինոզայի գլխաւոր երկն է՝ «Բարոյագիտութիւն»ը (1677 թ., Ethics ):

Ստիվենսոն, Չ. Լ.  (Charles Leslie Stevenson, 1908 – 1979 թ. ). -

Ամերիկացի բարոյագէտ ու փիլիսոփայ։ Մետաբարոյագիտութեան (Meta-Ethics) ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝

«Բարոյագիտութիւն եւ լեզու» (1944 թ., անգլ. բնագիր՝ Ethics and Language) եւ

«Փաստեր եւ Արժէքներ – բարոյագիտական վերլուծումի ուսումնասիրութիւն» (1963 թ., Facts and Values. Studies in Ethical Analysis )։

Ստրավսոն, Պ.  (Peter Strawson, 1919 – 2006 թ. ). -

Բրիտանացի փիլիսոփայ։ Վերլուծական ու լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։

 

Վ

Վագներ, Վ. Ռ. (Wilhelm Richard Wagner, 1813 – 1883 թ. ). -

Գերման երգահաներաժշտագէտխմբավար, հարուստ՝ երաժշտական զանազան ստեղծագործութիւններով (օպերաներ, սիմֆոնիաներ)։ Ան հեղինակն է նաեւ իր օպերաներու բառերուն (Libretto)։   

Վալզէր, Մ.   (Michael Walzer, *1935 թ. ). -

Ամերիկացի հանրածանօթ մտաւորական, բարոյագէտ ու փիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ հասարակական ու քաղաքական փիլիսոփայութեան։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝

«Արդար եւ անարդար պատերազմներ» ( 1977 թ., անգլ. բնագիր՝ Just and Unjust Wars), որ առնչուած է պատերազմներու բարոյական իրականութեան, եւ

«Արդարութեան ոլորտներ» (1983 թ., անգլ. բնագիր՝ Spheres of Justice), որ կոչ մըն է՝ բազմականութեան (Plurality) եւ հաւասարութեան (Equality)։  

Վայսման, Ֆ.  (Friedrich Waismann, 1896 – 1959 թ. ). -

Աւստրիացի բնագէտփիլիսոփայ։ Գիտութեան փիլիսոփայութիւն (Philosophy of Science) ուղղութեան ներկայացուցիչ. անդամ՝ Նորդրապաշտական «Վիեննական շրջանակ»ի։

Վասկօ դա Գամա (Vasco da Gama, 1469 – 1524 թ. ). -

Պորտուգալցի ծովագնաց, յայտնաբերող Հնդկաստանի Հարաւ-Ափրիկեան ծովային ուղիին։ 

Վինդելբանդ, Վ.  (Wilhelm Windelband, 1848 – 1915 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ։ Նոր-Կանտական փիլ. շարժումի, Բադէնեան դպրոցի ներկայացուցիչ։

Վիտգենշտայն, Լ.  (Ludwig Wittgenstein, 1889 – 1951 թ. ). -

Աւստրիացիբրիտանացի փիլիսոփայ։ Վերլուծական եւ լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy) ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Վոլտէր  (Voltaire, 1694 – 1778 թ. ). -

Ֆրանսացի պատմաբանփիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան դարաշրջանի նշանաւոր ներկայացուցիչ։

Վոլֆ, Ու. (Ursula Wolf, *1951 թ. ),

Գերման կենդանիներու պաշտպան փիլիսոփայ, 2012 թուականին հրատարակած է «Մարդկենդանիյարաբերութեան բարոյագիտութիւնը» (բնագիր՝ „Mensch-Tier-Beziehungs Ethik“) երկը։

Վոլֆ, Ք.  (Christian Wolff, 1679 – 1754 թ. ). -

Գերման ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), իրաւաբան, փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան դարաշրջանի Բանապաշտութիւն (Rationalism) փիլիսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։ Ազդեցութիւն ունեցած է հետագայ մտաւորականներուն վրայ, ինչպէս գերման փիլիսոփայ Իմանուէլ Կանտի վրայ։ Հեղինակ է փիլիսոփայական բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Ողջամիտ մտքեր, Աստուծոյ, աշխարհի եւ մարդկային հոգիի մասին…» (1720 թ., գերմ. բնագիր՝ Vernünftige Gedanken von Gott, der Welt und der Seele des Men-schen…), որ թարգմանուած է նաեւ այլ լեզուներու։

 

Տ

Տուգենդհատ, Է.  (Ernst Tugendhat, *1930 թ. ). -

Գերման ժամանակակից բարոյագէտփիլիսոփայ։ Վերլուծական ու լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy) ուղղութեան յայտնի ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝

Probleme der Ethik (1984 թ. – Բարոյագիտութեան հարցեր) եւ

Vorlesungen über Ethik “ (1993 թ. – Բարոյագիտութեան դասախօսութիւններ)։

Տրդատ Ա.  (T iridates I, 28 – 88 թ. ). -

Հայ Արշակունիներու հարստութեան հիմնադիր։ Իրանեան պարթեւական տոհմի արքայի փոքր եղբայրը, գահ կը բարձրանար 53 թուականին։ 224 թուականին, երբ Իրանի մէջ կը տապալէր Արշակունիներու Պարթեւական հարստութիւնը եւ հիմը կը դրուէր Սասանեան հարստութեան, Հայաստանի մէջ, մինչեւ 448 թուական, դեռ կը շարունակուէր Արշակունեաց թագաւորութիւնը։

 

Ց

Ցոնգկապա (Tsongkhapa, 1357 – 1419 թ. ). -

Տիբէտցի բուդդայական վանական եւ բարեկարգիչ, որ Տիբէտի մայրաքաղաք Լհասայի (Lhasa - Tibet) մօտ կը հիմնէ Գանդէն (Ganden) վանքը, ուր կը հաստատուի Գելուգ (Gelug) կրօնափիլիսոփայական նշանաւոր դպրոցը։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։ 

 

Փ

Փիլոլաոս Կրոտոնցի  (Philolaos of Croton, 470 – 399 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ, Հարաւային Իտալիոյ յունական մասէն։ Եղած է ժամանակակիցը Սոկրատէսի, սակայն մտածելակերպին պատճառով կը դասուի որպէս նախասոկրատեան։   Փիլոլաոս եղած է նշանաւոր պիւթագորական մը եւ գրի առած է՝ Պիւթագորասի ուսմունքը։ Իր գրութիւններէն մեզի հասած են միայն հատուածներ։

Փիլոն Ալեքսանդրացի (յուն. ՝ Phílôn, մօտ 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ). -

Ծագումով հրեայ, հելլենիստական շրջանի նշանաւոր փիլիսոփայ եւ Յուդայական կրօնի աստուածաբան։ Գլխաւորաբար ապրած է եգիպտական Ալեքսանդրիոյ մէջ եւ գործած Ալեքսանդրիոյ դպրոցին մէջ։ Մեծ ազդեցութիւն ունեցած է հետագայ Քրիստոնէութեան եւ նորպլատոնական փիլիսոփայական ուղղութեան վրայ։ Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական, աստուածաբանական, բարոյագիտական ու պատմական (մօտ. 50) գրութիւններու։ Փիլոնի գլխաւոր նպատակը եղած է համադրել հելլենիստական ու հրէական մշակոյթները, այլ խօսքով փիլիսոփայութիւնն ու աստուածաբանութիւնը։

 

Ք

Քուայն, Վ.   (Willard van Orman Quine, 1908 – 2000 թ. ). -

Ամերիկացի փիլիսոփայ։ Վերլուծական փիլիսոփայութիւն (Analytic Philosophy) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Քսենոփանէս Կոլոփոնցի  (Xenophanes of Colophon, 570 – 470 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ. նաեւ շրջուն բանաստեղծ ու երգիչ։ Էլեական դպրոցի ներկայացուցիչ։ 

 

Օ

Օգոստինոս, Ա.  (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ). -

Լատին հռչակաւոր աստուածաբանփիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ միջնադարեան Հայրաբանութիւն (Patristics) շրջանի։ Կաթոլիկ եկեղեցւոյ սկզբնական շրջանի չորս սրբադասուած Եկեղեցւոյ Հայրերէն մէկը։ Ուղղափառ Եկեղեցւոյ կողմէ կը դասուի՝ երանելիներու կարգը, նաեւ հայերու մօտ ծանօթ է, որպէս Օգոստինոս Երանելի։

Երիտասարդ Օգոստինոս, երկար տարիներ նախ հետեւած է արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւն նկատուող Մանիքէութեան (Manicheism) եւ փիլիսոփայական յունական ուղղութիւններուն, ինչպէս  կասկածապաշտ Ստոյիկութեան (Stoicism) ու Նոր-Պլատոնականութեան (Neo-Platonism)։ Աւելի ուշ, 33 տարեկանին, քրիստոնեայ մկրտուած է Ամբրոսիոսի եպիսկոպոսի կողմէ։

Օգոստինոս հեղինակ է աստուածաբանական եւ փիլիսոփայական որակաւոր բազմաթիւ երկերու, որոնք մինչեւ այսօր ուսումնասիրութեան նիւթեր կը մատակարարեն։ Ի նքնակենսագրութիւնը նկատուող գլուխգործոցն է՝ « Խոստովանութիւններ » (լատ. ՝ Confessiones) երկը, որ հայերէնի ալ թարգմանուած է։

Օստին, Ջ.  (John Austin, 1790 – 1859 թ. ). -

Անգլիացի իրաւաբանփիլիսոփայ։ Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism) փիլ. ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Օստին, Ջ. Լ.  (John Langshaw Austin, 1911 – 1960 թ. ). -

Անգլիացի փիլիսոփայ։ Հիմնադիր «խօսքարարքտեսութեան» (Speech-act-theory)։ Վերլուծական ու լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy) ուղղութեան ներկայացուցիչ։

 

Ֆ

Ֆիխտէ, Ե. Գ.  (Johann Gottlieb Fichte, 1762 – 1814 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ եւ հասարակական գործիչ։ Գերմանական գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) փիլսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Ֆիշտէի համաձայն Աստուծոյ գոյութիւնը անհրաժեշտ չէ արժէքներու բարոյական կարգի հաստատման համար։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝ 

«Բարոյական ուսմունքի համակարգը՝ գիտուսմունքի սկզբունքներով» ( 1798 թ., գերմ. բնագիր՝ Das System der Sittenlehre nach den Principien der Wissenschafts-lehre)։

Ֆիչինօ, Մ.  (Marsilio Ficino, 1433 – 1499 թ. ). -

Իտալացի բժիշկփիլիսոփայ։ Վերածնունդի շրջանի Մարդկայնութիւն շարժումի ռահվիրայ։ Հետեւորդ Պլատոնականութեան (Platonism) եւ Նոր-Պլատոնականութեան։ Հեղինակ կարգ մը երկերու, որոնցմէ յիշերժան է՝

«Պլատոնական Աստուածաբանութիւն» (1482 թ., լատ.  բնագիր՝ Theologia Plato-nica), որ Քրիստոնէութեան եւ փիլիսոփայութեան համադրութեան փորձ մըն է։    

Ֆոյերբախ, Լ.  (Ludwig Feuerbach, 1804 – 1872 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ։ Երիտասարդ կամ ձախ հեգէլեան շարժումի ներկայացուցիչ։ Կրօնի քննադատ։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Փիլիսոփայութեան եւ Քրիստոնէութեան մասին» (1839 թ., գերմ. բնագիր՝ Über Philosophie und Christentum),

«Քրիստոնէութեան էութիւնը» (1841 թ., գերմ. ՝ Das Wesen des Christentums)

«Բարոյական փիլիսոփայութեան մասին» ( 1868 թ., գերմ. ՝ Zur Moralphilosophie), որ բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է,

Ֆուկօ, Մ.  (Michel Foucault, 1926 – 1984 թ. ). -

Ֆրանսացի պատմաբան, ընկերաբան, հոգեբան ու փիլիսոփայ։ Հիմնադիր՝ «Քննախօսութեան վերլուծում» (Discourse Analysis) մեթոդին։ Նախ Կառուցապաշտութիւն (Structuralism) ապա Յետկառուցապաշտութիւն (Post-Structuralism) փիլիսոփայական ուղղութեանց ներկայացուցիչ։

Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ «Հսկել ու Պատժել» (1975 թ., ֆրնս.  բնագիր՝ Surveiller et punir )։

Ֆուտ, Փ.  (Philippa Foot, 1920 – 2010 թ. ). -

Բրիտանացի ժամանակակից բարոյագէտփիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Արդի առաքինութեան բարոյագիտութեան (Modern Virtue Ethics)։

Գլխաւոր երկերն են՝ 

«Առաքինութիւններ եւ մոլութիւններ եւ բարոյափիլիսոփայութեան այլ գրափորձեր» (1978 թ., անգլ. բնագիր՝ Virtues and Vices and Other Essays in Moral Philosophy ),  

«Բնական բարութիւն» (2001 թ., անգլ. բնագիր՝ Natural Goodness) եւ

«Բարոյական երկընտրանքներ եւ բարոյափիլիսոփայութեան այլ նիւթեր» (2002 թ., անգլ. բնագիր՝ Moral Dilemmas. And Other Topics in Moral Philosophy )։

Ֆրեգէ, Գ.  (Gottlob Frege, 1848 – 1925 թ. ). -

Գերման ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) եւ փիլիսոփայ։ Հիմնադիր՝ արդի Ձեւական տրամաբանութեան (Formal Logics)։ Վերլուծական փիլիսոփայութիւն (Analytic Philo-sophy) ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Ֆրոյդ, Ս.  (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ). -

Աւստրիացի բժիշկհոգեվերլուծող։ Հիմնադիր՝ Հոգեվերլուծութիւն (Psychoanalysis) տեսութեան։

 

 

 

 

 

Բառացանկ

List of Words

 

 

Յաւելուածի այս «Բառացանկ» բաժնին մէջ նախ հաւաքուած են ներկայ աշխատասիրութեան մէջ տեղ գտած եւ ընդհանրապէս փիլիսոփայութեան ու բարոյագիտութեան ոլորտներուն մէջ յատուկ կարեւորութիւն ունեցող եզրերը (թիւով՝ 1348) եւ անոնց թարգմանութիւնները։

Այբբենական շարքով ներկայացուած հայերէն եզրերուն դիմաց յիշուած են անգլերէն (E) ու գերմաներէն (G) եզրերը. ասոնց կողքին, երբեմն, յիշուած են նաեւ հոմանիշները այլ լեզուներով՝ հինյունարէն (H), լատիներէն (L) եւ ֆրանսերէն (F) եզրերը։

Այնուհետեւ, յաջորդ բաժինը, առանձնապէս, յատկացուած է արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան եզրերուն եւ անուններուն, ուր յիշուած են հնդկական սանսկրիտ (Sanskrit), չինական պինյին (Pinjin), ճապոներէն, պարսկերէն, եւ արաբերէն եզրեր։   

 

Սահմանափակ այս բառացանկը, իր ընդհանուր եւ յատուկ բաժիններով եւ աւելի քան 1300 եզրերով, անշուշտ որ յաւակնութիւնը չի կրնար ունենալ ամբողջական փիլիսոփայական կամ բարոյագիտական բառարան մը փոխարինելու։ Այսուհանդերձ անձամբ, ջանք չեմ խնայած, թէ՛ այս բաղդատաբար ընդարձակ « Բառացանկ»ով եւ թէ «Բարոյագիտութեան հիմնական հասկացութիւններ» Մաս – 9ով (ուր տեղ գտած են 33 հասկացութիւններ), փորձել օգտակար հանդիսանալ գլխաւորաբար փիլիսոփայութեամբ ու բարոյագիտութեամբ հետաքրքրուած ընթերցողին, ինչպէս նաեւ ուսումնատենչ սերտող ուսանողին։  

 



 

 

 

 

Ա

Ագահութիւն (Ժլատութիւն) – Greed (Avarice) (E), philargyría (H), avaritia (L),

                        Habgier, (Geiz) (G)

Ազատ – Free (E), libera (L), Frei (G)

            Ազատ կամք – Free Will (E), Freie Wille (G)

            Ազատակա մ ութիւն – Voluntariness (E), Freiwilligkeit (G)

            Ազատականութիւն – Liberalism (E), Liberalismus (G)

Ազատագրութիւն ( Ազատագրում ) – Emancipation (E), Emanzipation, Befreiung (G)

            Կնոջ ազատագրական շարժում – W omen's L iberation M ovement -  WLM (E),                                  Frauenbefreiungsbewegung - FBB (G)

Ազատութիւն – Liberty, Freedom (E), elevthería (H), libertas (L), Freiheit (G)

            Դրական Ա. – Positive Liberty (E), Positive Freiheit (G)

            Ժխտական Ա. – Negative Liberty (E), Negative Freiheit (G)

            Խղճի Ա. – Freedom of Conscience (E), Gewissensfreiheit (G)

            Վարմունքի Ա. – Action Liberty (E), Handlungsfreiheit (G)

Ազգ – Nation (E, G)

            Ազգերու Միութիւն (Լիգայ) – League of Nations (E), Völkerbund (G)

            Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն ( ՄԱԿ ) – United Nations Organization (E),

                        Organisation der Vereinte Nationen (G) 

Ազգականութիւն – Relationship (E), Verwandtschaft (G)

            Ազգական – Relative (E), Verwandter, Angehöriger (G)

Ազդեցութիւն – Effect (E), Effekt (G)

            Ազդեցիկ (Ազդու) – Effective (E), Effektiv (G)

            Կողմնակի Ա. – Side Effect (E), Nebenwirkung (G)

Ազնուաբարոյութիւն – Magnanimity (E), megalopsychia (H), magnanimitas (L),                                               Hochsinigkeit (G)

Ազնուականութիւն (Ազնուապետութիւն)– Aristrocracy (E), Aristokratie (G)

            Ազնուական – Aristrocrat (E), Aristokrat (G)

Ախտաճանաչում – Diagnosis (E), Diagnose (G)

Ակադեմիա ( Կաճառ ) – Academy (E), akadêmeia (H), academia (L), Akademie (G)

Ակնածանք (Պատկառանք) – Re verence, Respect (E), Ehrfurcht, Respekt (G)

Ակներեւութիւն – Evidence (E), Evidenz (G)

Ամբարտաւանութիւն (Ինքնահաւանութիւն) – Arrogance (Pride) (E), hybris (H),                                 superbia (L), Arroganz, Hochmut (Eitelkeit) (G)

            Ամբարտաւան (Ինքնահաւան) – Arrogant (E), Arrogant, Hochmütig (G)

Ամբողջականութիւն – Hol i sm (E), Ho li smus (G)

Ամբողջականութիւն – Integrity (E), Integrität (G)

Ամբողջութիւն – Total i ty (E), Tot ali tät (G)

            Ամբողջ – Total (E, G)

Ամենայնութիւն – Allness, Totality (E), Allheit, Totalität (G)

Ամենուրեքութիւն   – Omnipresence (E), Omnipräsenz, Allgegenwart (G)

Ամորձի ( Սերմնարան ) – Testicle (E), testiculus (L), Hoden, Testikel (G)

Ամուսնութիւն – M a rr ia g e (E), gámos (H), matrimonium (L), Ehe (G)

            Ամուսնալուծում – D i vorce (E), Ehescheidung (G)

            Քաղաքացիական Ա. – Civil M a rr ia g e (E), Standesamtliche Ehe (G)

Ամոքիչ – Palliative (E), Palliativ (G)

            Ամոքիչ Բժշկութիւն – Palliative Medicine (E), Palliativmedizin (G)

Այլաբանութիւն – Allegoriy (E), Allegorie (G)

Այլասիրութիւն – Altruism (E), Altruismus (G)

         Այլաս է ր – Altruist (E, G)

Այլօրինութիւն – Heteronomy (E), Heteronomie (G) 

Այր – Man (E), Mann (G)

Անաստուածութիւն – Atheism (E), Atheismus (G)

            Անաստուած (Աստուածամերժ) – Atheist (E, G) 

Անդ ե նական (Անդէնական) – Afterlife (E), Jenseits (G)

Անդրադարձ – Reflex (E, G)

Անդրանցական (Վերանցական) – Transcendental (E), Transzendental (G)

            Անդրանցականութիւն ( Վերանցականութիւն ) – Transcendence (E),

                                    Transzendenz (G)

Անզգայութիւն (Անտարբերութիւն) – Apathy (E), apátheia (H), apathia (L), Apathie (G)

Անզսպելիութիւն (Անվերահսկելիութիւն) – Uncontrollability (E),

                        Unkontrollierbarkeit (G)

Անիշխանութիւն – Anarchy (E), anarchía (H), ana r chia (L), Anarchie (G

            Անիշխանական – Anarchist (E, G)

            Անիշխանականութիւն – Anarchism (E), Anarchismus (G)

Անխուսափելի – Inevitable, Inavoidable (E), Unvermeidlich, Unausweichlich (G)

Անխռովութիւն (Անվրդովութիւն) – Ataraxia (E), ataraxía (H), ataraxia (L), Ataraxie (G)

Անկախութիւն – Independence (E), Unabhängigkeit (G)

            Անկախ – Independent (E), Unabhängig (G)

Անկայունութիւն ( ան տեւականութիւն, անցաւորութիւն ) – Impermanence,

                        Instability (E), Unbeständigkeit, Instabilität ( G )

            Անկայուն ( Անտեւական, անցաւոր ) – Impermanen t, instable (E), Unbeständig,                                     Instabil ( G )

Անկողմնակալ – Impartial (E), Unparteiisch (G)

Անհատ – Individual (E), Individuum (L, G)

            Անհատականութիւն – Individuality (E), Individualität (G)

            Անհատապաշտ – Individualist (E, G) 

            Անհատապաշտութիւն – Individualism (E), Individualismus (G)

Անհաւատարմութիւն – Infidelity (E), apistía (H), infidelitatis (L), Untreue (G)

Անհեթեթապաշտութիւն – Absurdism (E), Absurdismus (G)

            Անհեթեթ – Absurd (E, G)

Անհերքելի – Irrefutable, Undeniable (E), Unanfechtbar, Unwiderlegbar (G)

Անհպելի – Untouchable (E), Unberührbar (G)

Անհրաժեշտութիւն – Necessity (E), Notwendigkeit (G)

            Անհրաժեշտ – Necessary (E), Notwendig (G)

            Արտաքին Ա. – External Necessity (E), Externe Notwendigkeit (G)

            Բարոյական Ա. – Moral Necessity (E), Moralische Notwendigkeit (G)

            Ներքին Ա. – Internal Necessity (E), Interne Notwendigkeit (G)

Անձ – Person (E, G)

            Անձնական – Personal (E), Persönlich (G)

            Անձնաւորութիւն – Personality (E), Persönlichkeit (G)

            Անձնաւորում – Personification (E), Personifikation (G)

            Անձնասիրութիւն – Egoism (E), Egoismus (G)

            Անձնասպանութիւն ( Ինքնասպանութիւն ) – Suicide (E), Suizid, Selbstmord (G)

Անշահախնդրութիւն – Selflessness (E), Selbstlosigkeit (G)

            Անշահախնդիր – Selfless (E), Selbstlos (G)

Անուանականութիւն ( Անուանապաշտութիւն ) – Nominalism (E), Nominalismus (G)

Անպայմանական – Categorical (E), Kategorisch (G)

Անսահման – Apeiron, Unlimitted (E), apeiron (H), Apeiron, Unbegrenzt (G)

Անտառ – Forest (E), Wald (G)

            Անտառահատում – Deforestation (E), Entwaldung (G)

            Անտառապատում – Afforestation (E), Aufforstung (G)

Անտարբերութիւն – Indifference (E), adiaphoría (H), aequo animo (L),

            Gleichgültigkeit, Indifferenz (G)

Աշխարհ – World (E), Welt (G)

            Զգայահասու ( Երեւութական ) Աշխարհ – World of Sense, Phenomenal World (E),                   Sinnenwelt, Phänomenal Welt (G)

            Մտահասու ( Մտացածին ) Ա շխարհ – Mental (Noumenal) World (E), Sinnenwelt,                                 Noumenal Welt (G)

Աշխարհայացք – Worldview (E), Weltanschauung (G)

Աշխուժութիւն (Գործունէութիւն) – Activity (E), enérgeia (H), actus (L), Aktivität (G)

Ապացուցական – Apodeictic, Apodictic (E), Apodiktisch (G)

Ապստամբութիւն – Rebellion (E), Rebellion, Aufstand (G)

            Ապստամբ ( Ըմբոստ ) – Rebel (E), R évolté (F),  Rebell (G)

Ապրում – Expierience (E), Erleben, Erlebnis (G)

Առանձնու թիւն (Մենա կ ու թիւն ) – Lonliness (E), Einsamkeit (G)

            Առանձին (Մենակ) – Alone, Lonely (E), Allein, Einsam (G)

Առանձնաշնորհում (Մենաշնորհում) – Privilege (E), Privileg (G)

            Առանձնաշնորհեալ (Մենաշնորհեալ) – Privileged (E), Privilegiert (G)

Առած ( Ասացուած ) – Proverb (E), Sprichwort (G)

Առակ – Fable (E), Fabel (G)

Առաջնամիակը – The One (E), to hen (H), das Eine / Ur-Eine (G)

            Միակապաշտութիւն – Henotheism, Monolatrism (E), Henotheismus, Monolatrie (G)

Առասպէլ – Myth, Mythus (E), mythos (H), mythus (L), Mythe, Mythos (G)

            Առասպէլաբանութիւն – Mythology (E), Mythologie (G)

            Առասպէլա կ ան – Mythical (E), Mythisch (G)

Առատաձեռնութիւն – Generosity (E), eleutheriotês (H), Großzügigkeit (G)

Առարկայ (Իր) – Object (E), obiectum (L), Objekt, Gegenstand (G)

            Առարկայական – Objective (E), Objektiv, Gegenständlich (G)

            Առարկայականութիւն – Objectivity (E), Objektivität, Gegenständlichkeit (G)

            Առարկայապաշտ – Objectivist (E), Objektivist (G)

            Առարկայապաշտութիւն – Objectivism (E), Objektivismus (G)

Առաւելութիւն – Advantage (E), Vorteil (G)

Առաքինութիւն – Virtue (E), aretê (H), virtus (L), Tugend (G) 

Առեղծուած – Mystery (E), mystêrion (H), Mysterium (L, G) 

Առողջապահութիւն – Hygiene (E, G)

            Առողջ – Healthy (E), Gesund (G)

            Առողջութիւն – Health (E), Gesundheit (G)

Աս դե նական (Ասդէնական) – This-life (E), Diesseits (G)

Աստղ – Star (E), astêr, astron (H), astrum, stella (L), Stern (G)

Աստղաբանութիւն (Աստղաբաշխութիւն) – Astronomy (E), Astronomie (G)

            Աստղաբան ( Աստղաբաշխ ) – Astronomer (E), Astronom/Astronomin (G)

Աստղագուշակութիւն – Astrology (E), Astrologie, Sterndeutung (G)

         Աստղագուշակ – Astrologer (E), Astrologe/Astrologin (G)

Աստուած – God (E), theós (H), deus (L), Gott (G)

            Անաստուածութիւն – Atheism (E), asébeia (H), Atheismus (G)

            Աստուածաբան – Theologian, Theologist (E), Theologe (G) 

            Աստուածաբանութիւն – Theology (E), Theologie (G) 

            Աստուածա յ այտնութիւն – Theophany (E), Theophanie (G) 

            Աստուածաշունչ – Bible (E), biblia (H, L), Bibel (G)

            Աստուածարդարացում – Theodicy (E), Théodicée (F), Theodizee (G)

            Աստուած իմաս տութիւն – Theosophy (E), Theosophie (G)

            Աստուած տեսութիւն – Theop tia, Vision of God (E), Theoptia, Gottesschau (G)

            Բազմաստուածութիւն – Polytheism (E), Polytheismus (G)

            Համաստուածութիւն – Pantheism (E), Pantheismus (G)

            Միաստուածութիւն – Monotheism (E), Monotheismus (G)

Աստուածային – Devine (E), theíos (H), divina (L), Göttlich (G)

            Աստուածային Օրէնք – Devine Law (E), theíos díkaio (H), lex divina (L),

                        G öttlich es Recht (G)

Ատելութիւն – Hate (E), Hass (G) 

Ատոմիզմ – Atomism (E), Atomismus (G) 

Արդարութիւն – Justice (E), dikaiosýnê (H), iustitia (L), Gerechtigkeit (G)

            Արդարացում – Justification (E), Rechtfertigung (G)

            Աստուածային Ա. – divina iustitia (L), Divine Justice (E), G öttliche Gerechtigkeit (G)

            Բաշխողական Ա. – iustitia distributiva (L), Distributive Justice (E),

                        Verteilungsgerechtigkeit (G)  

            Ընդհանուր Ա. – iustitia generalis (L), General Justice (E), Allgemeine Gerechtigkeit (G)

            Մասնաւոր Ա. – iustitia specialis (L), Special Justice (E), Speziale Gerechtigkeit (G)

            Փոխադարձական Ա. – iustitia commutativa (L), Commutative Justice (E),

                        Tauschgerechtigkeit (G)

Արեւ – Sun (E), hêlios (H), sol (L), Sonne (G)

            Արեւակեդրոն – Heliocentric (E), Heliozentrisch (G)

Արժանապատուութիւն – Dignity (E), dignitas (L), Würde (G)

Արժանիք – Worthiness (E), Würd igkeit (G)

Արժէք – Value (E), Wert (G)

            Արժեւորում – Evaluation (E), Bewertung (G)

            Վերարժեւորում – Transvaluation (E), Umwertung (G)

            Բարոյական Ա. – Moral Value (E), Moralwert (G)

            Արժէքի Բարոյագիտութիւն – Ethics of Value (E), Wertethik (G) 

Արժէքաբանութիւն – Axiology (E), Axiologie (G)

Արիստոտէլականութիւն – Aristotelianism (E), Aristotelismus (G)

            Արիստոտէլական – Aristotelian (E), Aristoteliker (G)

            Նոր- Արիստոտէլականութիւն – Neo-Aristotelianism (E), Neu-Aristotelismus (G) 

Արիութիւն – Fortitude (E), andreía (H), fortitudo (L), Tapferkeit (G)

Արմատականութիւն – Radicalism (E), Radikalismus (G)

            Արմատական – Radicalist (E)

Ար ու եստ – Art (E), Kunst (G)

Արուեստ ական – Artificial (E), Künstlich (G)

            Ա. Բեղմնաւորում – Artificial Fertilisation (E), Künstliche Befruchtung (G)

            Ա. Իմացականութիւն – Artificial Intelligence (E), Künstliche Intelligenz (G)

Արտահեղում (Արտաբխում) – Emanation (E, G), apórrhoia ( H ), emanatio (L)

Արտայայտապաշտութիւն – Ex pr e s s ion ism (E), Ex pr e s s ion ismus (G)

            Արտայայտութիւն – Ex pr e s s ion (E), expressio (L), Ausdruck (G)

Աւատականութիւն – Feudalism (E), Feudalismus (G)

            Աւատական – Feudal, Feudalist (E, G)

Աւելորդապաշտութիւն (Սնահաւատութիւն) – Superstition (E), Aberglaube (G)

Աւետարան – Gospel (E), euangélion (H), Evangelium ( L, G)

Աքսիոմա (ինքնայայտ ճշմարտութիւն) – Axiom (E, G), áxiôma (H),

Բ

Բազմազանութիւն – Mutiplicity, Deversity (E), Mannigfaltigkeit (G)

Բազմականներ (Պլուրալիստներ) – Pluralists (E), Pluralisten (G)

Բազմապաշտութիւն (Պլուրալիզմ) – Pluralism (E), Pluralismus (G)

Բազմաստուածութիւն – Polytheism (E), Polytheismus (G)

            Բազմաստուածական – Polytheist (E, G) 

Բախտ – Luck (E), Glück (G)

            Պատահական Բախտ –  eutychia (H), fortuna (L)

Բաղադրական (Համադրական) – Synthetic (E), Synthetisch (G)

            Բաղադրական (Համադրական) Մեթոդ – Synthetic Method (E),

                        Synthetische Methode (G)

Բամբասանք ( Չարախօսութիւն ) – Slander (E), Klatsch (G)

Բան (Խօսք, Ուսմունք) – Logos (E, G), lógos (H)

Բանագրութիւն – Treatise (E), Traktat (G)

Բանականութիւն – Reason, Rationality (E), diánoia (H), ratio, rationalitas (L),

                        Vernunft, Rationalität (G)

            Բանական – Rational (E), Vernünftig (G)

            Անբանական – Irr ational (E), Unv ernunftig (G)

Բանաձեւ ( Ֆորմուլա ) – Formula (E), Formel (G)

Բանապաշտութիւն – Rationalism (E), Rationalismus (G)

            Անբանապաշտութիւն – Irrationalism (E), Irrationalismus (G)

            Բանապաշտ – Rationalist (E, G)  

Բանասիրութիւն – Philology (E), Philologie (G) 

Բարեկամութիւն ( Ընկերութիւն ) – Friendship (E), Freundschaft (G)

Բարդութիւն – Complication (E), Komplikation (G)

Բարեացակամութիւն (Բարեսիրութիւն) – Benevolence (E), Wohlwollen (G)

Բարեգործութիւն – Beneficence (E), eúnoia (H), benevolentia (L), Wohltätigkeit (G)

Բարեկարգութիւն – Reformation (E, G)

            Բարեկարգիչ – Reformer (E, G), Reformator (G)

Բարեշրջականութիւն – Evolution (E, G)

              Բարեշրջական – Evolutionist (E, G)

Բարեշրջապաշտութիւն – Evolutionism (E), Evolutionismus (G) 

Բարեպաշտութիւն – Piety, Eusebia (E), eusébeia (H), pietas (L), Frömmigkeit (G)

            Բարեպաշտ – Pious (E), eusebês (H), pie (L), Fromm (G)

Բարին – The Good (E), to agathón (H), bonum (L), das Gute (G)

            Բարի – good (E), agathós (H), bonus (L), gut (G)

            Գերագոյն Բարին – The Highest Good (E), to agathón (H), summum bonum (L),

                        das höchste Gut (G)

            Կատարեալ Բարին – teleiotaton (H)

Բարկութիւն – Anger (E), Ärger (G)

Բարոյագէտ (Բարոյախօս) – Moralist (E, G),

            Ապաբարոյախօս – Amoralist (E, G),

Բարոյագիտութիւն – Ethics (E), êthikê (H), ethica (L), Ethik (G) 

            Անասունի Բ. – Animal Ethics (E), Tierethik (G)

            Ապագայի Բ. – Ethics of Future (E), Zukunftsethik (G) 

            Առաքինութեան Բ. – Virtue Ethics (E), Tugendethik (G) 

            Աստուածաբանական Բ. – Theological Ethics (E), Theologische Ethik (G) 

            Արժէքի Բ. – Ethics of Value (E), Wertethik (G) 

            Բժշկութեան Բ. – Medical Ethics (E), Medizinethik (G)

            Բնապահ պան ութեան Բ. – Environmental Ethics (E), Umweltethik (G)

            Գիտութեան Բ. – Science Ethics (E), Wissenschaftsethik (G)

            Գործնական Բ. – Practical Ethics (E), Praktische Ethik (G)

            Զգացումի Բ. – Moral Sense Theory (E), Gefühlsethik (G)

            Ընկերաքաղաքական Բ. – Social-Political Ethics (E) Sozialpolitische Ethik (G)

            Ընտանիքի Բ. – Family Ethics (E) Familienethik (G)

            Իրաւական Բ. – Legal Ethics (E), Rechtsethik (G)

            Ծինաբարոյա գ իտութիւն – Genethics (E), Genethik (G)  

            Կանոնական Բ. – Normative Ethics (E), Normativethik (G)

            Կենսաբարոյագիտութիւն. – Bioethics (E), Bioethik (G)  

            Կիրառական Բ. – Applied Ethics (E), Angewandte Ethik (G)

            Համոզումի Բ. – Ethics of Attitute (E), Gesinnungsethik (G)

            Հետեւանքային Բ. – Consequentialism (E), Konsequentialismus (G)

            Մետա-Բարոյագիտութիւն – Meta-Ethics (E), Metaethik (G)

            Նկարագրական Բ. – Descriptive Ethics (E), Deskriptivethik (G) 

            Նպատակաբանական Բ. – Teleological Ethics (E), Teleologische Ethik (G) 

            Ոստիկանութեան Բ. – Police Ethics (E), Polizeiethik (G)

            Պարտագիտական Բ. – Deontological Ethics (E), Pflichtethik (G)

            Սկզբունքներու Բ. – Principlism (E), Prinziplismus (G) 

            Տեղեկատուութեան Բ. – Information Ethics (E), Informationsethik (G) 

            Տնտեսութեան Բ. – Business Ethics (E), Wirtschaftsethik (G) 

            Քաղաքական Բ. – Political Ethics (E), Politische Ethik (G)

            Քննախօսութեան Բ. – Discourse Ethics (E), Diskursethik (G)

Բարոյական – Moral (E, G)

            Բարոյական Բնապաշտութիւն – Moral Naturalism (E)

            Բարոյական ոչ - Բնապաշտութիւն – Moral non-Naturalism (E)     

            Բարոյական Իրապաշտութիւն – Moral Realism (E)

            Բարոյական Հակա - Իրապաշտութիւն – Moral Anti-Realism (E)

            Բարոյական Վարմունք – Moral Action (E), Moralische Handlung (G)

            Բարոյական Օրէնք – Moral Absolutism (E), Sittengesetz, Moralgesetz (G)

Բարոյականութիւն – Morals (Morality) (E), Moral (Sitte) (G)

Բացասական (Ժխտական) – Negative (E), Negativ (G)

Բացարձակ – Absolute (E), Absolut (G)

            Բացարձակապաշտութիւն – Absolutism (E), Absolutismus (G)

Բեղմնաւորում – Fertilisation (E), Fertilization, Befruchtung (G)

            Ապակիիմէջբեղմնաւորում – In-vitro-Fertilisation (E, G)

            Ար ու եստական Բ. – Artificial Fertilisation (E), Künstliche Befruchtung (G)

            Բեղմնաւոր ( Պտղաբեր ) – Fertile, Fruitful (E), Fruchtbar (G)

            Հակաբեղմնաւորիչ – Contraceptive (E), Kontrazeptiv, Verhütungsmittel (G)

Բիւրոկրատիա (Դիւանակալութիւն) – Bureaucracy (E), Bürokratie (G)

Բժշկութիւն – Medicine (E), Medizin (G)

            Ամոքիչ Բ. – Palliative Medicine (E), Palliativmedizin (G)

            Գերհոգատարական Բ. – Intensive Medicine (E), Intensivmedizin (G)

            Հոգեմարմնական Բ. – Psychosomatic Medicine (E), Psychosomatische Medizin (G)

Բնագիտութիւն ( Ֆիզիկա ) – Physics, Natural Science (E), Physik, Naturlehre (G)

            Քուանտ ային Բ. – Quantum Physics (E), Quantenphysik (G)

Բնազանցութիւն (Մետաֆիզիկա) – Metaphysics (E), Metaphysik (G)

Բնազդ – Instinct (E), Instinkt (G)

            Բնազդական ( Բնազդաբար ) – Instinctive (E), Instinktiv (G)

Բնապահպանութիւն – Nature Conservation (E), Naturschutz (G) 

Բնապաշտութիւն – Naturalism (E), Naturalismus (G)  

            Բարոյական Բ. – Moral Naturalism (E), Moralischer Naturalismus (G)

            Բնապաշտ ( Բնագէտ ) – Naturalist (E),

Բնորոշում – D efinition (E, G)

Բնութիւն – Nature (E), Natur (G)

            Բնական – Natural (E), Natürlich (G)

            Բնութեան Օրէնք – Natural Law (E), Naturgesetz (G)

            Գերբնական – Supernatural (E), Übernatürlich (G)

            Մարդկային Բնութիւն – Human Nature (E), Menschliche Natur (G)

Բուդդայականութիւն – Buddhism (E), Buddhismus (G)

            Բուդդայական – Buddhist (E, G)  

            Ամիտաբաբուդդայականութիւն – Amitabha-Buddhism (E),

            Զէնբուդդայականութիւն – Zen-Buddhism (E),

            Թերավադաբուդդայականութիւն – Theravâda-Buddhism (E)

            Թիէնբուդդայականութիւն – Thien-Buddhism (E)

            Շինբուդդայականութիւն – Shin-Buddhism (E)

            Չանբուդդայականութիւն – Chan-Buddhism (E)

            Սէօնբուդդայականութիւն – Seon-Buddhism (E)

Բուսականութիւն – Vegetation (E, G)

            Բոյս – Plant (E), plant (L), Pflanze ( G )

            Բուսական – V e getative (E), V e getativ ( G )

            Բուսակեր – V e getarian (E), Vegetarier/Vegetarierin (G)

Բռնակալութիւն (Բռնապետութիւն) – Despotism (E), despotía (H),

                        Despotismus, Despotie (G)

            Բռնակալ ( Բռնապետ ) – Despot (E, G)

Բռնութիւն – Violence (E), Gewalt (G)

 

Գ

Գաղափար – Idea (E, L), idéa / eîdos (H), Idee (G)

            Գաղափարներու ուսմունք – Theory of Ideas (E), Ideenlehre (G) 

Գաղափարապաշտութիւն – Idealism (E), Idealismus (G) 

            Գաղափարապաշտ – Idealist (E, G)

            Բացարձակ Գ. – Absolute Idealism (E), Absolute Idealismus (G)

            Գերմանական Գ. – German Idealism (E), Deutsche Idealismus (G)

            Վերանցական Գ. – Transcendental Idealism (E), Transzendental Idealismus (G)   

Գաղտնաբանութիւն – Cryptology (E), Kryp t ologie (G)

            Գաղտնի (Թաքուն) – Occult, Secret (E), Okkult, Geheim (G)

Գաղտնախոհութիւն – Occultism (E), Okkultismus (G)

Գաղտնուսոյց – Esoteric (E), Esoterisch (G)

            Գաղտնի Գիտութիւն – Esoterics (E), esôterikós (H), Esoterik (G)

Գենդեր ( Սեռ ) – Gender (E, G)

Գերիշխանութիւն – Hegemony, Sovereignty (E), hêgemonía (H), imperium (L),

                        Hegemonie, Souveränität (G)

Գիտակցութիւն – Consciousness (E), syneidesis (H), conscientia (L), Bewusstsein (G)

            Ան գ իտակցութիւն – Unconsciousness (E), Unbewusstsein (G)

Գիտապաշտութիւն – Scientism (E), Scientismus (G)

Գիտնական – Scientist (E), Wissenschaftler (G)

Գիտութիւն – Science (E), Wissenschaft (G)

            Անգիտութիւն – Nescience (E), Unwissenheit (G)

            Բնական Գ. ներ – Natural Sciences (E), Naturwissenschaften (G)

            Մարդասիրական Գ. ներ – Humanities, Human Sciences (E), Geisteswissenschaften (G)

Գոհութիւն – Contentment, Satisfaction (E), Zufriedenheit (G)

            Ինքնագոհութիւն – Self-Satisfaction (E), Selbstzufriedenheit (G)

Գոյ ( ը ) – Being (E), to eón (H), ens (L), das Seiende (G)

            Ոչ - Գոյ ( ը ) – not-Being (E), to mê eón (H), das Nichtseiende (G)

Գոյաբանութիւն (Էաբանութիւն) – Ontology (E), Ontologie (G)

Գոյապաշտութիւն – Existentialism (E), Existentialismus (G) 

Գոյատեւել ( Յետապրիլ ) – Survive (E), Überleben (G) 

Գոյացութիւն (Սուբստանց) – Substance (E), ousía (H), substantia (L), Substanz (G) 

Գոյութիւն – Being, Existence (E), Dasein, Existenz (G) 

            Գոյակցութիւն – Coexistence (E), Koexistenz (G) 

Գոռոզութիւն (Յոխորտանք) – Haughtiness (Pride) (E), hyperêphania, hybris (H),

                        superbia (L), Hochmut (Eitelkeit) (G)

Գործադրական – Performative (E), Performativ (G)

Գործակցութիւն – Coalition (E), Koalition (G)

Գործընկերութիւն – Partnership (E), Partnerschaft (G)

Գործիականութ իւ ն – Instrumentalism (E), Instrumentalismus (G)

            Գործիական – Instrumental (E, G )

Գործնապաշտութիւն – Pragmatism (E), Pragmatismus (G)  

            Գործնապաշտ – Pragmatist (E, G)

            Նոր-Գործնապաշտութիւն – Neo-Pragmatism (E), Neu-Pragmatismus (G)  

Գործունէութիւն (Աշխուժութիւն) – Activity (E), Aktivität (G)   

            Գործօն – Active (E), Aktiv (G)

Գրափորձ – Essay (E, G)

Գրգիռ (Խթան) – Impulse (E), Impuls (G)

Գրիպ – Influenza, Flu (E), Influenza, Grippe (G)

 

Դ

Դաոյականութիւն – Daoism (E), Daoismus (G)

            Դաոյական – Daoist (E, G)

            Նոր-Դաոյականութիւն – Neo-Daoism (E), Neu-Daoismus (G)  

Դասական – Classic (E), classicus (L), Klassik (G)

            Դասականութիւն – Classicism (E), Klassizismus (G)

Դասակարգում – Classification (E), Klassifikation (G)

Դատարկութիւն – Emptiness (E), Leerheit (G)

            Դատարկ – Empty (E), Leer (G)

Դատողութիւն – Judgement (E), Urteil (G)

            Բա ղադր ական (Համադրական) Դ. – Synthetic Judgement (E), Synthetisches Urteil (G)

            Բարոյական Դ. – Moral Judgement (E), Moralisches Urteil (G)

            Ժխտական (Բացասական) Դ. – Negative Judgement (E), Negatives Urteil (G)

            Հաստատական Դ. – Affirmative Judgement (E), Affirmatives Urteil (G)

            Վերլուծական Դ. – Analytic Judgement (E), Analytisches Urteil (G)

Դարաշրջան (Դար) – Era, Age (E), Ära, Zeitalter (G) 

            Դասական Հնադար – Classical Antiquity (E), Klassische Antike (G)  

            Ժամանակակից Դարաշրջան – Contemporary Era (E), Zeitgenössische Ära (G)

            Լուսաւորութեան Դարաշրջան – Enlightenment Era (E), Zeitalter der Aufklärung (G)

            Հնադար (Անտիկ Դարաշրջան) – Antiquity (E), Antike (G)

            Միջնադար (Միջին Դարաշրջան) – Middle Ages (E), Mittelalter (G)

            Նոր Դարաշրջան – Modern Era (E), Neuzeit (G)

Դեւ – De mon (E), daímôn (H), daemonium (L), Dämon (G)

            Դիւաբանութիւն – De monology (E), Dämonologie (G)

            Դիւապաշտութիւն – De monism (E), Dämonismus (G)

            Դիւապաշտ – De monist (E),

Դժոխք – Hell (E), kólasi (H), infernus (L), Hölle (G)

            Դժոխային – Hellish (E), Höllisch (G)

Դիալեկտիկա – Diale c ti c (E), Dialektik (G)

Դիտորդ – Spectator (E), Beobachter (G) 

            Անկողմնակալ Դիտորդ – impartial Spectator (E), Unparteiischer Beobachter (G)

            Արդարամիտ Դիտորդ – Judicious Spectator (E), Gerechter Beobachter (G)

Դիտում ( Դիտաւորութիւն, Միտում) – Intention (E, G)  

            Դիտումնաւորութիւն ( Միտումնաւորութիւն ) – Intentionality (E), Intentionalität G)  

Դիւան – Divan (E), D i wan (G)

Դիւանագէտ – Diplomatist (E), D i plomat (G)

            Դիւանագիտութիւն – Diplomacy (E), D i plomatie (G)

Դիւանակալութիւն – Bureaucracy (E), Bürokratie (G)

Դպրական (Սքոլաստիկ) – Scholastic (E), Scholastik (G)

            Դպրականութիւն – Scholasticism (E), Scholastik (G)

            Նոր -Դպրականութիւն – Neo-Scholasticism (E), Neu-Scholastik (G)

Դպրոց – School (E), skolé (H), schola (L), Schule (G)

Դրախտ – Paradise (E), parádeisos (H), paradisus (L), Paradies (G)

Դրական – Positive (E), Positiv (G)

            Դրական Եսասիրութիւն – Positive Egoism (E)

            Դրական Կրօնք – Positive Religion (E)

Դրամատիրութիւն – Capitalism (E), Kapitalismus (G)

            Դրամատ է ր – Capitalist (E), Kapitalist (G)

Դրապաշտութիւն – Positivism (E), Positivismus (G) 

            Դրապաշտ – Positivist (E, G)  

            Տրամաբանական Դ. – Logical Positivism (E)

            Նոր- Դ րապաշտութիւն – Neopositivism (E)

Դրոյթ – Thesis (E), These, Satz (G) 

Դրութիւն (Համակարգ) – System (E, G)

 

Ե

Եկեղեցի – Church (E), Kirche (G)

            Բողոքական Ե. – Protestant Church (E), Protestantische Kirche (G)

            Կաթոլիկ Ե. – Catholic Church (E), Katholische Kirche (G)

            Ուղղափառ Ե. – Orthodox Church (E), Orthodoxe Kirche (G)

Եղանակ ( Կ երպ) – Mode, Modus (E), Art, Modus (G)

            Ապրելակերպ – Mode of Living (E), modus vivendi (L), Lebensart (G)

            Գործելակերպ – Mode of Working (E), modus operandi (L), Arbeitsart (G)

            Մտածելակերպ – Mode of thinking (E), modus cogito (L), Denkart (G)

Եղանակաւորութիւն ( Մոդալութիւն ) – Modality (E), Modalität (G)

            Եղանակաւորիչ (Մոդալ) – Modal (E, G)

Եղբայրութիւն – Brotherhood (E), Fraternité (F), Bruderschaft (G)

Եղերերգութիւն – Eleg y (E), elegeía (H), elegia (L), Elegie, Klagelied (G)

Ենթադասում – Subsumption (E, G)

Ենթադրական (Վարկածային) – Hypothetical (E), Hypothetisch (G)

Ենթակայ – Subject (E), Subjekt (G)

            Բարոյական Ենթակայ – Moral Subject (E)

            Ենթակայականութիւն – Subjectivity (E), Subjektivität (G)

            Ենթակայապաշտ – Subjectivist (E), Subjektivist (G)

            Ենթակայապաշտութիւն - Subjectivism (E), Subjektivismus (G)

            Միջ - ենթակայական – Intersubjective (E), Intersubjektiv (G)

            Միջ - ենթակայականութիւն – Inter-Subjectivity (E), Intersubjektivität (G) 

Եռամիասնութիւն – Trimurti (Sk), Triform (E, G)   

Ես – Ego (E), Ich (G)

            Գերես – Super Ego (E), Über-Ich (G)

            Ոչես   – Non-Self (E), Nicht-Selbst (G)

Եսամոլութիւն (Սոլիպսիզմ) – Solipsism (E), Solipsismus (G)

Եսասիրութիւն – Egoism (E), Egoismus (G)

            Դրական Ե. – Positive Egoism (E)

            Ժխտական Ե. – Negative Egoism (E)

Երախտապարտութիւն (Շնորհակալութիւն) – Gratitude, Thankfulness (E),                                                    Dankbarkeit (G)

            Ապերախտութիւն – Ingratitude (E), Undankbarkeit (G)

Երանութիւն – Beatitude (E), beatitudo (L), Glückseligkeit (G)

Երեւակայութիւն – Imagination (E), Einbildung (G)

Երեւոյթ (Ֆենոմեն) – Phenomenon (E), Phänomen, Erscheinung (G)

            Երեւութա կան – Phenomenal (E), Phänomenal (G)

Երեւութաբանութիւն (Ֆենոմենոլոգիա) – Phenomenology (E), Phänomenologie (G)

Երեւութա պ աշտութիւն (Ֆենոմեն ա լիզմ) – Phenomenalism (E), Phänomenalismus (G)

Երկապաշտութիւն (Դուալիզմ) – Dualism (E), Dualismus (G)

            Երկապաշտ (Դուալիստ) – Dualist (E, G)

            Երկուութիւն – Duality (E), Dualität (G)

Երկդիմութիւն (Բազմիմաստութիւն) – Ambiguity (E), Ambiguität, Mehrdeutigkeit (G)

Երկիր – Earth (E), geô (H), terra (L),  Erde (G)

            Երկրաբանութիւն – Geology (E), Geologie (G)

            Երկրագուշակութիւն – Geomancy (E), geomanteía (H),  Geomantie (G)

            Երկրակեդրոն – Geocentric (E), Geozentrisch (G)

Երկխօսութիւն – Dialogue (E, F), Dialog (G)

Երկսայրաբանութիւն ( Ե րկընտրանք) – Dilemma (E, G)

Երջանկապաշտութիւն – Eudemonism, Eudaimonism (E),

                        Eudämonismus, Eudaimonismus (G)

Երջանկութիւն – Happiness (E), eudaimonía (H), felicitas (L), Glück

            Երջան ի կ – Happy (E), Glücklich (G)

Երրորդութիւն – Trinity (E), Trinität (G)

 

Զ

Զայրոյթ (Ոխակալութիւն) – Wrath (Rage) (E), orgê (H), ira (L), Zorn (Rachsucht) (G)

Զգայապաշտութիւն ( Զգայականութիւն ) – Sensualism (E), Sensualismus (G)

            Զգայապաշտ – Sensationalist (E, G)

Զգայարան – Sense, Sense organ (E), Sinn, Sinnesorgan (G)

            5 Զգայարաններ – 5 Senses, 5 Sense organs (E), 5 Sinnen, 5 Sinnesorgane (G)

Զգայութիւն (Զգացողութիւն) – Sensation (E), Empfindung (G)

            Զգայուն ( Դիւրազգաց ) – Sensitive (E), Empfindlich, Sensitiv (G)

Զգացում – Feeling, Sense (E), Gefühl, Sinn (G)

            Հաճելի Զգացում – Euphoria (E), Euphorie (G) 

            Տհաճ Զգացում – Dysphoria (E), Dysphorie (G)

            Զգայահասու Աշխարհ – World of Sense (E), Sinnenwelt (G)   

Զղջում – R epentance, Regret (E), Reue (G)

Զուարթութիւն – Cheerful (E), euthymia (H), Wohlgemutheit (G)

Զրադաշտականութիւն – Zoroastrianism (E), Zarathustrismus (G)  

 

Է

Էաբանութիւն (Գոյաբանութիւն) – Ontology (E), Ontologie (G)

            Հիմնական Էաբանութիւն – Fundamental Ontology

Էականութիւն – Essentialism (E), Essentialismus, Wesenheit (G)

Էութիւն – Essence (E), Wesen (G)

Էպիկուրականութիւն – Epicureanism (E), Epikureismus (G)

 

Ը

Ըմբռնում ( Ընկալում ) – Insight, Perception (E), aisthêsis (H), perceptio (L),

                        Einsicht, Wahrnehmung,    Perzeption (G)

Ըմբոստութիւն – Mutiny (E), Revolte, Meuterei (G)

         Ըմբոստ (Ապստամբ) – Rebel (E), Rebell (G)

Ընդհանրականացում (Համընդհանրականացում) – Universalization (E, G)

Ընդհանրականներ (Համընդհանրականներ) – Universals (E), Universalien (G)

Ընդհանրացում – Generalization (E, G)

Ընդհանրութիւն – Communality (E), Gemeinschaftlichkeit (G)

Ընկալում – տե՛ս ըմբռնում

            Ընկալական ( Ըմբռնողական ) – Perceptive (E), Perzeptiv (G)

Ընկեր – Friend (E), phíl os (H), amicus (L), Freund (G)

            Ընկերային սէր – phíl os (H)

            Ընկերութիւն – Friendship (E), philía (H), amicitia (L), Freundschaft (G)

Ընկերաբանութիւն (Սոցիոլոգիա) – Sociology (E), Soziologie (G)

            Ընկերաբան (Սոցիոլոգ) – Sociologist (E), Soziologe (G)

Ընկերակցութիւն (Հասարակութիւն) – Society (E), Gesellschaft (G)

            Աստուածիմաստութեան Ը. – Theosophical Society (E),

                        Theosophische Gesellschaft (G)

Ընկերային (Հասարակական) – Social (E), Sozial (G)

            Ընկերային Բարօրութիւն – Social Welfare

            Ընկերային Ճնշում – Social Pressure

Ընկերվարութիւն (Սոցիալիզմ) – Socialism (E), Sozialismus (G)

            Գիտական Ը. – Scientific Socialism (E), Wissenschaftlicher Sozialismus (G)        

            Ընկեր վ ար – Socialist (E), Sozialist (G)

Ընտանիք – Family (E), oikogéneia (H), familia (L), Familie (G)

         Ընտանեկան – Familiar (E), Familiär (G)

            Խառն Ը. – Blended Family (E), Gemischte Familie (G)

            Խորթ Ը. – Step Family (E), Stieffamilie (G)

            Կորիզային Ը. ( Փոքր Ը. ) – Nuclear Family (E), Kernfamilie, Kleinfamilie (G)

            Համասեռական Ը. – LGBT Family (E), Regenbogenfamilie (G)

            Մեծ Ը. – Extended Family (E), Großfamilie (G)

Ընտրականութիւն – Eclecticism (E), Eklektizismus (G)

 

Թ

Թոմականութիւն (Թոմիզմ) – Thomism (E), Thomismus (G)

            Թոմական (Թոմիստ) – Thomist (E, G)

Թուլամորթութիւն – տե՛ս Ծուլութիւն

 

Ժ

Ժահր (Վիրուս) – Virus (E, G)

            Ժահրային (Վիրուսային) – Viral (E, G)

Ժամանակ – Time (E), chrónos (H), tempus (L), Zeit (G)

            Անժամանակ – Timeless (E), Zeitlos (G)

            Ժամանակաշրջան – Period (E), Zeitraum (G)

            Ժամանակաւոր – Temporal (E, G), Temporär (G)

            Միաժամանակ – Simultaneously (E), Gleichzeitig (G)

Ժանտախտ – Plague (E), pestis (L), Pest (G)

Ժլատութիւն (Ագահութիւն) – Greed (Avarice) (E), philargyría (H), avaritia (L),

                        Habgier (Geiz) (G)

Ժխտական (Բացասական) – Negative (E), apophatikê (H), Negativ (G)

            Ժ. Աստուածաբանութիւն – Apophatic - Negative - Theology (E),  

                        theología apophatikê (H), Apophatische - Negative - Theologie (G)

            Ժ. Եսասիրութիւն – Negative Egoism (E), Negative Egoismus (G)

            Ժ. Օ գ տապաշտութիւն – Negative Utilitarianism (E), Negative Utilitarismus (E)

Ժխտականութիւն ( Ժխտականապաշտութիւն ) – Negativism (E), Negativismus (G) 

Ժխտականութիւն (Բացասականութիւն) – Negativism (E), Negativismus (G) 

Ժխտում (Բացասում) – Negation (E, G)

Ժողով ( Խորհուրդ ) – Council (E), sangiti (Sk), Konzil (G)

Ժողովածու (Ծաղկաքաղ) – Anthology (E), Anthologie (G)

Ժողովուրդ – People, Population (E), Volk, Bevölkerung (G)

         Ժողովրդապաշտութիւն – Populism (E, G)

         Ժողովրդականութիւն – Popularity (E), Popularität (G)        

Ժողովրդավարութիւն – Democracy (E), dêmoktatía (H), Demokratie (G) 

 

Ի

Իդէալ (Իդէալական) – Ideal (E, G), idealis (L)

         Իդէալիզմ (Գաղափարապաշտ) – Idealism (E, G)

Իղձ (Փափաք) – Wish (E), Wunsch (G)

Իմաստ – Sense (E), Sinn (G)

Իմաստասիրութիւն (Փիլիսոփայութիւն) – Philosophy (E), Philosophie (G)

            Իմաստաս է ր (Փիլիսոփայ) – Philosopher (E), Philosoph (G)

Իմաստութիւն – Wisdom (E), sophía (H), sapientia (L), Weisheit (G)

            Իմաստուն – Wise, Sage (E), sophós (H), sapiens (L), Weise (G)

            Եօթ ի մաստուն ներ – Seven Sages (E), heptá sophoí (H), septem sapientes (L),

                        Sieben Weise (G)

            Աստուածիմաստութիւն – Theosophy (E), Theosophie (G)

            Մարդիմաստութիւն – Anthroposophy (E), Anthroposophie (G)

Իմացաբանութիւն – Epistemology (E), Erkenntnistheorie (G)

Իմացականութիւն – Nous, Understanding, Intelligence (E), noesis, nous (H),

                        intellectus (L),      Verstand, Intelligen z (G)

            Արուեստական Ի. – Art i ficial Intelligence (E), Künstliche Intelligenz (G)

Իմացութիւն ( Ճանաչողութիւն ) – Perception, Insight (E), Erkenntnis, Einsicht (G)

Ի յառաջա գ ունէ ( Նախափորձնական ) – a priori (L, E, G)

Ի յետնագունէ ( Յետփորձնական ) – a posteriori (L, E, G)

Ինքն (Ես) – the Self (E), das Selbst (G)

            Ինքնաբաւութիւն ( Ինքնաբաւարարութիւն ) – Autarky, Self-sufficient (E),

                        autárkeia (H), Autarkie, Selbstgenügsamkeit (G)

            Ինքնաբնութիւն – Self-nature (E), Selbstnatur (G)

            Ինքնագիտակցութիւն – Self-consciousness (E), Selbstbewusstsein (G)

            Ինքնա զսպում ( Ինքնատիրապետում ) – Self-control (E), Selbstbeherrschung (G)

            Ինքնա ճանաչում – Self-knowledge (E), Selbsterkenntnis (G)

            Ինքնակարեկցութիւն – Self-pity (E), Selbstmitleid (G)

            Ինքնա յարգանք – Self-respect (E), Selbstachtung (G)

            Ինքնապահպանում – Self-preservation (E), Selbsterhaltung (G)

            Ինքնա ս պանութիւն ( Անձնասպանութիւն ) – Suicide (E), Suizid, Selbstmord (G)

            Ինքնավ ստ ահութիւն – Self-confidence (E), Selbstvertrauen (G)

            Ինքնա տիրապետում ( Ինքնազսպում ) – Self-evaluation (E), Selbstbeherrchung (G)

            Ինքնարժեւորում – Self-evaluation (E), Selbstbewertung (G)

            Ինքնաքննադատութիւն – Self-criticism (E), Selbstkritik (G)

            Ինքնորոշում – Self-determination (E), Selbstbestimmung (G)

         Ինքնուրոյնութիւն – Self-reliance (E), Selbständigkeit (G)

Ինքնաբեր (Ինքնակամ) – Spontaneous (E), Spontan (G)

            Ինքնա բերութիւն (Ինքնա կամ ութիւն) – Spontaneity (E), spontaneus (L),

                        Spontanéité (F), Spontaneität (G)

Ինքնայատկութիւն – Idiosyncrasy (E), Idiosynkrasie (G)

Ինքնավարութիւն (Ինքնօրինութիւն) – Autonomy (E), autonomía (H), Autonomie (G)

Ինքնին իր – Thing-in-itself (E), Ding an sich (G)

Ինքնիշխանութիւն (Ինքնակալութիւն) – Autocracy (E), autokráteia (H), Autokratie (G)

Ինքնորոշում – Autonomy (E), autonomia (H, L), Selbstbestimmung (G)  

Ինքնութիւն – Identity (E), Identität (G)

Իսլամ ( Իսլամ ութիւն) – Islam (E, G)

Իր ( Առարկայ ) – Object, Thing (E), Objekt, Ding (G)

            «Ինքնին իր» – „Ding an sich“ (G), Thing-in-itself (E), Noumenon (E, G)

            «Իր ինծի համար» – „Ding für mich“ (G), Phenomenon (E, G)

Իրականութիւն ( Ռեալութիւն ) – Reality (E), realitas (L), Réalité (F),

                        Realität, Wirklichkeit (G)

            Առարկայական Ի. – Objective Reality (E), Objektive Wirklichkeit (G) 

            Իրական – Real (E), Réel (F), Wirklich (G)

Իրապաշտութիւն ( Ռեալիզմ ) – Realism (E), Realismus (G)

            Առարկայական Ի. – Objective Realism (E), Objektiver Realismus (G)

            Բարոյական Ի. – Moral Realism (E), Moralischer Realismus (G)

            Իրապաշտ – Realist (E, G)

            Հակա-Իրապաշտութիւն – Anti-Realism (E), Antirealismus (G)

Իրաւասութիւն – Jurisdiction (E), Zuständigkeit (G)

Իրաւունք – Right (E), ius (L), Recht (G)

            Բնական Ի. – Natural Law (E), ius naturae (L), Naturrecht (G)

            Ինքնորոշման Ի. – Right of Self-determination (E), Selbstbestimmungsrecht (G)

            Իրաւական Պետութիւն – State of Law (E), Rechtsstaat (G)

            Իրաւահաւասարութիւն – Social Equality (E), Gleichberechtigung (G)

            Մարդու Իրաւունքներ – Human Rights (E), Menschenrechte (G)

Իրողութիւն – Reality (E), Realität (G)

 

Լ

Լամայականութիւն –   Lamaism (E), Lamaismus (G)

Լարուածութիւն (Ստրես) – Stress (E, G)

Լարում ( Ձգութիւն ) – Tension (E), Spannung (G)

Լաւատեսութիւն – Optimism (E), Optimismus (G)

            Լաւատես – Optimist (E, G)

Լեզու – Language (E), glóssa (H), lingua (L), Sprache (G)

            Բազմալեզու – Multilingual, Polyglot (E), Multilingual, Mehrsprachig (G)

            Երկլեզու – Bilingual (E), Bilingual, Zweisprachig (G)

            Լեզուաբան – Linguist (E), Linguist, Sprachwissenschaftler (G)

         Լեզուա բան ութիւն ( Լեզուագիտութիւն ) – Linguistics (E), glossología (H),

                        Linguistik, Sprachwissenschaft (G)

Լուսաւորութիւն – Enlightenment (E), Aufklärung (G)

            Լուսաւորութեան Դարաշրջան – Enlightenment Era (E), Zeitalter der Aufklärung (G)

 

Խ

Խաղաղապաշտութիւն – Pacifism (E), Pazifismus (G)

Խաղաղութիւն – Peace (E), Frieden (G)

Խիղճ (Խղճմտանք) –  Conscience (E), syneidêsis (H), conscientia (L), Gewissen (G)

Խծբութիւն – Nepotism (E), Nepotismus (G)

            ԽԾԲ = Խնամի – Ծանօթ – Բարեկամ

Խոհեմութիւն – Prudence (E), phronêsis (H), prudentia (L), Besonnenheit (G)

Խոնարհութիւն ( Հեզութիւն ) – Humility (E), humilitas (L), Demut (G)

Խորհուրդ – Advice, Thought (E), Rat, Gedanke (G)

            Խորհուրդ – Sacrament (E), Sakrament (G)

Խորհրդածութիւն – Contemplation (E), Kontemplation (G)

            Խորհրդածական – Contemplative (E), Kontemplative (G)

Խորհրդանշան (Խորհրդանիշ) – Symbol (E, G)

            Խորհրդանշագիտութիւն – Symbolics (E), Symbolik (G)

            Խորհրդանշական – Symbolic (E), Symbolisch (G)

Խորհրդապաշտութիւն – Mysticism (E), Mystizismus (G)

            Խորհրդաւոր – Mystic (E), mysterion (H), mysterium (L), Mystik (G)

Խորտակում (Փլուզում) – Collapse (E), Zusamenbruch, Kollaps (G)

            Խորտակաբանութիւն – Collapsology (E), Kollapsologie (G)

Խոցելի – Vulnarable (E, L), Verletzlich (G)

            Խոցելիութիւն – Vulnarability (E), Verletzlichkeit (G)

Խուճապ – Panic (E), Panik (G)

Խ տրականութիւն – Discrimination (E), Diskriminierung (G)

 

Ծ

Ծագում ( Սկիզբ ) – Origin (E), Ursprung (G)

Ծագումնաբանութիւն – Genealogy (E), Genealogie (G)

Ծաղկախտ –  Smallpox (E), variola (L), Pocken (G)

Ծաղկաքաղ (Ժողովածու) – Anthology (E), Anthologie (G)

Ծաղրանք – տե՛ս Հեգնանք

Ծին – Gen (E, G)

            Ծինաբանութիւն – Genetics (E), Genetik (G)

            Ծինաբարոյագիտութիւն – Genethics (E), Genethik (G)

Ծնագեղձ ( Գոնադ ) – Gonad (E, G)

            (ինչպէս՝ իգական ձուարանները եւ արական ամորձիները։)

Ծուլութիւն (Թուլամորթութիւն) – Laziness (Sloth) (E), akedia (H), acedia (L),

                        Faulheit (Trägheit) (G)

 

Կ

Կազմախօսութիւն (Անատոմիա) – Anatomy (E), Anatomie (G)

Կախեալութիւն – Dependence (E), Abhängigkeit (G)

Կամապաշտութիւն – Voluntarism (E), Voluntarismus (G)

            Կամաւոր – Voluntary, Volunteer (E), Volontär (G)

Կամեցողութիւն – Volition (E), Willkür (G)

Կամք – Will (E), Wille (G) 

            Կամքի Ազատութիւն (Ազատ Կամք) – Free Will (E), Freie Wille (G)

            Կամքի ուժ (Կամքի Զօրութիւն) – Willpower (E), enkrateia (H), Willenskraft (G)

            Կամքի Տկարութիւն – Acrasia, Weakness of Will (E), akrasia (H), Willensschwäche (G)

            Հանրային Կամք – General Will (E), volonté générale (F), Gemeinwille (G)

Կայունութիւն – Stability (E), stasis (H), Stabilität (G)

            Կայուն – Stable (E), Stabil (G)

Կանոն – Rule (E), Regel (G)

            Անձնական Կանոն ( Մաքսիմ ) – Maxim (G)

Կանոնաւոր – Regular (E), Regulär (G)

            Անկանոն – Irregular (E), Irregulär (G)

Կանտականութիւն – Kantianism (E), Kantianismus (G)

            Նոր-Կանտականութիւն – Neo-Kantianism (E), Neu-Kantianismus (G)

Կապ ( Կապակցութիւն ) – Association (E), Zusammenhang (G)

Կառոյց ( Կառուցուածք ) – Structure (E), Struktur (G)

Կառուցապաշտութիւն – Structionalism (E), Struktionalismus (G)

            Ապակառուցապաշտութիւն – Deconstructivism (E), Dekonstruktivismus (G)

            Յետկառուցապաշտութիւն – Post-Structionalism (E), Post-Struktionalismus (G)

Կասկած – Daubt (E), Zweifel (G)

Կասկածապաշտութիւն (Սկեպտիկութիւն) – Scepticism (E), Skeptizismus (G)

            Կասկածապաշտ (Սկեպտիկ) – Sceptic (E), Skeptiker (G)

Կատարելապաշտութիւն – Perfectionism (E), Perfektionismus (G)

            Կատարելութիւն – Perfection (E), Vollkommenheit (G)

Կարգախօս (Նշանաբան, Լոզունգ) – Slogan, Parole (E, G)

Կարելիութիւն (Հնարաւորութիւն) – Possibility (E), Möglichkeit (G)

            Կարելի (Հնարաւոր) – Possible (E), Möglich (G)

Կարեկցութիւն – Compassion, Pity (E), Mitleid (G) 

            Ինքնակարեկցութիւն – Self-pity (E), Selbstmitleid (G)

Կարիք – Need (E), Bedürfnis (G) 

Կարծիք – Opinion (E), dóxa (H), opinio (L), Meinung (G)

Կարողութիւն ( Ընդունակութիւն ) – Ability, Capability (E), Fähigkeit, Vermögen (G)

Կեանք – Life (E), bíos (H), vita (L), Leben (G)

            Կեանքի Փիլիսոփայութիւն – Philosophy of Life (E), Philosophie de la vie (F),

                        Lebensphilosopie (G)

            Կենսական – Vital (E), Lebenswichtig (G)

            Կենսամակարդակ – Standard of Life (E), Lebensstandard (G)

            Կենսահիւթ – Elixir (E), Elixier (G)

            Կենսուժ ( կենսական ուժ ) – Vital Force, Vitality (E), Lebenskraft, Vitalität (G)

            Կենսական Խանդ – élan vital (F)

            «Աշխոյժ Կեանք» – Active Life (E), bíos praktikós (H), vita activa (L), Aktives Leben (G)

            « Խորհրդածական Կ եանք » – bíos theôrêtikos (H), vita contemplativa (L)

            « Հաճոյալի կեանք » – bíos apólaustikos (H)

            « Քաղաքական կեանք » – bíos polítikos (H)

Կեդրոն – Center (E), Zentrum (G)

            Արեւակեդրոն – Heliocentric (E), Heliozentrisch (G)

            Երկրակեդրոն – Geocentric (E), Geozentrisch (G)

            Կեդրոնական – Central (E), Zentral (G)

Կեղծում (Ձեւացում) – Simulation (E, G), simulatione (L)

         Կեղծող (Ձեւացնող) – Simulant (E, G)

Կենսաբանութիւն – Biology (E), Biologie (G)

Կենսոլորտ – Biosphere (E), Biosphäre (G)

Կին – Woman (E), Frau (G)

            Բազմակնութիւն – Polygamy (E), Polygamie (G)

            Միակնութիւն – Monogamy (E), Monogamie (G)

Կինիկականութիւն – Cynicism (E), Zynismus (G)

Կիրք ( Ցանկութիւն ) – Desire (E), Begierde (G)

Կղեր – Clergy (E), Klerus (G)

Կողմնակալութիւն – Partiality (E), Parteilichkeit (G)

Կոնֆուցիականութիւն – Confucianism (E), Konfuzianismus (G)

            Կոնֆուցիական – Confucianis t (E), Konfuzianis t (G)

            Նոր-Կոնֆուցիականութիւն – Neo-Confucianism (E), Neu-Konfuzianismus (G)

Կուսակրօնութիւն – Celibacy (E), Caelibatus (L), Zölibat (G)

Կուսութիւն – Virginity (E), Jungfräulichkeit (G)

         Կոյս – Virgin (E), Jungfrau (G)

Կտակարան – Testament (E, G)

Կրակ – Fire (E), pỹr (H), ignis (L), Feuer (G)

Կրակ ապաշտութիւն – Fire-Worship, Pyrolatria (E), Feueranbetung, Pyrolatrie (G)

         Կրակապաշտ – Fire-Worshipper, Pyrolater (E), Feueranbeter, Pyrolater (G)

Կրաւորական ութիւն – Passivity (E), Passivität (G)

            Կրաւորական – Passive (E), Passiv (G)

Կրկնակի – Double (E), Doppel (G)

            Կրկնակի Ներ գ ործութեան Սկզբունք – Principle of Double Effect (E),

                        Prinzip der Doppelwirkung (G)

Կրօն   – Religion (E, G)

            Կրօնագիտութիւն – Religious Studies (E), Religionswissenschaft (G)

            Կրօնաբան ( Կրօնի ուսուցիչ ) – Catechist (E), Katechet (G)

            Կրօնի ուսուցում ( Կրօնի ուսմունք ) – Catechism (E), Katechismus (G)

 

Հ

Հակադիր (Ներհակ) – Contrary (E), Conträr (G)

Հակազդեցութիւն – Reaction (E), Reaktion (G)

Հակաճառութիւն – Eristic (E), Eristik (G)

Հակասութիւն – Contradiction (E), Widerspruch (G)

            Ինքնահակասութիւն – Self-contradiction (E), Selbstwiderspruch (G)

            Գործադրական Հ. – Performative Contradiction (E)

            Տրամաբանական Հ. – Logical Contradiction (E)

Հակում – Tendency (E), Neigung (G)

            Հակուածութիւն – Affection (E), Zuneigung (G)

Հաղորդակցութիւն – Communication (E), Kommunikation (G)

Հաղորդութիւն – Eucharist (E), eucharistéo (H), Eucharistie (G)

Հաճոյապաշտութիւն – Hedonism (E), hêdonismós (H), Hedonismus (G)

            Հաճոյապաշտ – Hedonist (E, G)

Հաճոյք – Pleasure (E), hêdonê (H), Lust (G)

Համագիր – Context (E), Kontext (G)

Համադրութիւն (Համադրում) – Synthesis (E), sýnthesis (H), Synthese (G)

            Համադրել – Synthesize, Synthetize (E), Synthetisieren, Zusammensetzen (G)

Համակարգ (Դրութիւն) – System (E, G)

Համակարգիչ – Computer (E, G)

Համակրանք – Sympathy (E), Sympathie (G)

Համահաշտութիւն – Syncretism (E), Synkretismus (G)

Համաձայնութիւն – Compatibility, Consensus (E), Übereinstimmung, Konsens (G)

            Անհամաձայնութիւն – Incompatibility (E), Inkompatibilität (G)

            Համաձայն ( Համատեղելի ) – Compatible (E), Übereinstimmend, Kompatibel (G)

Համաճարակ (Համավարակ) – Pandemia (E), Pandemie (G)

            Տեղաճարակ (Տեղավարակ) – Epidemia (E), Epidemie (G)

Համայնականութիւն (Համընդհանրութիւն) – Universalism (E), Universalismus (G)

            Համայնական (Համընդհանուր) – Universal (E, G)

            Համայնական ներ ( յոգնակի ) – Universals (E), universalia (L), Universalien (G)

Համայնացում – Socialization (E), Sozialisation (G)

Համայնավարութիւն – Communism (E), Kommunismus (G)

            Համայնավար – Communist (E), Kommunist (G)

Համայնք (Հասարակութիւն) – Community (E), Gemeinschaft (G)

            Համայն քայն ապաշտութիւն – Communitarianism (E), K ommunitarism us (G)

Համանմանութիւն ( Նմանաբանութիւն ) – Analogy (E), Analogie (G)

            Համանման ( Նմանակ ) – Analogue (E), Analog (G)

Համաշխարհայնացում – Globalization (E), Globalisierung (G)

Համապատասխանութիւն – Correspondence (E), Korrespondenz (G)

            Համապատասխան – Correspondent (E), Korrespondent (G)

Համաստուածութիւն – Pantheism (E), Pantheismus (G)

            Համաստուածական – Pantheist (E, G) 

Համարկութիւն (Ինտեգրում) – Integration (E, G)

Համբերատարութիւն – Endurance (E), Duldsamkeit (G)

         Համբերութիւն – Patience (E), patientia (L), Ged uld (G)

Համեմատութիւն – Proportion (E), Verhältnis (G)

Համեստութիւն – Modesty (E), Bescheidenheit (G)

Համերաշխութիւն – Solidarity (E), Solidarität (G)

Համոզիչ ( Հաւանելի ) – Persuasive, Plausible (E), Überzeugend, Plausibel (G)

Համոզում – Persuasion, Belief (E), Überzeugung (G)

Հայեացք – Sight (E), Sicht, Blick (G)

            Յետահայեաց – Retrospective (E), Retrospektiv (G) 

            Նախահայեաց – Prospective (E), Prospektiv (G)

Հայեցողութիւն – Speculation (E), Anschauung (G)

            Ներհայեցողութիւն – Intuition (E, G)

Հայր – Father (E), pat é r (H), pater (L), Vater (G)

            Հայրիշխանութիւն – Patriarchism (E, G)

Հայրաբանութիւն – Patristics (E), Patristik (G)

Հանդուրժողութիւն – Toleration (E), Toleranz (G)

Հանրային (Հասարակական) – Public (E), Öffentlich (G)

            Հ. Իրաւունք – Public Law (E), Öffentliches Recht (G)

            Հ. Կարծիք – Public Opinion (E), Öffentliche Meinung (G)

            Հ. Սպասարկութիւն ( Հ. Ծառայութիւն ) – Public Service (E), Öffentlicher Dienst (G)

Հանրութիւն (Հասարակութիւն) – Public (E), Öffentlichkeit (G)

Հասկացութիւն – Concept (E), Begriff (G)

Հասկացում ( Հասկացողութիւն ) – Understanding (E), Verstehen, Verständnis (G)

Հաստատակամութիւն – Perseverance, Persistence (E), perseverantia (L),

                        Beharrlichkeit, Ausdauer (G)

Հաստատական – Assertorical, Affirmative (E), Assertorisch, Affirmativ (G) 

Հարբեցողութիւն – Drunkenness (E), Betrunkenheit (G)

Հարց ( Խնդիր ) – Problem (E, G)

            Հարցական ( Խնդրա կ ան ) – Problematic (E), Problematisch (G)

Հաւասարութիւն – Equality (E), aequalitas (L), Égalité (F), Gleichheit (G)

            Իրաւահաւասարութիւն – Social Equality (E), Gleichberechtigung (G)

            Հաւասար – Equal (E), Gleich (G)

            Անհաւասար – Unequal (E), Ungleich (G)

Հաւաստիութիւն ( Ստուգութիւն ) – Certainty (E), Gewissheit (G)

            Հաւաստի ( Ստոյգ ) – Certain (E), Gewiss (G)

Հաւատարմութիւն – Fidelity, Loialty (E), fidelitas (L), Treue, Fidelität (G)

            Անհաւատարմութիւն – Infidelity (E), infidelitatis (L), Untreue (G)

Հաւատք – Faith (E), pistis (H), fides (L), Glaube (G)

            Հաւատապաշտութիւն – Fideism (E), Fideismus (G)

            Հաւատաքննութիւն – Inquisition (E, G)

            Սնահաւատութիւն – Superstition (E), Aberglaube (G)

Հեգէլականութիւն – Hegelianism (E), Hegelianismus (G)

            Աջ -Հեգէլականութիւն – Right-Hegelianism (E), Recht-Hegelianismus (G)

            Ձախ-Հեգէլականութիւն – Left-Hegelianism (E), Links-Hegelianismus (G)

            Նոր-Հեգէլականութիւն – Neo-Hegelianism (E), Neu-Hegelianismus (G)

Հե գ նանք (Ծաղրանք) – Irony, Sarcasm (E), eirôneia (H), ironia (L), Ironie, Sarkasmus (G)

Հելլենականութիւն – Hellenism (E), Hellenismus (G)

Հեղինակութիւն – Authority (E), Authorität (G)

Հեշտամահութիւն – Euthanasia (E), euthanasía (H), Euthanasie, Sterbehilfe (G)

Հեռանկար – Perspective (E), Perspektiv (G)

            Հեռանկարայնութիւն – Perspectivism (E), Perspektivism (G)

Հեռա տեսիլ ( Հեռուստացոյց ) – Television (E), Television, Fernsehen (G)

Հետազօտութիւն – Research (E), Forschung (G)

            Գիտահետազօտութիւն – Scientific Research (E), Wissenschaftliche Forschung (G)

Հետեւանք – Consequence (E), Konsequenz (G)

            Հետեւականութիւն – Consequentialism (E), Konsequentialismus (G)

Հետեւութիւն – Deduction (E), Deduktion (G)

            Հետեւական – Deductive (E), Deduktiv (G)

Հերակլիտականութիւն – Heracliteanism (E), H erakliteanismus (G)

Հերետիկոսութիւն – Heresy (E), Häresie, Ketzerei (G)

            Հերետիկոս – Heretic (E), Häre tiker, Ketzer (G)

Հերմաֆրոդիտականութիւն – Hermaphroditism (E), Hermaphroditism us (G)

            Հերմաֆրոդիտ – Hermaphrodit e (E), Hermaphrodit, Zw i tter (G)

Հերքում – Elenctics, Refutation (E), elenchos (H), Elenktik, Widerlegung (G)

            Հերքելի – Refutable, deniable (E), Widerlegbar (G)

Հիմնադրոյթ ( Սկզբունք ) – Principle (E), Prinzip, Grundsatz (G)

Հիմնականապաշտութիւն – Fundamentalism (E), Fundamentalismus (G)

            Հիմնական – Fundamental (E, G)

Հիմնաւորում – Grounding (E), Begründung (G)

            Անհիմն – Groundless (E), Grundlos (G)

            Վերջնական Հիմնաւորում – Ultimate Grounding (E), Letztbegründung (G)

Հինդուականութիւն – Hinduism (E), Hinduismus (G)

            Հինդուական – Hinduist (E, G)

            Նոր-Հինտուականութիւն – Neo-Hinduism (E), Neu-Hinduismus (G)   

Հմտութիւն – Virtuosity (E), Virtuosität (G) 

Հնարաւորութիւն ( Կարելիութիւն ) – Possibility (E), Möglichkeit (G)

            Հնարաւոր (Կարելի) – Possible (E), Möglich (G)

Հոգեզմայլում ( Հոգեզմայլանք ) – Ecstasy (E), ékstasis (H), Ekstase (G) 

Հոգեվերացում (Տրանս) – Trance (E, G)

Հոգեւոր (Ոգեւոր) – Spiritual (E, G)

            Հոգեպաշտութիւն (Ոգեպաշտութիւն) – Spiritualism (E), Spiritualismus (G)

Հոգի – Soul, Spirit (E), psychê (H), psyche, animus (L), Seele, Gemüt (G) 

         Աշխարհի հոգին – World Soul (E), psychê tou pantos (H), anima mundi (L),

                        Weltseele (G)

         Հոգեբանութիւն – Psychology (E), Psychologie (G) 

            Հոգեբան – Psychologist (E), Psychologe/Psychologin (G)

            Հոգեբուժութիւն – Psychiatry (E), Psychiatrie (G)

            Հոգեբոյժ – Psychiatrist (E), Psychiater/Psychatrin (G)   

Հրամայական – Imperative (E), Imperativ (G)

            Անպայմանական Հ. – Categorical Imperative (E), Kategorischer Imperativ (G)

            Ենթադրական Հ. – Hypothetical Imperative (E), Hypothetischer Imperativ (G)

Հրեշտակաբանութիւն – Angelology (E), Angelologie (G)

         Հրեշտակ – Angel (E), ángelos (H), angelus (L), Engel (G)

Հրէականութիւն ( Յուդայականութիւն ) – Judaism (E), Judentum (G)

 

Ձ

Ձայնասփիւռ (Ռադիո) – Radio (E), Radio, Hörfunk (G)

Ձգտում – Strive (E), órexis (H), Streben (G)

Ձեւ – Form (E, G), fórma (H), forma (L)

            Անձեւ – Formless (E), Formlos (G)

            Ձեւական – Formal (E, G)

Ձեւապաշտութիւն – Formalism (E), Formalismus (G)

            Ձեւապաշտ – Formalist (E, G)

Ձեւացում – Simulation (E, G), simulatione (L)

            Ձեւացնող – Simulant (E, G)

Ձեւաւորում ( Կազմաւորում ) – Formation (E, G)

            Յոռի Ձեւաւորում (Յոռի Կազմաւորում) – Malformation (E, G)

Ձեւափոխութիւն – Transformation (E, G)

Ձուարան – Ovary (E), ovarium (L), Eierstock, Ovar (G)

 

Ղ

Ղեկ ավարել – Lead, Steer (E), Lenken, Führen (G)

Ղեկավարութիւն – Management, Steering (E), Leitung, Führung (G)

 

Ճ

Ճակատագիր – Fate (E), Schicksal (G)

            Ճակատագրական – Fatal (E, G)

Ճակատագրապաշտութիւն ( Ֆատալիզմ ) – Fatalism (E), Fatalismus G)

            Ճակատագրապաշտ – Fatalist (E, G)

Ճանաչականութիւն – Gnosis, Gnosticism (E), Gnosis, Gnostizismus (G)

            Անճանաչականութիւն – Agnosis, Agnosticism (E), Agnosis, Agnostizismus (G)

Ճանաչողականութիւն – Cognitivism (E), Kognitivismus (G) 

            Ճանաչողական – Cognitive (E), Kognitiv, Erkennend (G) 

            Ճանաչողութիւն – Cognition (E), Kognition, Erkennung (G) 

Ճարտարարուեստ ( Արդիւնաբերութիւն ) – Industry (E), Industrie (G)

Ճարտարութիւն – Proficiency (E), Tüchtigkeit (G) 

Ճգնաժամ – Crisis (E), Krise (G)

Ճգնաւորութիւն – Asceticism (E), áskêsis (H), Asketismus (G) 

         Ճգնարան – Hermitage (E), Eremitage, Einsiedelei (G) 

         Ճգնաւոր – Ascetic, Hermit (E), askêtês, eremítês (H), Asket, Eremit (G) 

Ճշմարտացիութիւն – Veracity (E), Wahrhaftigheit (G)

            Ճշմարտացի – Veracious (E), Wahrhaft (G)

Ճշմարտութիւն – Verity, Truth (E), alêtheia (H), veritas (L), Wahrheit (G)

            Ճշմարիտ – True (E), alêthês (H), verus (L), Wahr (G)

            Ճշմարտասիրութիւն – Veracity (E), Wahrheitsliebe (G)

 

Մ

Մակածութիւն – Induction (E), Induktion (G)

            Մակածական – Inductive (E), Induktiv (G)

Մահ – Death (E), thánatos (H), Tod (G)

            Ուղեղային Մ. – Brain Death (E), Hirntod (G)

Մայր – Mother (E), m êtêr (H), mater (L), Mutter (G)

            Մայրիշխանութիւն – Matriarchism (E, G)

Մասնակցութիւն – Participation (E), Teilnahme (G)

            Մասնակից – Participant (E), Teilnehmer (G)

Մարդ – Human Being (E), ánthrôpos (H), homo (L), Mensch (G)

            Գերմարդկային – Superhuman (E), Übermenschlisch (G)

            Մարդկայ ի ն – Human (E), Human, Menschlisch (G)

            Մարդկայ ի ն բնութիւն – Human Nature (E), Menschlische Natur (G)

            Մարդկայնութիւն – Humanism (E), Humanismus (G)

Մարդաբանութիւն – Anthropology (E), Anthropologie (G)

            Ընկերաբանական Մ. – Sociological Anthropology (E), Soziologische Anthropologie (G)

            Կենսաբանական Մ. – Biological Anthropology (E), Biologische Anthropologie (G)

            Փիլիսոփայական Մ. – Philosophical Anthropology (E), Philosophische Anthropologie (G)

Մարդակերպութիւն – Anthropomorphism (E), Anthropomorphismus (G)

Մարդասիրութիւն – Philanthropy (E), Philanthropie, Menschenliebe (G)

            Մարդասէր – Philanthropist (E), Philanthrop (G)

Մարդիմաստութիւն – Anthroposohy (E), Anthroposophie (G)

Մարմին – Body (E), Corpus (L), Körper (G)

            Մարմնաւորում (Մարմնացում) – Embodiment, Incarnation (E),

                        Verkörperung, Inkarnation (G)

            Վերամարմնաւորում – Reincarnation (E), Reinkarnation (G)

Մարտարուեստ – Martial Arts (E), Kampfkunst (G )

Մարքսականութիւն (Մարքսիզմ) – Marxism (E), Marxismus (G)

            Մարքսական ( Մարքսիստ ) – Marxist (E, G)

            Մարքսականութիւն- Լենինականութիւն ( Մ արքսիզմ-Լենինիզմ) –

                        Marxism-Leninism (E), Marxismus-Leninismus (G)

            Նոր-Մարքսականութիւն – Neo-Marxism (E), Neu-Marxismus (G)

Մաքուր – Pure (E), katharós (H), Rein (G)

            Մաքրումներ – Purifications (E), katharoí (H), Reinigungen (G)

Մեթոդ ( եղանակ, կերպ ) – Method (E), Methode (G)

            Մեթոդաբանութիւն – Methodics (E), Methodik (G)

Մեծահոգութիւն – Magnanimity (E), megaloprepeia (H), Hochherzigkeit (G)

Մեծարանք – Veneration (E), Verehrung (G)

Մեկնագիտութիւն (Մեկնաբանութիւն) – Hermeneutics (E), Hermeneutik (G)

Մեկնութիւն – Exegesis (E), exegêsis (H), legitur (L), Exegese (G)

Մեկուսացում – Isolation (E, G)

            Ինքնամեկուսացում – Self-Isolation (E), Selbst-Isolation (G)

Մեղեդի – Melody (E), melodiam (L), Melodie (G)

            Մեղեդի ական – Melodic (E), Melodisch (G)

Մեղք – Sin (E), hamartía (H), peccatum (L), Sünde (G)

            Մեղաւոր – Sinner, Guilty (E), Sünder, Schuldig (G)

            Մեղսագիտակցութիւն – Sin Awareness (E), Sündenbewusstsein (G)

            Մեղսակից – Accomplice (E), Mitschuldig (G)

            Սկզբնական Մ. – Original Sin (E), Erbsünde (G)

Մենամարտ – Duell (E), Duell, Zweikampf (G)

Միաբանութիւն ( կրօն. ) – Religious Order (E), ordo (L), Orden, Ordensgemeinschaft (G)

            Բենեդիկտեան Մ. – Benedictiner Order (E), Benedictiner Orden (G)

            Դոմինիկեան Մ. – Dominicaner Order (E), Dominikaner Orden (G)

            Յիսուսեան Մ. – Jesuits Order (E), Jesuiten Orden (G)

            Ֆրանցիսկեան Մ. – Benedictiner Order (E), Benedictiner Orden (G)

Միակապաշտութիւն – Henotheism, Monolatrism (E), Henotheismus, Monolatrie (G)

            Առաջնամիակը – The One (E), to hen (H), das Eine / Ur-Eine (G)

Միապաշտութիւն – Monism (E), Monismus (G)

            Միապաշտ – Monist (E, G)

Միասնութիւն – Unity (E), Einheit (G)

Միաստուածութիւն – Monotheism (E), Monotheismus (G)

            Միաստուածական – Monotheist (E, G)

Միջգիտաճիւղային – Interdisciplinary (E), Interdisziplinär (G)  

Միջին – Middle (E), mesótês (H), medium (L), Mitte (G)

Միտում ( Մտադրութիւն ) – Intention (E, G)

            Միտումնաւոր – Intentional (E, G)

Մղում ( Ինքնամղում ) – Impulse (E), Impuls (G)

Մշակոյթ – Culture (E), Kultur (G)

            Միջմշակութային – Intercultural (E), Interkulturell (G)

Մոլորութիւն – Error (E), Verirrung (G)

Մոլութիւն – Vice (E), kakia (H), vitium (L), Laster (G)

Մոհականութիւն (Մոականութիւն) – Mohism (E), Mohismus (G)

            Մոհական (Մոական) – Mohist (E),

Մտածել (Խորհիլ) – Think (E), Denken (G)

            Միտք – Mind, Thought (E), Gedanke (G)

            Մտածելակերպ – Way of Thinking (E), Denkweise (G)

            Մտաւորական – Intellectual (E), Intellektuell (G)

Մտավերացում (Մեդիտացիա) – Meditation (E, G)

Մտացածին – Noumenal, Mental (E), Noumenal, Gedankending (G)

Մտացիութիւն ( Ուշիմութիւն ) – Intelligence (E), Intelligenz (G)

            Մտահասու ( Դիւրիմաց ) – Intelligible (E), Intelligibel (G)

            Մտացի ( Ուշիմ ) – Intelligent (E, G)

            Մտաւորական – Intellectual (E), Intellektuell (G)

 

Յ

Յայտնութիւն ( Սբ. Յովհաննու ) – Revelation, Apocalypse (E),

                        Offenbarung, Apokalypse (G)

            Աստուածայայտնութիւն – Theophany, Revelation of God (E),

                        Theophanie, Offenbarung Gottes (G)

Յանդգնութիւն ( Համարձակութիւն ) – Audacity (E), Mut, Kühnheit (G)

         Յանդուգն ( Համարձակ ) – Audacious (E), Mutig, Kühn (G)

Յանցանք – Fa ult, Guilt (E), Sch ul d (G)

            Յանցագիտակցութիւն – Guilty Conscience (E), Schuldbewusstsein (G)

            Յանցաւոր  – Fa ult y, Guilty (E), Sch ul dig (G)

Յառաջադրութիւն (Նախադրութիւն) – Postulate (E), Postulat (G)

Յատկութիւն (Յատկանիշ) – Property (E), Beschaffenheit (G)

Յարաբերութիւն – Relation (E, G)

            Յարաբերական – Relative (E), Relativ (G)

            Յարաբերականութեան տեսութիւն – Theory of Relativity (E), Relativitätstheorie (G)

Յարաբերակցութիւն – Correlation (E), Korrelation G)

Յարաբերապաշտութիւն – Relativism (E), Relativismus G)

            Յարաբերապաշտ – Relativist (E, G)

Յարակարծութիւն – Paradox (E, G), paradoxon (L)

Յարակցութիւն – Coherence (E), Kohärenz (G)

            Յարակից – Coherent (E), Kohärent (G)

Յարգանք – Respect (E), Respekt, Achtung (G)

            Յարգալի – Respectable (E), Respektabel, Achtungsvoll (G)

Յերիւրանք – Forgery, False (E), Fälschung (G)

Յիշողութիւն – Memory, Remembrance (E), Ged ä chtnis, Erinnerung (G)

            Յիշել – Remember (E), Erinnern (G)

            Հաւաքական Յ. – Collective Memory (E), Kollektives Ged ä chtnis (G)

Յղիութիւն – Pregnancy (E), Schwangerschaft (G)

            Յղի – Pregnant (E), Schwanger (G) 

Յոյզ – Emotion (E, G), Affekt (G) 

            Յուզական – Emotional (E, G)  

Յոյս – Hope (E), elpis (H), spes (L), Hoffnung (G)

            Անյոյս – Hopeless (E), Hoffnungslos (G)

            Յուսալի – Hopeful (E), Hoffnungsvoll (G)

Յոռետեսութիւն – Pessimism (E), Pessimismus (G)

            Յոռետես – Pessimist (E, G)

Յուդայականութիւն - Հրէականութիւն – Judaism, Hebrew (E), ioudaismos (H),

                        Judaism, Judentum (G)

            Յուդայականներ (Հրեաներ) – Jews (E), Juden (G)

Յուզականութիւն – Empathy (E), Empathie (G)

Յուզապաշտութիւն – Emotivism (E), Emotivismus (G) 

            Յուզապաշտ – Emotivist (E, G)  

 

Ն

Նախադրութիւն (Յառաջադրութիւն) – Postulate (E), Postulat (G)

Նախայարձակում – Aggression (E, G)

            Նախայարձակ ( կռուազան ) – Aggressive (E), Aggressiv (G)

Նախահամարում (Նախապայման) – Presupposition (E, G)

Նախանիւթ – Prime Element (E), arché (H), materia prima (L), Urstoff (G)

Նախանձ (Մախանք) – Envy, Jealousy (E), zelia, phtonos (H), invidia (L), Neid, Eifersucht (G)

Նախատիպ (Տեսակ) – Type (E), Typ (G)

Նախատրամադրում (Նախատրամադրութիւն) – Predisposition (E), Prädisposition (G)

Նախնական – Propaedeutic, Primary (E), Propädeutisch, Ursprünglich (G)

Նարկիսականութիւն – Narcissism (E), Narzissmus (G)

Ներակցութիւն (Ներյատուկութիւն) – Inherence (E), Inhärenz (G)

            Ներակից (Ներյատուկ) – Inherent (E), Inhärent (G)

Ներգոյութիւն – Inwardness (E), Innerlichkeit (G)

Ներկայացում ( Ներկայացուցչութիւն ) – Representation (E), Repräsentation (G)

Ներկայութիւն – Immanence, Presence (E), Immanenz, Präsenz (G)

Ներհայեցողութիւն (Ներըմբռնում) – Intuition (E, G)

            Ներհայեցողական – Intuitive (E), Intuitiv (G)

Ներյատուկ (Ներակայ) – Immanent (E, G)

Ներում (Ներողամտութիւն) – Forgiveness (E), Pardon (F), Vergebung (G)

Ներքին – Int ernal, Inner (E), Int ern, Innere (G)

            Ներքնահայեցութիւն – Int roversion (E), Int rovertiertheit (G)

Նիւթ – Matter (E), materia (L), Materie (G)

            Նիւթական – Material (E, G)

            Նիւթապաշտ – Materialist (E, G)

            Նիւթապաշտութիւն – Materialism (E), Materialismus (G)

Նկատառում – Consideration (E), Erwägung (G)

Նկատողութիւն – Comment (E), Bemerkung (G)

Նկարագիր ( Յատկանիշ ) – Character (E), Charakter (G)

            Նկարագրային ( Յատկանշական ) – Characteristic (E), Charakteristik (G)

Նշան – Sign (E), Zeichen (G)

            Նշանաբանութիւն – Semiology (E), Semiologie (G)

Նշանակութիւն – Meaning (E), Bedeutung (G)

Ն ոյ նաբանութիւն – Tautology (E), tautotês (H), Tautologie (G)

Նպատակ – End, Purpose (E), télos (H), finis (L), Zweck, Ziel (G)

            Վերջին Նպատակ – Final Cause (E), causa finalis (L), Zweckursache (G)

Նպատակաբանութիւն (Տելեոլոգիա) – Teleology (E), Teleologie (G)

            Նպատակա պ աշտութիւն – Teleologism (E), Teleologismus (G) 

 

Շ

Շահ (Օգուտ) – Benefit, Profit (E), benefactum (L), Gewinn, Nutzen (G)

            Անշահաբեր (Անօգուտ) – Unprofitable, Useless (E), Gewinnlos, Nutzlos (G)

            Շահ աբեր (Օգտա ւէտ ) – Profitable (E), Profitabel, Nützlich (G)

Շամանութիւն – Shamanism (E), Schamanismus (G)

            Շամանական – Shaman (E), Schaman (G)

Շարժառիթ – Motive (E), Motiv (G)

Շարժում – Kinetics, Movement (E), kinêsis (H), Kinetik, Bewegung (G)

            Շարժում – Motion (E), Bewegung (G)

Շինտոյականութիւն – Shinto, Shintoism (E), Shintô, Shintoismus (G)

            Շինտոյական – Shintoist (E, G)

Շնորհ – Grace (E), gratia (L), Gnade (G)

Շնութիւն – Adultery (E), moicheía (H), adulterium (L), Ehebruch (G)

Շռայլութիւն – Prodigality (E), asôtia (H), prodigalitas (L), Verschwendungssucht (G)

 

Ո

Ոգի – Spirit (E), psyché (H), animus, spiritus (L), Geist (G)

            Ոգեպաշտութիւն – Animism (E), Animismus (G)

Ողորմութիւն – Mercy (E), miseriocordia (L), Barmherzigkeit (G)

Ոչինչ – Nothing (E), Nichts ( G)

Ոչնչապաշտութիւն – Nihilism (E), Nihilismus (G)

Ոչնչութիւն – Nothingness (E), oúden (H), nihilum (L), Nichts, Nichtigkeit (G)

Որկրամոլութիւն (Շատակերութիւն) – Gluttony (E), gastrimargia (H), gula (L),

                        Völlerei, Maßlosigkeit (G)              

Որձեւէգութիւն (Միջսեռականութիւն) – Androgyny (E), Androgynie, Zwittrigkeit (G)  

            Որձեւէգ (Միջսեռական) – Androgyn e (E), androgynus (L), Androgyn, Zwitter (G)

                        (Կազմուած՝ «որձ» = Male, ándrós եւ «էգ» = Female, gyné արմատներէն։)  

Որոշ – Definite (E), Bestimmt (G)

            Անորոշ – Indefinite (E), Unbestimmt (G)

Որոշականութիւն (Դետերմինիզմ) – Determinism (E), Determinismus (G)

            Անորոշականութիւն (Ինդետերմինիզմ) – Indeterminism (E), Indeterminismus (G)

Որոշում – Decesion (E), Entscheidung (G)

            Որոշումի Տեսութիւն – Decesion Theory (E), Entscheidungstheorie (G)

Ուժ ( Էներգիա ) – Energy, Power (E), Energie, Kraft (G)

            Կենսուժ ( կենսական ուժ ) – Vital Force, Vitality (E), Lebenskraft, Vitalität (G)

            Միջուկային ուժ (Կորիզային ուժ) – Nuclear Energy, Nuclear Power (E),

                        Atomenergie, Kernkraft (G)

Ուխտ ( երդում ) – Vow, Oath (E), votum (L), Gelübde, Eid (G)  

Ուղղամտութիւն – Reighteousness (E), Rechtschaffenheit (G)  

Ունայնութիւն ( Սնափառութիւն ) – Vanity (E), Eitelkeit (G)

Ուշադրութիւն – Mindfulness, Attention (E), Achtsamkeit, Aufmerksamkeit (G)

            Ուշադիր – Mindful, Attentive (E), Achtsam, Aufmerksam (G)

Ուշիմութիւն (Մտացիութիւն) – Intelligence, Smartness (E),  nous (H), intellectus (L),

                        Intelligenz, Klugheit (G)

            Ուշիմ ( Մտացի ) – Intelligent, Smart (E), Intelligent, Klug (G)

            Ուշիմութեան Քանորդ – Intelligence Quotient, IQ (E), Intelligenzquotient, IQ (G)

Ուսողութիւն (Մաթեմատիկա) – Mathematics (E), Mathematik (G)

Ուրախութիւն – Joy (E), laetitia (L), Freude (G)

Ուրիշ (ոչես) – Other (E), Andere (G)

 

Չ

Չարագործութիւն – Maleficence (E), Schaden (G) 

            Մի՛ վնասեր – Non-Maleficence (E), mê bláptein (H), non nocere (L), Nicht Schaden (G)

Չարախնդութիւն – Malicious joy (E), Schadenfreude (G) 

Չարախօսութիւն ( Բամբասանք ) – Slander (E), Klatsch (G)

Չարը – The Evil (E), de kakós (H), malum (L), das Böse (G)

Չարութիւն – Malice (E), kakía (H), malitiae (L), Bosheit (G)

Չափանիշ (Չափորոշիչ) – Standard (E, G)

Չափաւորութիւն – Temperance (E), sôphrosýnê (H), temperantia (L), Mäßigung (G)

 

Պ

Պահանջ(ք) ( Պէտք ) – Need (E), Forderung (G)

Պայման – Condition (E), Bedingung (G)

            Ընկերային Պայմաններ – Social Conditions (E), Soziale Bedingungen (G)

            Կենսական Պայմաններ – Living Conditions (E), Lebensbedingungen (G)

            Պայմանական ( Պայմանաւորուած ) – Conditional (E), Bedingt (G)

Պայմանագիր – Contract (E), Vertrag (G)

            Պայմանագրային Տեսութիւն – Contractarianism, Social Contract Theory (E),

                        Kontraktualismus, Vertragstheorie (G)

Պաշտամունք – Worship, Cult (E), cultus (L), Anbetung, Kult (G)

Պատահար – Event (E), Ereignis (G)

Պատահականութիւն (Դիպուած) – Contingency, Randomness (E), Contingentia (L),

                        Kontingenz, Zufälligkeit, Zufall (G)

            Պատահական – Contingent, Random (E), Kontingent, Zufällig (G)

Պատասխանատուութիւն – Responsibility (E), Verantwortung (G) 

            Բարոյական Պ. – Moral Responsibility (E), Moralische Verantwortung (G) 

            Հաւաքական Պ. – Collective Responsibility (E), Kollektive Verantwortung (G) 

Պատժամիջոց – Sanction (E), Sanktion (G)

Պատիւ – Honour (E), timê (H), honor (L), Ehre (G)

            Պատուական ( Պատուարժան ) – Honourable (E), Ehrenhaft, (Ehrenwert) (G)

            Պատւոյ խօսք – Word of Honour (E), Ehrenwort (G)

Պատկառանք ( Ակնածանք) – Re verence, Respect (E), Ehrfurcht, Respekt (G)

Պատկերացում – Conception (E), Vorstellung (G)

Պատճառ – Cause, Reason (E), Grund, Ursache (G)

            Պատճառաբանութիւն – Argument, Reasoning (E), Argument, Begründung (G)

            Պատճառ-Հետեւանք տեսութիւն ( Պատճառականութիւն ) – Cause - and-Effect                                  Theory (E), Ursache-Wirkung Theorie (G)

Պատճառականութիւն – Causality (E), Kausalität (G)

            Պատճառական – Causal (E), Kausal (G)

Պատճառարկութիւն (Շարժառիթ) – Motivation (E, G)

Պատշաճութիւն – Propriety (E), Schicklichkeit (G)

Պատուաստ – Vaccine (E), Impfung (G)

Պատուաստում – Grafting (E), Impfung (G)

            Փոխպատուաստում – Transplantation (E, G)

Պատուիրան – Commandment (E), Gebot (G)

            10 Պատուիրաններ ( Տասնաբանեայ ) – The 10 Commandments (Decalogue) (E),

                        dekalogos (H), decalogus (L), 10 Gebote (Dekalog) (G)

Պատուհաս – Plague (E), Plage (G)

Պարապութիւն – Void (E), kenós (H), vacuum (L), Leere (G)

Պարէտային ժամ – Curfew (E), Couvre-feu (F), Ausgangssperre (G)

Պարծենկոտութիւն – Boastfulness (E), alazoneia (H), Prahlerei (G)

Պարտաւորութիւն (Պարտք) – Duty (E), Pflicht (G)

Պարտագիտութիւն (Դեոնտոլոգիա) – Deontology (E), Deontologie (G)

Պլատոնականութիւն – Platonism (E), Platonismus (G)

            Նոր-Պլատոնականութիւն – Neo-Platonism (E), Neu-Platonismus (G)

Պոռնկութիւն (Մարմնավաճառութիւն) – Prostitution (E, G)

Պսակաժահր – տե՛ս Պսակավիրուս

Պսակավիրուս (Պսակաժահր) – Coronavirus (E, G)

            Պսակավիրուս-19-ախտ – Covid-19 (E, G)

 

Ջ

Ջաինականութիւն – Jainism (E), Jainismus (G)

            Ջաինական ներ – Jains (E), Jaina (G)

Ջատագովութիւն – Apologetics (E), Apologetik (G)

            Ջատագով – Apologetist (E), Apologet (G)

Ջուր – Water (E), hýdôr (H), aqua (L), Wasser (G)

 

Ռ

Ռազմավարութիւն – Strategy (E), Strategie (G)

            Ռազմավարական – Strategical (E), Strategisch (G)

Ռամիկ ( Գռեհիկ ) – Vulgar (E, L), Vulgär (G)

 

Ս

Սահմանում – Limitation (E, G)

            Սահման – Limit, Bound (E), limes (L), Limit, Grenze (G)

Սաղմ – Embryo (E, G), émbryon (H)

            Սաղմնաբանութիւն – Embryology (E), Embryologie (G) 

Սատանայ – Satan, Devil (E), satanás, diábolos (H), satanas, diabolus (L), Satan, Teufel (G)

Սեռ – Sex (E, H, G), sexus (L)

            Այլաս եռականութիւն – Heterosexuality (E), Heterosexualität (G)

            Անդրս եռականութիւն – Transsexuality (E), Transsexualität (G)

            Երկս եռականութիւն – Bisexuality (E), Bisexualität (G)

            Համաս եռականութիւն – Homosexuality (E), Homosexualität (G) e

            Միջս եռականութիւն ( Որձեւէգութիւն ) – Intersexuality (Androgyny) (E),

                        Intersexualität (Androgynie) (G)

            Սեռաբանութիւն – Sexology (E), Sexologie (G)

            Սեռա կա ն ( Սեռային ) – Sexual (E, G)

            Սեռա կա ն ինքնութիւն – Sexual Identity (E), Sexuelle Identität (G)

            Սեռա կա ն Խտրականութիւն – Sexual Discrimination (E), Sexual Diskriminierung (G)

            Սեռա կա ն կողմ նորոշում – Sexual Orientation (E), Sexuelle Orientierung (G)

            Սեռա կա ն շեղում – Sexual Deviation (E), Sexuelle Abweichung (G)

Սերունդ – Generation (E, G)

            1968- ի Սերունդ – 68-Generation (E, G)

            Նոր Սերունդ – New Generation (E), Neue Generation (G)

Սէր – Love (E), agápe (H), caritas (L), Liebe (G)

            Այլասէր – Altruist (E, G)

            Այլասիրութիւն – Altruism (E), Altruismus (G)

            Եսասէր – Egoist (E, G)

            Եսասիրութիւն – Egoism (E), Egoismus (G)

            Սէր անանձնական – agápe (H)

            Սէր աստուածային – theo phíl ia (H)

            Սէր ընկերական – phíl os (H)

            Սէր ընտանեկան – storgê (H)

            Սէր տռփական – éros (H)

Սիրալիրութիւն – Friendliness (E), philía (H), Freundlichkeit (G)

Սիկհականութիւն – Sikhism (E), Sikhismus (G)

         Սիկհ ( Սիկհական ) – Sikh (E, G)

Սխալ – False, Wrong (E), Falsch (G)   

Սխալականութիւն – Fallibilism (E), Fallibilismus, Fehlbarkeit (G)    

            Անսխալականութիւն – Infallibilism (E), Unfehlbarkeit (G)     

Սկեպտիկութիւն (Կասկածապաշտութիւն) – Scepticism (E), Skeptizismus (G)

            Սկեպտիկ (Կասկածապաշտ) – Scepticist (E), Skeptizist (G)

Սկզբունք – Principle (E), Prinzip (G)

            Առաւելա գ ոյն Երջանկութեան Ս. – Maximum-Happiness-Principle (E)

            Բարոյականութեան Ս. – Principle of Moral (E), Moralprinzip (G)

            Ընդհանրականացման Ս. – Principle of Universalization (E)

            Ժողովրդավարութեան Ս. – Principle of Democracy (E)

            Սկզբունքներու Բ արոյագիտութիւն – Principlism (E), Prinziplismus (G) 

            Քննախօսութեան Ս. – Principle of Discourse (E), Diskursprinzip (G)

Սկիզբ – Origin (E), praeludium (L), Ursprung (G)

Սկոտականութիւն – Scotism (E), Scotismus (G)

            Սկոտական – Scotist (E, G)

Սնահաւատութիւն (Սնապաշտութիւն) – Superstition (E), Aberglaube (G)

Սոլիպսիզմ (միայն ինքնասիրութիւն) – Solipsism (E), Solipsismus (G)

Սոկրատականութիւն – Socratism (E), Sokratismus (G)

            Սոկրատական – Socratist (E, G), Sokratist (G)

            Սոկրատեան Մեթոդ – Socratic Method (E), Sokratische Methode (G)

Սուրբ – Saint (E), Heiliger (G)

            Սրբաբանութիւն – Hagiology (E), Ha g iologie (G)

Սուտ – Lie (E), pseudos (H), mendacium (L), Lüge (G)

            Ստաբանութիւն – Pseudology (E), Pseudologie (G)

            Ստախօս (սուտասան) – Liar (E), Lügner (G)

Սուֆիզմ ( Սուֆիականութիւն ) – Sufism ( E ), Sufism us ( G )

                        ( արաբ. ՝ Tasawwuf = تَصَوُّف )

            Սուֆի (Սուֆիական) – Sufist (E)

Ստեղծագործութիւն (Արարչագործութիւն) – Creation (E), Schöpfung (G)

            Ստեղծել (Արարել) – to create (E), Schöpfen (G)

            Ստեղծիչ (Արարիչ) – Creator (E), Schöpfer (G)

Ստիպողութիւն (Հարկադրանք) – Force, Coercion (E), Zwang, Nötigung (G)

            Ստիպել (Պարտադրել) – to force, to coerce (E), Zwingen, Nötigen (G)

Ստոյիկութիւն – Stoicism (E), Stoizismus (G)

Ստորոգութիւն (Կարգ, Կատեգորիա) – Category (E), Kategorie (G)

Ստրկութիւն – Slavery (E), douleía (H), Sklaverei (G)

            Ստրկավաճառութիւն – Slave trade (E), Sklavenhandel (G)

            Ստրկատէր – Slave holder (E), Sklavenhalter (G)

            Ստրուկ – Slave (E), Sklave (G)

 

Վ      

Վախ – Fear, Anxiety, Phobia (E), phóbos (H), phobia (L), Angst, Furcht, Phobie (G)

            Վախկոտ – Fearful, Anxious (E), Ängstlich, Furchtsam (G)

Վախճանաբանութիւն – Eschatology (E), Eschatologie (G)

            Վախճան (Վերջ) – End (E), Ende (G)

Վարդապետութիւն ( Դոգմա ) – Dogma (E, G)

              Վարդապետական Մեթոդ – Dogmatic Method (E), Dogmatische Methode (G)

Վարմունք (Արարք) – Action (E), Handlung (G)

            Բարոյական Վարմունք – Moral Action (E), Moralische Handlung (G)            

            Վարմունքի Տեսութիւն – Action Theory (E), Handlungstheorie (G)

            Վարմունքի Ազատութիւն – Action Liberty (E), Handlungsfreiheit (G)

Վարուելակերպ ( Վարք ) – Behaviour (E), Verhaltensweise (G)

            Վարուիլ – Behave (E), Verhalten (G)

Վաւերականութիւն – Validity (E), Gültigkeit (G)

Վեհանձնութիւն ( Մեծահոգութիւն ) – Generosity, Magnanimity (E), magnanimitas (L),

                        Hochherzigkeit, Edelmut (G)

Վերածնունդ – Renaissance (F, E, G)

Վերածում – Reduction (E, F), Reduktion (G) 

Վերահսկողութիւն – Control (E), Kontrolle (G)

Վերաճանաչում (Ճանաչում) – Recognition (E), Erkennung (G)  

Վերամարմնաւորում – Reincarnation (E), Reinkarnation (G)

Վերանցական (Անդրանցական) – Transcendental (E), Transzendental (G)

            Վերանցականութիւն – Transcendentalism (E), Transzendentalismus (G) 

Վերացական (Ա բստ րակ տ ) – Abstract (E), Abstrakt (G)

Վերլուծում (Վերլուծութիւն) – Analysis (E), Analyse (G)

            Վերլուծական Մեթոդ – Analytic Method (E), Analytische Methode (G)

            Առօրեայ Լեզուի Վերլուծում – Ordinary Language Analysis (E)

            Իտէալ Լեզուի Վերլուծում – Ideal Language Analysis (E)

            Լեզուի Վ երլուծում – Analysis of Language (E)

Վերջ ( Աւարտ, Վախճան ) – End (E), Ende (G)

Վերջնական – Ultimate (E), finalis (L), Letzte, Endgültig (G)

Վիժում – Abortion (E), abortus (L), Abort (G)

            Արհեստական Վ. – Artificial Abortion (E),  K ünstlicher Abort (G)

            Ինքնաբեր Վ. – S pontaneous Abortion (E), Spontaner Abort (G)

Վիճելի – Disputable, Arguable (E), Anfechtbar, Umstritten (G)

Վիպապաշտութիւն (Ռոմանտիզմ) – Romanticism (E), Romantismus, Romantik (G)

         Վիպապաշտ (Ռոմանտիկ) – Romanticist (E), Romantiker (G)

Վիրուս (Ժահր) – Virus (E, G)

            Վիրուսային (Ժահրային) – Viral (E, G)

            Գրիպի վիրուս – Influenza virus (E, G)

            Ծաղկախտի վիրուս – Variola virus (E, G)

            Պսակավիրուս – Corona virus (E, G)

Վճռապաշտութիւն – Decisionism (E), Dezisionismus (G) 

            Վճռապաշտ – Decisionist (E), Dezisionist (G) 

Վտանգ աւորութիւն ( վտանգ ի հաւանականութիւն, Ռիսկ ) – Risk (E), Risiko (G)

            Վտանգաւոր – Risky (E), Riskant (G)

 

Տ

Տագնապ ( Ահ ) – Anxiety (E), Angst (G)

Տառապանք – Passion, Suffering (E), Leid, Leidenschaft (G)

Տարածութիւն – Space (E), Raum (G)

Տարբերութիւն – Difference (E), heterotês (H), difference (L), Unterschied (G)

Տաքացում – Warming (E), Erwärmung (G)

            Երկրի ընդհանուր տաքացում – Global Warming (E), Erderrwärmung (G)

Տեխնիկ (Գիտարուեստ) – Technic (E), Technik (G)

            Տեխնոլոգիա (Գիտարուեստ աբանութիւն ) – Technology (E), Technologie (G)

Տեսութիւն – Theory (E), Theorie (G)

            Բարոյական Տ. – Moral Theory (E), Moraltheorie (G)

            Վարմունքի Տ. – Action Theory (E), Handlungstheorie (G)

            Քաոսի Տ. – Chaos Theory (E), Chaostheorie (G)

Տիեզերք – Cosmos, Universe (E), kósmos (H), universus (L), Kosmos, Universum (G)

            Տիեզերա բա նութիւն – Cosmology (E), Kosmologie (G)

            Տիեզերածնութիւն – Cosmogony (E), Kosmogonie (G)

            Տիեզերապաշտութիւն – Universalism (E), Universalismus (G) 

Տխրութիւն – Sadness (E), Traurigkeit (G)

Տնտեսագիտութիւն (Տնտեսութիւն) – Economy (E), Ökonomie,

                        Wirtschaftswissenschaft (G) 

            Տնտեսագէտ – Economist (E), Ökonom (G) 

Տպաւորապաշտութիւն – Impressionism (E), Impressionismus (G) 

            Տպաւորապաշտ – Impressionist (E, G)  

            Տպաւորութիւն – Impression (E), Eindruck (G) 

Տրամաբանութիւն – Logics (E), logiké téchnê (H), logica (L), Logik (G)

            Ձեւական Տ. – Formal Logic (E), Formale Logik (G)

            Տրամաբան – Logician (E), Logiker (G)

Տրամադրութիւն – Mood (E), Stimmung (G)

 

Ց

Ցանկութիւն (Կիրք ) – Desire (E), Begierde (G)

Ցաւ – Pain, Sorrow (E), álgos (H), dolor (L), Schmerz, Leid (G)

         Ցաւակցութիւն – Condolence (E), Beileid (G)

Ցեղ – Race (E), Rasse (G)

            Ցեղապաշտ – Racist (E), Rassist (G)

            Ցեղապաշտութիւն – Racism (E), Rassismus (G)

Ցուցում (Ցուցմունք) – Indication (E), Indikation (G)

Ցոփութիւն (Տռփոտութիւն) – Lust, Lewdness (E), porneia (H), luxuria (L), Wollust (G)

 

Փ

Փառամոլութիւն (Փառասիրութիւն) – Ambition (E), Ehrgeiz (G)

            Փառամոլ (Փառասէր) – Ambitious (E), Ehrgeizig (G)

Փաստ ( Իրողութիւն ) – Fact (E), prágmata (H), faktum (L), Faktum, Tatsache (G)

Փափաք ( Իղձ ) – Wish (E), Wünsch (G)

Փիլիսոփայ ( Իմաստասէր ) – Philosopher (E), philósophos (H), philosophus (L),

                        Philosoph (G)

Փիլիսոփայութիւն ( Իմաստասիրութիւն ) – Philosophy (E), Philosphie (G)

            Արժէքի Փ. – Philosophy of Value (E), Wertphilosophie (G)

            Արուեստի Փ. – Philosophy of Art (E), Kunstphilosophie (G)

            Բնա գ իտութեան Փ. – Philosophy of Physics (E), Philosophie der Physik (G)

            Գիտութեան Փ. – Philosophy of Science (E), Philosophie der Wissenschaft (G)

            Գոյութեան Փ. – Existentialism (E), Existenzphilosophie (G)

            Գործնական Փ. – Practical Philosophy (E), Praktische Philosophie (G)

            Իրաւական Փ. – Philosophy of Law (E), Rechtsphilosophie (G)

            Կեանքի Փ. – Philosophy of Life (E), Lebensphilosophie (G)

            Կենսաբանութեան Փ. – Philosophy of Biology (E), Philosophie der Biologie (G)

            Կրօնափիլիսոփայութիւն – Religious Philosophy (E), Religiöse Philosophie (G)

            Կրօնի Փ. – Philosophy of Religion (E), Religionsphilosophie (G)

            Մտքի Փ. – Philosophy of Mind (E), Philosophie des Geistes (G)

            Ուսողութեան ( Մաթեմատիկայի ) Փ. – Philosophy of Mathmatics (E)

            Պատմութեան Փ. – Philosophy of History (E), Philosophie der Geschichte (G)

            Վերանցական Փ. – Transcendental Philosophy (E), Transzendentale Philosophie (G)

            Վերլուծական Փ. – Analytic Philosophy (E), Analytische Philosophie (G)

            Քաղաքական ութեան Փ. – Philosophy of Politics (E), Philosophie der Politik (G)

Փոխաբերութիւն – Metaphor (E), Metapher (G)

Փոխադարձութիւն – Reciprocity, Mutuality (E), Reziprozität, Gegenseitigkeit (G)

            Փոխադարձ – Reciprocal, Mutual (E), Reziprok, Gegenseitig (G)

Փոխպատուաստում – Transplantation (E, G)

            … « ընդունող » անձը – Receipient (E)

         … «տուող» անձը – Donor (E)

            Այլափոխպատուաստում – Allotransplantation (E, G)

            Ինքնափոխպատուաստում – Autotransplantation (E, G)

            Տարափոխպատուաստում – Xenotransplantation (E, G)

Փորձ (Փորձառութիւ ն ) – Experience (E), Erfahrung (G)

            Գիտափորձ – Experiment (E, G) 

            Փորձագէտ – Expert (E, G)

Փորձապաշտութիւն – Empiricism (E), Empirismus (G)

            Փորձապաշտ – Empirist (E, G) 

Փորձ ութիւն – Temptation (E), temptatio (L), Versuchung (G)  

Փրկաբանութիւն – Soteriology (E), Soteriologie, Erlösungslehre (G)

Փրկութիւն – Salvation, Redemption (E), Erlösung, Rettung (G)

            Ինքնափրկութիւն – Self-Salvation (E), Selbsterlösung (G)

 

Ք

Քա ղաքականութիւն – Politics (E), Politik (G)

            Քա ղաքագէտ – Politician (E), Politiker (G)

Քաղաքակրթութիւն – Civilisation (E), Zivilisation (G)

            Քաղաքակրթուած – Civilised (E), Zivilisiert (G)

Քաղաքացի (Քաղքենի) – Citizen (E), politês (H), civium (L), Citoyen, Bourgeois (F),

                        Bürger (G)

Քաղաքացիական (Քաղքենիական) – Civil (E), Bürgerlich (G)

            Ք. Ամուսնութիւն – Civil Marriage (E), Zivilehe (G)

            Ք. Իրաւունք – Civil Right (E), Bürgerrecht (G)

            Ք. Հասարակութիւն – Civil Society (E), Bürger liche Gesellschaft (G)

            Ք. Պատերազմ – Civil War (E), Bürgerkrieg (G)

Քաոս – Chaos (E, L, G), cháos (H)

            Քաոսի տեսութիւն – Chaos Theory (E), Chaostheorie (G)

Քննադատութիւն – Critique, Criticism (E), Kritik (G)

            Քննադատ – Critic (E), Kritiker (G)

            Քննադատական Մեթոդ – Critical Method (E), Kritische Methode (G)

Քննախօսութիւն – Discourse (E), Discours (F), Diskurs (G)

            Բարոյագիտական Ք. – Ethical Discourse (E), Ethikdiskurs (G)

            Մետաքննախօսութիւն – Meta-discourse (E), Meta-Diskurs (G)

            Քննախօսութեան վերլուծում – Discourse Analysis (E), Diskursanalyse (G)

Քրէական ( Ոճրային ) – Criminal (E), Kriminal, Kriminell (G)

            Ապաքրէականացում – Decriminalization (E), Entkriminalisierung (G)

            Քրէականացում – Criminalization (E), Kriminalisierung (G)

            Քրէական Օրէնք – Criminal Law (E), Strafgesetz (G)

            Քրէական Օր ինագիր ք – Criminal Code (E), Strafgesetzbuch (G)

Քրիստոնէութիւն – Christianity (E), Christentum (G)

            Քրիստոնեայ – Christian (E), Christ (G)

 

Օ

Օ գ ուտ – Utility, Benefit (E), chrêsimon (H), usus (L), Nutzen (G)

Օ գ տակարութիւն – Usefulness (E), Nützlichkeit (G)

Օ գ տապաշտութիւն – Utilitarianism (E), Utilitarismus (G)

            Արարքի Օ. – Act-Utilitarianism (E), Handlungsutilitarismus (G)

            Ժխտական Օ. – Negative Utilitarianism (E), Negativer Utilitarismus (G)

            Կանոնի Օ. – Rule-Utilitarianism (E), Regelutilitarismus (G)

            Նախընտրութեան Օ. – Preference Utilitarianism (E), Präferenzutilitarismus (G)

Օդ – air (E), aêr (H), aer (L), Luft (G)

Օտարացում ( Օտարում ) – Alienation, Estrangement (E), Entfremdung, Entäußerung (G)

Օրէնք – Law (E), nómos (H), lex (L), Gesetz (G) 

            Այլօրինութիւն – Heteronomy (E), Heteronomie (G)

            Բարոյական Օ. – Moral Law, Absolutism (E), Sittengesetz (G)

            Բնութեան Օ. – Natural Law (E), Lex naturalis (L), Naturgesetz (G)

            Ինքնօրինութիւն (Ինքնավարութիւն) – Autonomy (E), Autonomie (G)

            Կրկնակի Ժխտման Օ. – Law of double negation (E),

                        Gese tz der doppelten Negation (G)

            Հակասութեան Օ. – Law of Contradiction (E), Satz vom Widerspruch (G)

            Մարդկային Օ. – Human Statute (E), lex humana (L), Menschliches Gesetz (G)

            Յաւիտենական Օ. – Eternal Statute (E), lex aeterna (L), Ewiges Gesetz (G)

            Նոյնութեան Օ. – Law of Identity (E), Identitätsgesetz (G)      

            Պատճառականութեան Օ. – Law of Causality (E),   Kausalitätsgesetz (G)

            Քաղաքացիական Օ. – Civil Law (E), Bürgergesetz (G)

            Քրէական Օ. – Criminal Law (E), Strafgesetz (G)

Օրէնսդրութիւն – Legislation (E), Gesetzgebung (G)

            Օրէնսդիր – Legislator (E), Gesetzgeber (G)

Օրինագիրք (Օրէնսգիրք) – Law Code (E), Gesetzbuch (G)

Օրինականութիւն – Legalism (E), Legalismus (G)

            Օրինական ( ներ ) – Legalis t (E, G ),

Օրինապահութիւն – Legality, Legitimacy (E), Legalität, Legitimität (G)            

            Անօրինական (անօրէն, ապօրինի) – Illegal, Lawless (E), Illegal, Gesetzloss (G)

            Հակաօրինական – Unlawless (E), Gesetzwidrig (G)

            Օրինական – Legal, Lawful (E), Legal, Gesetzlich (G)

            Օրինականութիւն – Legality (E), Legalität (G)

Օրինապահութիւն (Հաւատարմութիւն) – Loyalty (E), Loyalität (G)   

 

Ֆ

Ֆենոմեն (Երեւոյթ) – Phenomenon (E), Phänomen, Erscheinung (G)

Ֆիզիկա ( Բնագիտութիւն ) – Physics, Natural Science (E), Physik, Naturlehre (G)

Ֆորմուլա ( Բանաձեւ ) – Formula (E), Formel (G)

 



 

 

Արեւելեան Կրօնափիլիսոփայութեան

Եզրեր, Աստուածներ ու Անուններ

 

Terms, Gods and Names of

Eastern Religious Philosophy

 

 

Այս բաժնին մէջ, այբբենական շարքով ներկայացուած են արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններուն (Oriental religious philosophy) յատուկ եզրերը (թիւով՝ 133), որոնք կը պատկանին տարբեր լեզուներու, ինչպէս՝ հնդկական սանսկրիտերէն (սնսկ. ), չինարէն (չին. ), ճապոներէն (ճապ. ), պարսկերէն (պրսկ. ), արաբերէն (արաբ. ) եւայլն…։

Ասոնց կողքին, նոյնպէս այբբենական շարքով, յիշուած են արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններուն (Eastern religious philosophy) առնչուած բոլոր աստուածները (Gods, թիւով՝ 20) եւ կրօնափիլիսոփաներու անունները (Names, թիւով՝ 40) որոնք տեղ գտած են այս աշխատասիրութեան մէջ։

Այստեղ եւս ընդգրկուած է երկիրներու դրութիւնը եւ յաջորդաբար նշուած են. -

Հնդկաստանը,

Չինաստանը,

Ճապոնիան եւ

Իրան/Պարսկաստանը։

 



 

 

 

Հնդկաստան – Հնդկերէն – Սանսկրիտ (Sanskrit)

 

ԵԶՐԵՐ – Terms

 

Anatta (Անատա) – սնսկ. ՝ «ոչես»ը, որ կը յայտնաբերուի մտավերացման (Meditation) վարժութեան ընթացքին, այսինքն «ես»էն ձերբազատումը կամ այն իրավիճակը, ուր «ես»ը դեր մը չի խաղար, (անգլ. ՝ Non-Self, գերմ. ՝ Nicht-Selbst)։

Anicca (Անիկա) – սնսկ. ՝ «անկայունութիւն» ու «անցաւորութիւն», որոնք կը յայտնաբերուին մտավերացման (Meditation) վարժութեան ընթացքին, (անգլ. ՝ Impermanence, Instability, գերմ. ՝ Unbeständigkeit, Instabilität)։

Arhat (Արհատ) – սնսկ. ՝ բուդդայական ոլորտէն ներս, ունկնդիր բուդդան կամ արժանավայելը, որ նաեւ կարելիութիւնը ունի ուսուցանելու։

Atman ( Ատման) – սնսկ. ՝ հինդուական ոլորտէն ներս, այն անհատական ինքնութիւնը, յաւիտենական ոգին ու անմահ հոգին է, որ Բրահմանէն անբաժան է եւ մարդ կարող է Բրահման-Ատման միութեան հասնիլ՝ մտավերացման (Meditation) վարժութիւններու միջոցով։

Brahman ( Բրահման) – սնսկ. ՝ հինդուական ոլորտէն ներս, այն մնայուն, անտեսանելի, անլսելի, անշօշափելի, բայց ազդեցիկ ու բոլոր գոյացութիւններու հիմքն է։ Իրմէ անբաժան է Ատմանը (տե՛ս Atman եզրը) եւ մարդ կարող է Բրահման-Ատման միութեան հասնիլ՝ մտավերացման (Meditation) միջոցով։  

Brahmana (Բրահմանա) – սնսկ. ՝ հնդկական հնադարեան դասակարգերու (կաստա, վառնա) դրութեան մէջ առաջին բարձրագոյն կարգը, որ կը կազմուի՝ մտաւորական ազնուականութենէն եւ կղերականներէն, որոնք կը մեկնաբանէին կրօնափիլիսոփայական ուսմունքը (վեդաները, ուպանիշադները)։ Այս կարգի խորհրդանշող գոյնն է՝ սպիտակը։  

Buddha (Բուդդա) – սնսկ. ՝ «զարթնածը» կամ «զարթնումի հասածը»։ Տիտղոս՝ բուդդայական կրօնափիլիսոփայութեան մէջ, որուն վերջին անգամ տիրացած է նաեւ իշխան Սիդհարթա Գաուտամա ( Siddhartha Gautama, մօտ. 563 – 483 մ. թ. ա. )։ Կը զանազանուին՝ 3 տեսակ բուդդա. -

1)         Կատարեալ բուդդան, որ ընդարձակ կարողութիւններով գերագոյնն է,

2)         Առանձին կամ մեկուսի բուդդան, որ չուսուցաներ եւ

3)         Ունկնդիր բուդդան կամ արժանավայելը ( սնսկ. ՝ Arhat ) որ կարելիութիւն ունի նաեւ ուսուցանելու։  

Buddha marga (Բուդդա մարգա) – սնսկ. ՝ «Բուդդայի ուղին», որ բարոյական ուղեցոյցներ եւ կանոններ ընդգրկող բուդդայական բարոյագիտութիւնն է։

Chakra (Չակրա) – սնսկ. ՝ «անիւ» նաեւ «շրջանակ» կամ «շրջանառութիւն»։ Հնդկաստանի կարգ մը կրօնափիլիսոփայութեանց մէջ, մարմնի գործօն ու ազդու կեդրոններ (Energy-Centre), որոնք իրարու հետ կապուած են ուժի ուղիներով։ Ողնահարի երկայնքին, գոյութիւն ունին գլխաւոր 7 չակրաներ։ Չակրաներու ուսմունքը այժմէական է, նաեւ Արեւմուտքի մէջ։   

Chitta (Չիթա ) – սնսկ. ՝ «հոգի»։

Dalit (Դալիտ) – սնսկ. ՝ «անհպելի» ( անգլ. ՝ „Untouchable“, գերմ. ՝ „Unberührbar“ ), հնդկական հնադարեան դասակարգերու (կաստա, վառնա) դրութեան մէջ չորս դասակարգերէն դուրս, ամենացած ենթախումբը, որ կը կազմուի՝ անմաքուր ու ցած աշխատանք ունեցողներէ եւ ստրուկներէ։

Deva (Տեւա) – սնսկ. ՝ «աստուածներ» կամ «գերբնական էութիւններ», որոնցմէ գլխաւոր երեքը հինդուական կրօնափիլիսոփայութեան մէջ կը կազմեն, եռամիասնականութիւն մը (սնսկ. ՝ Trimûrti). - աստուածներ՝ Բրահմա (Brahma), Վիշնու (Vishnu) եւ Շիվա (Shiva) ու ասոնց կողակից կիները, աստուածուհիներ՝ Սարասվատի (Sarasvati), Լակշմի (Lakshmi) եւ Պարվատի (Parvati)։

Dhammapada (Դհամմապադա) – սնսկ. ՝ Բուդդայի խօսքերով կազմուած 423 սուտրաներու հաւաքածոն, որ գրուած է ոտանաւորի ձեւով։ Դհամմա եզրը բազմաթիւ նշանակութիւններ ունի, ինչպէս՝ «գերագոյն օրէնքը», «գերագոյն ճշմարտութիւնը» եւ «արդարութիւնը», իսկ պադա եզրը կը նշանակէ՝ «ոտք» կամ «ուղի»։

Dharma (Դհարմա) – սնսկ. ՝ հնդկական չորս կրօնափիլիսոփայութեանց մէջ տարբեր իմաստներ ունեցող հասկացութիւն, որ կը բովանդակէ՝ օրէնքը, իրաւական, բարոյական ու կրօնական պարտաւորութիւնները։ Հնդկաստանի կրօնափիլիսոփայութիւններուն համար, սակայն, չկայ մէկ օրինագիրք, որ բոլորին կողմէ ընդունուած ըլլայ, այս պատճառով ալ՝ դհարմայի տարբեր իմաստները՝ Հինդուականութեան, Ջաինականութեան ու Բուդդայականութեան մէջ։

Դհարմայի հականիշ հասկացութիւնը, սանսկրիտ ադհարմա (Adharma) եզրն է, որ կը համախմբէ ժխտական յատկանիշները, մոլութիւնները եւ սխալ վարուելակերպը։

Dhyâna (Դհեանա) – սնսկ. ՝ «մտավերացում» (Meditation)։ Չինարէն՝ «ջան» = Chan, որմէ՝ Ջան-Բուդդայականութիւն, իսկ ճապոներէն՝ «զէն» = Zen, որմէ՝ Զէն-Բուդդայականութիւն։

Dukkha (Դուկկա) – սնսկ. ՝ « տառապանք»։ Արեւելեան կարգ մը կրօնափիլիսոփայութեանց մէջ, տառապանք կը նկատուին՝ ծնունդը, հիւանդութիւնը, ցաւը, մտահոգութիւնը, մահը եւայլն…։ Կը յայտնաբերուի մտավերացման (Meditation) վարժութեան ընթացքին։

Gurdwara (Գուրդվարա) – սնսկ. ՝ «դարպաս գուրուի»։ Այսպէս կը կոչուին՝ սիկհական աղօթավայրերը։

Guru (Գուրու) – սնսկ. ՝ «ուսուցիչ»։

Hinayana (Հինայանա) – սնսկ. ՝ «փոքր կառք»։ Բուդդայականութեան գլխաւոր ճիւղի (Մահայանա) աւելի մեղմ մէկ ենթախումբը։ 

Jain (Ջաին) – սնսկ. ՝ «հաւատացեալ կամ հետեւորդ Ջաինականութեան»։

Jina (Ջինա) – սնսկ. ՝ «յաղթականը»։ Ջաինականութեան հիմնադիր իշխան Վարդհամանայի ( Vardhamana, 599 – 527 մ. թ. ա. ) տիտղոսը, ինչպէս նաեւ տիտղոս, որ կը շնորհուի ջաին հոգեւոր առաջնորդներուն, որոնք հասած են նիրվանային։

Jiva (Ջիվա) – սնսկ. ՝ «անհատական հոգի»։ Ջաինականութեան եւ կարգ մը այլ արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեանց համաձայն ան կ՚արատաւորուի, անհատի վատ կարմայի (սնսկ. ՝ Karma) պատճառով։

Karma (Կարմա) – սնսկ. ՝ համախմբումը, մարդու ապրելակերպի, մտածելակերպի ու վարուելակերպի։ Միայն անհատի կարմայով կ՚որոշուի հոգիի վերամարմնաւորման որակը, թէ հոգին ի՞նչ մակարդակով մարմնի մը մէջ պիտի յայտնուի։ Անհատի լաւ կարմայի պարագային, հոգին կը փոխադրուի աւելի վեհ մարմնի մը մէջ իսկ վատ կարմայի պարագային՝ աւելի ստոր մարմնի մը մէջ։

Kshatriya (Քշատրիա) – սնսկ. ՝ հնդկական հնադարեան դասակարգերու (կաստա, վառնա) դրութեան մէջ երկրորդ բարձրագոյն կարգը, որ կը կազմուի՝ իշխաններէն, պատերազմիկներէն եւ բարձրաստիճան պաշտօնեաներէն։ Խորհրդանշող գոյնը՝ կարմիր։ 

Kusala & Akusala (Կուսալա եւ Ակուսալա) – սնսկ. ՝ վարուելակերպեր, որոնք կամ օգտակար ու նպաստող են (kusala) անհատին, դէպի նիրվանա իր ուղիին մէջ, կամ՝ վնասակար ու խանգարող (akusala)։  

Mahavira (Մահավիրա) – սնսկ. ՝ «մեծ հերոս», Ջաինականութեան հիմնադիր իշխան Վարդհամանայի ( Vardhamana, 599 – 527 մ. թ. ա. ) տիտղոսը։

Mahayana (Մահայանա) – սնսկ. ՝ «մեծ կառքը»։ Բուդդայականութեան, որպէս գլխաւոր ճիւղ, հիւսիս ային Հնդկաստանէն նախ տարածուեցաւ դէպի Չինաստան ապա այլուր…։

Mandala ( մանդալա ) – սնսկ. ՝ «շրջանակ», որ կ՚օգտագործուի հնդկական տանտրա (սնսկ. ՝ Tantra ) վարժութիւններու ընթացքին եւ կը խորհրդանշէ աշխարհն ու տիեզերքը։

Mantra (Մանտրա) – սնսկ. ՝ ընդհանրապէս կրօնական կամ հոգեւոր բնոյթ ունեցող «ասոյթ» կամ «երգ», որ կ՚արտայտուի՝ արտասանութեամբ, երգով կամ մտաբերումով։ Մանտրայի գործածութիւնը սովորական է՝ հինդուական եւ բուդդայական կրօնափիլիսոփայութիւններու մէջ, ինչպէս նաեւ եոգայի (Yoga), տանտրայի (Tandra) եւ մտավերացման (Meditation) ընթացքին։ Մանտրաները երեք տեսակ են. -

ա) Saguna-Mandra, մանտրաներ են, որոնք կ՚առնչուին որոշ աստուծոյ մը,   

բ)         Nirguna-Mantra, մանտրաներ են, որոնք  չեն առնչուիր աստուածներու,

գ)         Bija-Mantra, միավանկ մանտրաներ են, որոնք կ՚օգտագորուին մտավերացման (Meditation) վարժութիւններու ընթացքին։

Մանտրաներու արտայայտութեան նպատակը, մտային եւ հոգեւոր ուժերու խթանումն ու արձակումն է։

Moksha (Մոկշա) – սնսկ. ՝ տե՛ս նաեւ Nirvana (նիրվանա)։ Հինդուական կրօնափիլիսոփայութեան գերագոյն նպատակը, փոխան նիրվանայի կը կոչուի Մոկշա (Moksha)։ 

Nirvana (Նիրվանա) – սնսկ. ՝ «հանգում» կամ «շիջում» եւ կատարեալ գոհունակութիւն, գերագոյն բերկրանք, յաւիտենական երանութիւն։ Արեւելեան կարգ մը կրօնափիլիսոփայութիւններու գերագոյն նպատակը։

Nitisastra (Նիտիսաստրա) – սնսկ. ՝ բարոյագիտութիւն։ Նաեւ այլ լեզուներով. -

            Ethics (E), êthikê (H), ethica (L), Ethik (G)

P unarjanman (Պունարջանման) – սնսկ. ՝ « վերամարմնաւորում» (անգլ. ՝ Re-incarnation, գերմ. ՝ Reinkarnation), որով անհատը կը մտնէ՝ « ծնունդի եւ մահուան յարատեւ ու տառապալի շրջանառութեան մէջ» ( սնսկ. ՝ Samsara, տե՛ս Samsara եզրը)։

Sammâ (Սամմա) - սնսկ. ՝ « ճիշդ», ինչպէս օրինակ բուդդայական 8 ճիշդ կամ կատարեալ առաքինութիւնները։

Samsara (Սամսարա) – սնսկ. ՝ « ծնունդի եւ մահուան յարատեւ ու տառապալի շրջանառութիւնը», վերամարմնաւորման (Reincarnation) միջոցով (տե՛ս նաեւ Punarjanman եզրը)։ 

Sanatana dharma (Սանատանա դհարմա) – սնսկ. ՝ կը նշանակէ՝ «յաւիտենական օրէնքը»։ Նաեւ այլ անուանումն է արդիական Հինդուականութեան, որպէս «աշխարհի կրօնը»։  

Sangha (Սանգհա) – սնսկ. ՝ կը նշանակէ՝ «զարթնումի հասած հաւաքականը», որ Բուդդայականութեան համաձայն մաս կը կազմէ՝ «երեք գոհարներուն» (Բուդդա, դհարմա եւ սանգհա)։

Sangiti (Սանգիտի) – սնսկ. ՝ «բուդդայական ընդհանուր ժողով» (անգլ. ՝ Council, գերմ. ՝ Konzil)։

Satipatthana (Սատիպաթհանա) – սնսկ. ՝ «ուշադրութիւն», (անգլ. ՝ Mindfulness, գերմ. ՝ Achtsamkeit)։ Բուդդայական մտավերացման (Meditation) յատուկ եզր։

Shakti (Շակտի) – սնսկ. ՝ բառացիօրէն կը նշանակէ «ուժ», «զօրութիւն», բայց նաեւ իգական կամ մայրաստուածուհիներու պաշտամունքը՝ հնդկական կրօնափիլիսոփայութեան մէջ։ Այդ աստուածուհիներու խումբին մաս կը կազմեն օրինակ հինդուական աստուածային եռամիասնականութեան – Trimûrti ( Բրահմա - Վիշնու եւ Շիվա ) կիները՝ Սարասվատի - Լակշմի եւ Պարվատի, ինչպէս նաեւ Վաջրայանա Բուդդայականութեան գերագոյն մայրը եւ իմաստութեան ուսուցչուհին, որ կը կոչուի Տարա ( սնսկ. ՝ Tara, որ բառացիօրէն կը նշանակէ՝ աստղ)։  

Shudra (Շուդրա) – սնսկ. ՝ հնդկական հնադարեան դասակարգերու (կաստա, վառնա) դրութեան մէջ չորրորդ ու վերջին կարգը, որ կը կազմուի՝ օրավարձով աշխատող մշակներէ ու բանուորներէ, պարզ արհեստաւորներէ եւ ծառաներէ։ Խորհրդանշող գոյնը՝ սեւ։

Shûnyatâ (Շունեատա) – սնսկ. ՝ «դատարկութիւն» (չին. ՝ Kông, ճապ. ՝ Kû, անգլ. ՝ Emptiness, գերմ. ՝ Leerheit )։ Բուդդայական կրօնափիլիսոփայութեան կարեւոր հասկացութիւն, որուն համաձայն ամէն ինչ՝ դատարկ, անկայուն, ոչմշտական ու իրարմէ կախեալ է։ 

Sûtra (Սուտրա) – սնսկ. ՝ բառացի՝ «թել կամ շղթայ»։ Հնդկական կրօնափիլիսոփայութեանց կանոններու ու վարժութիւններու ժողովածու կամ ուղեցոյց։ Հոն կը բացատրուի, թէ ինչպէ՞ս ապրելու է ճգնաւորական կեանքով, թէ ինչպէ՞ս կարելի է բարոյական վարմունք ունենալ եւ ի՞նչ վարժութիւններ հարկաւոր են նիրվանա կամ մոկշա հասնելու համար։

Tantra (Տանտրա) – սնսկ. ՝ բառացիօրէն կը նշանակէ՝ «հիւսք», «կապ», «դրութիւն» (System) կամ «գրութիւն» (Text)։ Նոյն եզրէն յառաջացած է հնդկական կրօնափիլիսոփայութեան Տանտրականութիւն (Tantrism) եզրը, որ կը գտնենք մեր թուարկութեան 6-րդ դարուն, Հինդուականութեան եւ Բուդդայականութեան մէջ, որպէս՝ ծիսակատարականպաշտամունքային տարբեր հոսանքներ։ Տանտրական վարժութիւններու ընթացքին, որպէս օժանդակ միջոց, կ՚օգտագործուի մանդալան (սնսկ. ՝ Mandala), որ կը նշանակէ «շրջանակ» եւ կը խորհրդանշէ աշխարհն ու տիեզերքը։

Tara (Տարա) – սնսկ. ՝ բառացիօրէն կը նշանակէ՝ «աստղ»։ Վաջրայանա Բուդդայականութեան ոլորտի մէջ ան կը ներկայանայ, որպէս գերագոյն մայրը եւ իմաստութեան ուսուցչուհին։ Կը դասուի տանտրականութեան պաշտամունքի իգական կամ մայրաստուածուհիներու ( սնսկ. ՝ Շակտի = Shakti) շարքին։  

Theravada (Թերավադա) – սնսկ. ՝ «աւագներու ուսմունքը» ուղղափառ Բուդդայականութիւնը, որ տարածուած է հարաւային Հնդկաստանի եւ հարաւարեւելեան Ասիոյ մէջ։  

Tirthankara (Տիրթանկարա) – սնսկ. ՝ « հոգեւոր պետ» Ջայինականութեան, որ ամէնագէտ միջնորդն է՝ նիւթական եւ հոգեկան աշխարհներու միջեւ։ Նաեւ մեծարանքի առարկայ։  

Trikâyavâda (Տրիկայավադա) – սնսկ. ՝ Բուդդայի «երեքմարմինուսմունքը»,  որու համաձայն Բուդդա կը ներկայանայ երեք տարբեր մակարդակներով եւ էութիւններով՝ ա) գերմարդկային – գերբնական բարձր էութեամբ, ապա բ) անդրանցական – վերացական էութեամբ եւ գ) մարդկային – պատմական էութեամբ։

Trimûrti (Տրիմուրտի) – սնսկ. ՝ Հինդուական երեք գլխաւոր աստուածներու, (Բրահմա-Վիշնու-Շիվա) «եռամիասնականութիւնը»։ Որոշ չափով տարբեր է, քրիստոնէական «սուրբ երրորդութենէն» (Հայր-Որդի-Հոգի)։   Tirthankara

Upanishad (Ուպանիշադ) – սնսկ. ՝ հինդուական ոլորտէն ներս, վեդայական կրօնափիլիսոփայական գրութիւններ (թիւով՝ 108), որոնք անցած են նաեւ ջաինական ու բուդդայական ուսմունքներուն եւ շատ մեծ ազդեցութիւն ունեցած Հնդկաստանի պատմութեան ու մշակոյթին վրայ։ Բառացիօրէն կը նշանակէ՝ «(ուսուցչին) շուրջը նստիլ» եւ անգիր սորվիլ ուսմունքը։    

Vaishya (Վայշիա) – սնսկ. ՝ հնդկական հնադարեան դասակարգերու (կաստա, վառնա) դրութեան մէջ երրորդ բարձրագոյն կարգը, որ կը կազմուի՝ վաճառականներէ, սեփականատէրերէ եւ երկրագործտնտեսատէրերէ։ Խորհրդանշող գոյնը՝ դեղին։

Vajra (Վաջրա) – սնսկ. ՝ ունի երեք իմաստ ներ. - 1) «ադամանդ», 2) «կայծակ» եւ 3) արեւելեան կրօններու արարողութեանց յատուկ իրեր, որոնք զանգակի կամ արքայացուպի ձեւ ունին։

         (Հիմալայեան լեռնաշխարհի Բուդդայականութեան մէջ, կը խորհրդանշէ ադամանդի ամրութիւնն ու անխորտակելիութիւնը, ինչպէս նաեւ կայծակի նման «զարթնում» ունեցողը։)  

Vajrayana (Վաջրայանա) – սնսկ. ՝ «ադամանդեայ կառք» կամ «կայծակեայ կառք»։ Բուդդայական ուղղութիւն, որ յատուկ է Հիմալայեան լեռնաշրջանին (գլխաւորաբար՝ Տիբէթի մէջ)։ Այս ուղղութիւնը նաեւ կը կոչուի Լամայականութիւն (Lamaism)։

Varna (Վառնա) – սնսկ. ՝ «գոյն»։ Հնդկական հնադարեան 4 դասակարգերը (կաստա) խորհրդանշող գոյները։ Բարձրագոյն դասակարգը՝ սպիտակ, ապա աստիճանաբար՝ կարմիր, դեղին եւ սեւ։ «Վառնա», փոխաբերաբար կը գործածուի նաեւ, որպէս դասակարգ (կաստա)։ Իսկ «կաստա» (Kasta, անգլ. ՝ Caste ) եզրը կու գայ պորտուգալերէնէն։   

Veda (Վեդա) – սնսկ. ՝ «գիտութիւն»։ Հինդուական ոլորտի մէջ, նախ բերանացի աւանդուած ապա գրական ժողովածուներով կրօնափիլիսոփայական ուսմունք։ Գլխաւոր չորս վեդաները յառաջացած են մ. թ. ա. 1750 – 1200-ին։ Ուշ վեդայական ժամանակաշրջանին կը յառաջանան ուպանիշադները (տե՛ս նաեւ Upanishad եզրը)։

Yana (Եանա) – սնսկ. ՝ «կառք» կամ «փոխադրամիջոց»։ Բուդդայական ճիւղաւորումներու մաս կը կազմեն՝ «մեծ կառքը» („Mahayana“), «փոքր կառքը» („Hinayana“) եւ «ադամանդեայ կառքը» („Vajrayana“)։

 

Աստուածներ – Gods

 

Aditi (Ադիտի), Հնդկաստանի մէջ, վեդայական վաղ ժամանակաշրջանի աստուածներու մայրը։

Brahma (Բրահմա), հինդուական ստեղծիչարարիչ գերագոյն աստուածը։ Իրմէ յառաջ եկած է իր կինը՝ Սարասվատի (Saraswati)։ Վիշնու եւ Շիվա աստուածներու հետ կը կազմէ եռամիասնութիւն մը։  

Dyaus Pita (Դիաոս Պիտա), Հնդկաստանի մէջ, վեդայական վաղ ժամանակաշրջանի աստուածներու հայրը։

Lakshmi (Լակշմի), հինդուական սիրոյ ու հարստութեան աստուածուհին է, կինը Վիշնու (Vishnu) աստուծոյ։   

Parvati (Պարվատի), հինդուական աստուածուհի, Շիվա (Shiva) աստուծոյ կինը, որ հաւատարիմ, անձնազոհ ու սիրող կնոջ ու մօր տիպարն է։  

Saraswati (Սարասվատի ), հինդուական իմաստութեան աստուածուհի, կինը Բրահմա (Brahma) գերագոյն աստուծոյ։

Shiva (Շիվա), հինդուական կործանիչ ու վերակերտիչ աստուածը, որու կինը՝ Պարվատի (Parvati) աստուածուհին է։

Vishnu (Վիշնու), հինդուական պահապան ու խաղաղասէր աստուածը, որու կինը, Լակշմի (Lakshmi) աստուածուհին է։

Gods (աստուածներ) – Հնդկաստանի առասպէլաբանութեան (Mythology) մէջ կան բազմաթիւ աստուածներ, որոնք չեն յիշուած այս աշխատասիրութեան մէջ։

Sikh God (Սիկհականութեան Աստուածը) միակ, արարիչստեղծող աստուած, որ անուն չունի։ Ան «Ճշմարտութիւնն» կամ «Միակ Ճշմարտութիւնն» է։ Ան ո՛չ արական, ո՛չ իգական է։ Ան՝ ո՛չ ծնած է, ո՛չ կը մեռնի, այլ յաւիտենական է։ Միակ Ճշմարիտը ՝ սկիզբէն եւ բոլոր ժամանակներուն։ Ճշմարիտ ՝ այստեղ ու ամենուրեք, ներկայիս ու ապագային։

 

Անուններ – Names

 

Baba, Sathya Sai  ( Բաբա Ս. Ս., 1926 - 2011 թ. ) . -

Հնդիկ կրօնափիլիսոփայ, Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ քարոզիչ։ Իրեն կը վերագրուին կարգ մը հրաշագործութիւններ։  

Bodhidharma   (Բոդհիդհարմա, 440 – 528 թ. ). -

Բուդդայական հնդիկ վանական եւ մեծ ուսուցիչ, որ Չինաստանի Շաոլին վանքին մէջ հիմնադրած է յատուկ «մտավերացման դպրոցը» (School of Meditation) եւ Չինաստանի Չան-Բուդդայականութիւնը (Chan-Buddhism), որուն առաջին պատրիարքը կը նկատուի։

Buddha   ( Բուդդա, 563 – 483 մ. թ. ա. ). -

Բուն անունով Սիդհարթա Գաուտամա ( Siddhartha Gautama ), ծագումով հնդիկ, կոչուած է Բուդդա տիտղոսով, որ Սանսկրիտ լեզուով կը նշանակէ՝ «զարթնածը։ Ան կը նկատուի հիմնադիրը Բուդդայականութեան (Buddhism), որ ասիական կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է։

Dalai Lama, XIV  (Դալայ Լամա, 14-րդ, *1935 թ. ). -

(բուն անունով՝ Lhamo Thondup, կրօնական անունով՝ Tenzin Gyatso )։

Հիմալայեան լեռնաշրջանի Վաջրայանա-Բուդդայականութեան վանական, հոգեւոր պետ, կրօնափիլիսոփայ եւ խաղաղապաշտ (Pacifist)։ Խաղաղութեան Նոբէլեան մրցանակակիրը (1989 թ. ) հեղինակ է բազմաթիւ գիրքերու։ Տիբէտի Գելուգեան (Gelug) նշանաւոր դպրոցի շառաւիղ, վերջին, 14-րդ Դալայ Լաման, այժմ կ՚ապրի հնդկական աքսորի մէջ։

Gandhi, Indira   ( Գանդի, Ի., 1917 – 1984 թ. ). -

Հնդիկ քաղաքական գործիչ եւ վարչապետուհի։ Դուստր Ջավահարլալ Նեհրուի (Jawaharlal Nehru, 1889 – 1964 թ. ), որ ազատագրուած Հնդկաստանի առաջին վարչապետը եղած է։ Ինդիրա Նեհրու, ծանօթ է նաեւ ամուսնի ազգանունով՝ Գանդի, որ սակայն կապ չունի Մահադմա Կանտիի հետ։ Կը սպանուի անձնական երկու սիկհ թիկնապահներու կողմէ։ 

Gandhi, Mahatma   ( Գանդի, Մ., 1869 – 1948 թ. ). -

Բուն անունով Մոհանդաս Կարամչանդ Գանդի ( Mohandas Karamchand Gandhi ), կոչուած է Մահատմա (Mahatma), որ կը նշանակէ «մեծ հոգի»։ Հնդիկ նշանաւոր փաստաբան, բարոյախօս, խաղաղասէր (Pacifist), Նոր-Հինդուականութեան հետեւող ու հանդուրժողութիւն քարոզող մըն էր։ Ղեկավարն էր Հնդկաստանի, առանց բռնութեան ազատագրական շարժումին, որ պսակուեցաւ Հնդկաստանի ազատագրութեամբ ( 1947 թ. )։ Կը սպանուի հակառակորդի մը կողմէ։

Guru Nanak  (Գուրու Նանակ, 1469 – 1539 թ. ). -

Հնդիկ փիլիսոփայ, հիմնադիր արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան մը, որ հնդկական միաստուածեան նոր կրօն մըն է՝ Սիկհականութիւնը (Sikhism)։ Նաեւ եղած է իր կրօնին մէջ՝ սրբացուած գուրու (Guru = սնսկ. ՝   ուսուցիչ)։ Ան սիկհական 10 գուրուներէն առաջինն է։

Krishnamurti, Jiddu   (Կրիշնամուրտի Ջ., 1895 – 1986  թ. ). -

Հնդիկ կրօնափիլիսոփայ, Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ քարոզիչ։ Ունի հարուստ գրականութիւն։    

Mahavira - Jina (Մահավիրա - Ջինա, 599 – 527 մ. թ. ա. ). -

Հնդիկ փիլիսոփայ, հիմնադիր արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան մը, որ կը կոչուի՝ Ջաինականութիւն (Jainism)։ Բուն անունով՝ իշխան Վարդհամանա ( Vard-hamana)։ Սանսկրիտ լեզուով, Մահավիրա կը նշանակէ՝ «մեծ հերոս» իսկ Ջինա՝ «յաղթական»։ 

Rajneesh, Bhagwan Shree - Osho  (Ռաջնիշ Բ. Շ. - Օշօ, 1931 - 1990 թ. ) . -

Հնդիկ ժամանակակից կրօնափիլիսոփայ, Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ քարոզիչ։ Հիմնադիր Սանիասա (սնսկ. ՝ Sanyasa) կամ Բհակվանականութիւն շարժումին, որ մարդոց համար խաղաղութեան մէջ ապրելակերպ մըն է։

Tsongkhapa (Ցոնգկապա, 1357 – 1419 թ. ). -

Տիբէտցի բուդդայական վանական եւ բարեկարգիչ, որ Տիբէտի մայրաքաղաք Լհասայի (Lhasa - Tibet) մօտ կը հիմնէ Գանդէն (Ganden) վանքը, ուր կը հաստատուի Գելուգ (Gelug) կրօնափիլիսոփայական նշանաւոր դպրոցը։ Հեղինակ է բազմաթիւ գիրքերու։ 

Yogi, Maharishi Mahesh   ( Եոգի Մ. Մ. կամ Մահարիշի, 1918 – 2008 թ. ). -

Հնդիկ կրօնափիլիսոփայ։ Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ քարոզիչ։ Հիմնադիր անդրանցական մտավերացման (Transcendental Meditation)։

 



 

Չինաստան – Չինարէն - Պինյին (Pinyin)

 

ԵԶՐԵՐ – Terms

 

Ài (Աի) – չին. ՝ «սէր»

Dào (Դաո կամ Tào) – չին. ՝ «ուղի», ինչպէս՝ Shén-Dào = «աստուածներու ուղի» կամ նախնիներու «հոգիներու ուղի»։ 

Dàodéjing ( Դաոդէջինգ ) – չին. ՝ «Դաոյականութեան սրբազան մատեան»,

         ( Dào = ուղի, Dé = առաքինութիւն, Jing = սուրբ մատեան)։

Dé (Դէ՛) – չին. ՝ «առաքինութիւն»

Dì (Դի) – չին. ՝ « տիրակալ», ինչպէս՝ Shàng-Dì ՝ = «Գերագոյն Տիրակալ»։   

Fǎ (Ֆա) – չին. ՝ «օրէնք», ինչպէս՝ Fǎ Jiâ = օրէնքի դպրոց։ Այսպէս կը կոչուի նաեւ չինական փիլիսոփայութիւններէն՝ Օրինականութիւնը (Legalism)։

Hànzì (Հանժի) – չին. ՝ «չինարէնի նշանագրեր», հետագային օգտագործուած նաեւ ճապոներէնի համար, ուր ստացաւ Kanji (Կանջի) անունը։

Ji â (Ջիա) – չին. ՝ «դպրոց», ինչպէս՝ Rú Jiâ = գիտնականներու դպրոց, կամ Fǎ Jiâ = օրէնքի դպրոց (տե՛ս Օրինականութիւն=Legalism) ։

Jiàn (Ջիան) – չին. ՝ « համընդհանրականացում» կամ «ընդհանրականացում» (անգլ. եւ գերմ. ՝ Universalisation ) ։

Jiao (Ջիաօ) – չին. ՝ « ուսմունք», ինչպէս՝ դաոյական ուսմունք ( չին. ՝ Dao-Jiao), կոնֆուցիական ուսմունք ( չին. ՝ Kong-Jiao ), բուդդայական ուսմունք ( չին. ՝ Fo-Jiao )։ 

Jing (Ջինգ) – չին. ՝ « սուրբ մատեան»։

Lì (Լի) – չին. ՝ «օգուտ», «շահ» (օգտապաշտական ոլորտի մէջ)

Lǐ (Լի) – չին. ՝ «բարոյականութիւն», Կոնֆուցիանական ոլորտի մէջ կը նշանակէ՝ «արարողակարգ» եւ «ծէս»։

Lǐ ji (Լի ջի) – չին. ՝ «Բարոյականութեան գիրքը», ուր տեղ գտած են ընտանիքի անդամներու փոխյարաբերութեան կանոնները՝ Չինաստանի մէջ։  

Lún Y ǔ (Լիւն Եու) – չին. ՝ «Խօսքերու Հաւաքածոյ» չին փիլիսոփայ Կոնֆուցիոսի, 9 հատորներով։ Մաս կը կազմէ նաեւ «Չորս Գիրքերուն», որոնց հեղինակն է Նոր-Կոնֆուցիական չին կրօնափիլիսոփայ Ժհու Շի ( չին. ՝ Zhû Xî, 1130 – 1200 թ. ) ։

Rén (Ռէն) – չին. ՝ «մարդկայնութիւն» (անգլ. ՝ „Humanity“):

Rú (Ռու) – չին. ՝ «գիտնական», ինչպէս՝ Rú Jiâ = գիտնականներու դպրոց։

Rú-Jiâ (Ռու Ջիա) – չին. ՝ «գիտնականներու դպրոց» (եւ իր հետեւորդները)։ Կազմուած է Rú = գիտնական եւ  Jiâ = դպրոց եզրերէն։    

Shàng-Dì (Շանգ Դի) – չին. ՝ «Գերագոյն Տիրակալ», կազմուած՝ Shàng = գերագոյն եւ Dì = տիրակալ արմատներէն։ Նաեւ՝ «Աստուած»։

Shén (Շէն) – չին. ՝ «աստուած», «աստուածութիւն» կամ «հոգի»։   

Shì (Շի) – չին. ՝ «զօրութիւն»

Shù (Շու) – չին. ՝ « քաղաքականութեան մեթոդ» կամ «ռազմավարութիւն»

Shu (Շու) – չին. ՝ «փոխադարձութիւն» (անգլ. ՝ Reciprocity, գերմ. ՝ Reziprozität, Gegenseitigkeit)։ Կոնֆուցիոսի խօսքերով կը նշանակէ՝ «Վարուէ՛ այնպէս, ինչպէս որ կ՚ուզես որ քեզի հետ վարուին»

Sì Shû (Սի Շու) – չին. ՝ հիմնական «Չորս Գիրքերը», որոնց հեղինակն է Նոր-Կոնֆուցիական չին կրօնափիլիսոփայ Ժհու Շի ( չին. ՝   Zhû-Xî, 1130 – 1200 թ. )։

Taiji (Տայջի) – չին. ՝ «Գերագոյն Գոյը», իր «Եին – Եանգ» (չին. ՝ „Yin – Yang“) հակադրութեամբ։ Խորհրդանիշն է  ։ Ասոր հականիշ Վուջի ( չին. ՝ Wuji) կը ներկայացնէ՝ «Գերագոյն ոչ-Գոյը»։

Tian (Տիան) – չին. ՝ «Երկինք», որ Մոհականութեան համաձայն, գերագոյն աստուածութիւնն է։   

Wu (Վու) – չին. ՝ ժխտական «ոչ»ը, կամ «առանց», (ճապ. ՝ mu, գերմ. ՝ nichts, անգլ. ՝ not / without), ինչպէս օրինակ՝ „wu-you“ (ոչգոյացումը), „wu-nian“ (ոչմտածումը), „wu-xin“ (ոչգիտակցումը) եւ „wu-wei“ (ոչմիջամտումը)։

Wuji (Վուջի) – չին. ՝ «Գերագոյն ոչ-Գոյը», որ հականիշն է Տայջի (չին. ՝ Taiji) հասկացութեան, որ կը ներկայացնէ՝ «Գերագոյն Գոյը», իր «Եին – Եանգ» (չին. ՝ „Yin – Yang“) հակադրութեամբ ։

Wu wei – չին. ՝ «մի՛ միջամտեր»։

Xi à o (Ցիաօ) – չին. ՝ «բարեպաշտութիւն», (անգլ. ՝ Piety, գերմ. ՝ Pietät) եւ « որդիական մեծարանք», որ առնչուած է ծնողներուն եւ նախնիներուն հանդէպ խոր յարգանքին։

Xìn (Ցին) – չին. ՝ « վստահելիութիւն»։ Նաեւ՝ «սիրտ»։   

Xing (Ցինգ) – չին. ՝ «էութիւն» ( անգլ. ՝ Being, գերմ. ՝ Wesen)։        ՝

Y ì (Եի) – չին. ՝ «արդարութիւն » նաեւ՝ «փոփոխութիւն» ։

Zhenren  (Ժենրեն) – չին. ՝ «Սուրբ»։

Zhì (Ժհի) – չին. ՝ «իմաստութիւն» ։

Zǐ (Ժի) – չին. ՝ «ուսուցիչ», ինչպէս՝ Lao-Zǐ = «մեծ ուսուցիչ»։

Zông  (Ժոնգ) – չին. ՝ «դպրոց»։    

 

Աստուածներ – Gods

 

Chinese Gods (Չինական աստուածներ) – չինական առասպէլաբանութեան (Mythology) մէջ բազմաթիւ աստուածներ կան, որոնք սակայն չեն յիշուած այս աշխատասիրութեան մէջ։

 

Անուններ – Names

 

Confucius  (Կոնֆուցիոս, 551 – 479 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ. հիմնադիր՝ արեւելեան կրօնափիլիսոփայական ուղղութեան մը, որ իր անունով կը կոչուի՝ Կոնֆուցիականութիւն (Confucianism)։ Չինարէն՝   „Kŏng Fû-zǐ“ կամ „Kŏng Zǐ“, որ կը նշանակէ՝ «ուսուցիչ Կոնգ»։ Սոկրատէսի նման, անձամբ գիրքեր չէ գրած, բայց իր աշակերտները գրի առած են մեծ ուսուցչի, խօսքերը։  

Hán Fêi  (Հան Ֆէյ, մօտ. 280 – 233 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ, աշակերտ Շունցիի, Լի Սիի հետ կը հիմնէ չինական կրօնափիլիսոփայական նոր ուղղութիւն մը, որ կը կոչուի Օրինականութիւն (Legalism)։

Kumârajîva ( Կումարաջիվա, 343 – 413 թ. ). -

Բուդդայական վանական եւ մեծ ուսուցիչ, որ սանսկրիտ կարեւոր գրութիւնները թարգմանեց չինարէնի (Pinyin), հիմը դնելով բուդդայական իւրայատուկ չինարէն եզրաբանութեան։

Lao-Z ǐ  ( չին. ՝ Լաո-Ցի, մօտ. 601 – 531 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ, իր գլխաւոր գիրքով ( Dàodéjīng – Դաոդէջինգ – Dào = ուղի, Dé = առաքինութիւն, Jing = սուրբ մատեան ), ան կը նկատուի հիմնադիրը Դաոյականութեան (Daoism), որ ասիական կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է։

Lǐ-Sî  ( չին. ՝ Լի-Սի, մօտ. 280 – 208 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ, աշակերտ Շունցիի։ Հան Ֆէյի հետ ան կը հիմնէ չինական կրօնափիլիսոփայական նոր ուղղութիւն մը, որ կը կոչուի Օրինականութիւն (Legalism)։

Lie-Z ǐ  ( չին. ՝ Լիէ-Ցի, մօտ. 450 – 375 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ, որ իր նոյնանուն գիրքով առնչուած է Դաոյականութեան (Daoism), որ ասիական կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է։

Máo Zédông  (Մաո Ցեդոնգ, 1893 – 1976 թ. ). -  

Չին պետական եւ քաղաքական գործիչ, հիմնադիր՝ Մաոյականութեան (Maoism) ուղղութեան եւ աշխարհայեացքին։ Գլխաւոր հիմնադիր՝ Չինաստանի Համայնավար Կուսակցութեան (1921 թ., Communist Party of China)։ Հիմնադիր՝ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետութեան (1949 թ., People's Republic of China), որու ղեկավարն էր, մինչեւ իր մահը։ Հեղինակ է բազմաթիւ քաղաքականփիլիսոփայական երկերու։   

Mó-Zǐ  ( Մո-Ցի, լատ. ՝ Micius, 470 – 391 մ. թ. ա. ). -

Չին բարոյախօսփիլիսոփայ, հիմնադիր իր անունով կոչուած փիլ իսոփայական ուղղութեան՝ Մոհականութեան (Mohism, չին. ՝ Mó- Ji â = Մոի դպրոց ), որ մարդոց գլխաւորաբար բարօրութիւնը նկատի առնող օգտապաշտական (Utilitarianism) բարոյագիտական ուղղութիւն մըն է։ 

Shǒurén, Wáng ( Ուանգ Շուրէն, նաեւ՝ Wáng Yángmíng - Ուանգ Եանգմինգ, 1472 – 1529 թ. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ։ Նոր-Կոնֆուցիականութեան մէջ կը յառաջացնէր՝ իտէալական շրջադարձութիւն մը։

Xún-Zǐ  ( Շուն-Ցի, մօտ. 298 – 220 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ։ Ան լ գլխաւորաբար բարեկարգեց Կոնֆուցիականութեան կրօնական բաժինը եւ արարողակարգը ։

Zhû Dûnyí   (Ժհու Դունյի, 1017 – 1073 թ. ). -

Վաղ Նոր-Կոնֆուցիականութեան չին կրօնափիլիսոփայ, որ նաեւ կը նկատուի այս նոր ուղղութեան հիմնադիրը։ Ան մեծապէս ազդուած էր Դաոյականութենէն եւ անոր «Եին – Եանգ» (Yin – Yang, տե՛ս էջ 277) հակադիր, բայց զիրար ամբողջացնող յարաբերութենէն եւ շատ կը հետաքրքրուէր տիեզերաբանութեամբ (Cosmology)։

Zhû Xî  (Ժհու Շի, 1130 – 1200 թ. ). -

Ուշ Նոր-Կոնֆուցիականութեան կարեւորագոյն չին կրօնափիլիսոփաներէն, որ տիեզերական կարգապահութեան ( չին. ՝ Li ) բնազանցական բնոյթ տուաւ։ Հաւաքած է, այսպէս կոչուած կանոնական «Չորս գիրքերը» ( չին. ՝ Sì Shû ), որ մինչեւ այսօր այժմէական կը մնան։  

Zhuang-Zi  (Զուանգ-Ցի, 369 – 286 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ, որ իր նոյնանուն (52 գլուխ հաշւող) գրքով առնչուած է Դաոյականութեան (Daoism), որ ասիական (չինական) կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է։ Ան կը նկատուի նաեւ գլխաւոր դէմքը դաոյական խորհրդապաշտութեան (Tao-Mysticism)։

 



 

Ճապոնիա – Ճապոներէն (Japanese)

 

ԵԶՐԵՐ – Terms

 

Ai (Աի) – ճապ. ՝ «սէր»։

Bi (Բի) – ճապ. ՝ «գեղեցկութիւն»։

Chi (Չի) – ճապ. ՝ «իմաստութիւն»։

Dô (Դո) – ճապ. ՝ «ուղի», ինչպէս՝ Sadô = թէյի արարողակարգի ուղի։  

Gaku (Գակու) – ճապ. ՝ «դպրոց», ինչպէս՝ Կիոտո դպրոցը (ճապ. ՝ Kyôto-gaku)։

Gi (Գի) – ճապ. ՝ «օրինականութիւն» (անգլ. ՝ Legality, գերմ. ՝ Rechtlichkeit)

Jin (Ջին) – ճապ. ՝ «մարդկայնութիւն» (անգլ. ՝ Humanity)։

Jinja  (Ջինջա) – ճապ. ՝ «շինտոյական աղօթատեղի»։

Jo (Ջո) – ճապ. ՝ «բարոյակ՝ան զգացում» (անգլ. ՝ Moral feeling)։

Kami (Կամի) – ճապ. ՝ «հոգի/ոգի» եւ «աստուած» որ պաշտամունքի առարկայ է ճապոնական Շինտոյականութեան մէջ։ 

Kanashimi (Կանաշիմի) – ճապ. ՝ «տխրութիւն»։  

Kanji (Կանջի) – ճապ. ՝ «ճապոնական նշանագրեր», որոնք առնուած են չինարէն Hànzì նշանագրերէն։

Kirai (Կիրաի) – ճապ. ՝ «ատելութիւն»։

Kôkai (Կոկաի) – ճապ. ՝ «զղջում»։

Kyôfu (Կյոֆու) – ճապ. ՝ «վախ»։

Norito (Նորիտօ) – ճապ. ՝ «աղօթք» (անգլ. ՝ Prayer, գերմ. ՝ Gebet)։

Rei (Ռէի) – ճապ. ՝ « պատշաճութիւն» (անգլ. ՝ Propriety, գերմ. ՝ Schicklichkeit)։

Shin (Շին) – ճապ. ՝ «ճշմարտութիւն» (անգլ. ՝ Truth, գերմ. ՝ Wahrheit)։

Shin-tô (Շինտո) – ճապ. ՝ «աստուածներու ուղին», ( չին. ՝ Shén-Tào, անգլ. ՝ Shintoism, գերմ. ՝ Shintoismus)։   

Shinwa (Շինվա) – ճապ. ՝ «առասպէլաբանութիւն» (անգլ. ՝ Mythology)

Shûkyô (Շուկիո) – ճապ. ՝ «կրօն»  (անգլ., գերմ. ՝ Religion)

Tennô (Տեննո) – ճապ. ՝ «Ճապոնիայի կայսր» (անգլ. ՝ Emperor, գերմ. ՝ Kaiser).

Tetsugaku  (Տեցուգակու) – ճապ. ՝ «փիլիսոփայութիւն», (անգլ. ՝ Philosophy)։

Toraburu (Տորաբուրու) – ճապ. ՝ «բարկութիւն»։

Yoku (Եոկու) – ճապ. ՝ «կիրք», (անգլ. ՝ Desire, գերմ. ՝ Begierde)։

Yorokobi (Եորոկոբի) – ճապ. ՝ «ուրախութիւն»։

Zazen (Զազըն) – ճապ. ՝ «նստած մտավերացումը», որ նաեւ հանգստութիւն պատճառող կարաւորական մտավերացումն է (անգլ. ՝ Passive Meditation)։

Zen (Զէն) – ճապ. ՝ «Բարին» (անգլ. ՝ the good, գերմ. ՝ das Gute)։

 

Աստուածներ – Gods

 

Izanagi (Իզանագի) ճապոնական նախաստեղծ աստուած, որ ստեղծուած է Գերագոյն Աստուածութենէն։ Իզանամի աստուածուհիի հետ միասնաբար, ստեղծած են նախ Ճապոնիան ապա ամբողջ աշխարհը, երկինքն ու երկիրը, ապա՝ արեւու աստուածուհի Ամատերասու ( Amaterasu ) եւ այլ բազմաթիւ աստուածներ…։

Izanami (Իզանամի) ճապոնական նախաստեղծ աստուածուհի, որ Իզանակի նման ստեղծուած է Գերագոյն Աստուածութենէն։ Իզանագի աստուծոյ հետ միասնաբար, ստեղծած են նախ Ճապոնիան ապա ամբողջ աշխարհը, երկինքն ու երկիրը, ապա՝ արեւու աստուածուհի Ամատերասու ( Amaterasu ) եւ այլ բազմաթիւ աստուածներ…։

Amaterasu ( Ամատերասու ) ճապոնական առասպէլաբանութեան մէջ արեւու աստուածուհին է։ Աւանդութեան համաձայն, արեւու աստուածուհի Ամատերասուի ծոռը, առասպէլական կայսր Ջիմմու (ճապ. ՝ Jimmu Tennô, մօտ. 711 – 585 մ. թ. ա. ), 660 մ. թ. ա. եղած է հիմնադիրը ճապոնական առաջին կայսրութեան, որ մինչեւ այսօր կը շարունակուի…։

 

Անուններ – Names

 

Hirata Atsutane (Հ իրատա Ատսուտանէ, 1776 – 1843 թ. ). -

Ճապոնացի փիլիսոփայ, որ փորձեց շինտոճապոնական ուսմունքը առնչել արեւմտեան փիլիսոփայութեան եւ գիտական աշխարհին հետ։

Kuki Shûzô (Կուկի Շուցո, 1888 – 1941 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտփիլիսոփայ, փիլիսոփայական ուսումը Ճապոնիայի մէջ ստանալէ ետք, 8 տարիներ կ՚անցնէ Եւրոպա, ուր Գերմանիոյ եւ Ֆրանսայի մէջ կը շարունակէ իր փիլիփսոփայական հմտութիւնը եւ կ՚աշակերտէ գերման Ռիկերտի (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. ) ու Հուսեռլի (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ) եւ ֆրանսացի Բերգսոնի (Henry Bergson, 1859 – 1941 թ. )։

Miki Kiyoshi (Միկի Կիոշի, 1897 – 1945 թ. ). -

Ճապոնացի քննադատփիլիսոփայ։ Ճապոնիայի մէջ եղած է Ն. Կիտառոյի եւ Տ. Հաջիմէի աշակերտը։ 1922 – 1923 տարիներուն, Գերմանիոյ մէջ աշակերտած է գերման փիլիսոփաներ՝ Նոր-Կանտական Հ. Ռիկերտի (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. ) եւ «Երեւութաբանութիւն» փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ Մ. Հայդեգէրի (Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ), մեծապէս ազդուելով անոնցմէ ու ընդհանրապէս գերմանական մշակոյթէն։

Nishi Amane (Նիշի Ամանէ, 1829 – 1897 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտփիլիսոփայ, որ Եւրոպայի մէջ ուսանելու առիթ ունեցած եւ մօտէն ծանօթացած էր՝ ֆրանսացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) ու բարոյագէտ փիլիսոփայ Կոնտի (August Comte, 1798 – 1859 թ. ) եւ իր դրապաշտութեան (Positivism)։

Nishida Kitarô (Նիշիդա Կիտառո, 1870 – 1945 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտփիլիսոփայ, հիմնադիր Կիոտո քաղաքի համալսարանին մէջ յառաջացած ու զարգացած Կիոտո դպրոցի (ճապ. ՝ Kyôto-gakuha)։ Ան փորձեց ճապոնական փիլիսոփայական միտքը ընդհանրապէս առնչել արեւմտեան փիլիսոփայութեան հետ։

Onishi Hajime (Օնիշի Հաջիմէ, 1864 – 1900 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտփիլիսոփայ, որ ուսանած է Գերմանիոյ Լայպցիգի համալսարանին մէջ եւ գրած՝ «Արեւմտեան փիլիսոփայութեան պատմութիւնը» („History of western Philosophy“, 1895 թ. )՝ ճապոներէն։

Shôtoku  (Շոտոկու, 572 – 622 թ. ). -

Ճապոնացի իշխան, որու օրով Շինտոյականութեան (Shintoism) հետ համահաշտութեամբ (Syncretism) ամբողջացած Բուդդայականութիւնը կը դառնայ երկրի պետական կրօնը։

Tanabe Hajime (Տանաբէ Հաջիմէ, 1885 – 1962 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտփիլիսոփայ, եղած է Ն. Կիտառոյի աշակերտը եւ անոր անմիջական յաջորդը՝ Կիոտո դպրոցի շրջանակին մէջ։ 1922 – 1924 տարիներուն, Գերմանիոյ մէջ շարունակած է փիլիսոփայական ուսումը եւ աշակերտած գերման փիլիսոփաներու. - Հայդելբերգ՝ Նոր-Կանտական Ռիկերտի (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. ), Ֆրայբուրգ՝ երեւութաբանութիւն փիլիսոփայական ուղղութեան հիմնադիր Հուսեռլի (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ) ու կրած է անոնց ազդեցութիւնը։ 1945 թուականին, Ճապոնիայի վրայ, ամերիկեան ատոմական ռումբերով յարձակումէն ետք, Տ. Հաջիմէ կը զարգացնէ բարոյագիտական նոր ուղի մը, որ բարոյական «զղջումի» (ճապ. ՝ Kôkai ) ուղին է։

 



 

Իրան / Պարսկաստան – Պ արսկերէն (persian)

 

ԵԶՐԵՐ – Terms

 

Atar / Azar (Ատար / Ազար) – պրսկ. ՝ «կրակ», որ Զրադաշտականութեան մէջ ծիսական մաքրութեան խորհրդանիշ է։

Avesta (Աւեստա) – պրսկ. ՝ «սրբազան մատեան» Զրադաշտութեան։ Գրուած է աւեստերէն (հին իրանեան լեզու), որ որպէս խօսակցական լեզու, շատոնց, չի օգտագործուիր։ Իսկ Աւեստա կրօնական մատեանը գրուած է նոյնինքն Զրադաշտի եւ իր աշակերտներուն կողմէ։

Cinvatô Peretûm (Չինվատո պերետում) – պրսկ. ՝ «Չինվատ կամուրջ» (անգլ. ՝ Chinvat-Bridge), որ կը բաժնէ կեանքի (ասդենական) եւ մահուան (անդենական) աշխարհները։ Զրադաշտականութեան մէջ, մարդու մահէն ետք, անոր հոգին կը մտնէ ահեղ դատաստանի այս կամուրջը, կը դատուի եւ կ՚ուղարկուի կա՛մ երկնային դրախտ կամ ստորերկրեայ դժոխք։ Բարեպաշտներու համար այս կամուրջը «լայն» է, մինչ չարագործներուն համար՝ «նեղ»։ Հոս, կարելի է նաեւ զուգահեռներ գտնել միաստուածեան կրօններուն հետ։

Dachma (Դախմա) – պրսկ. ՝ «Լռութեան աշտարակ» (անգլ. ՝ Tower of Silence), շրջանակաձեւ, անպայման վրան բաց աշտարակ, որ պատմականօրէն օգտագործուած է Զրադաշտականութեան մէջ։ Մարդու մահէն ետք, անոր դիակը կը դրուէր այս աշտարակին վրայ, որպէս կեր՝ գիշատիչ թռչուններուն։ Այս սովորութիւնը այժմ արգիլուած է։

Gatha (Գաթա) – պրսկ. ՝ «երգ»եր, որոնք մաս կը կազմեն զրադաշտական սրբազան մատեան՝ Աւեստային (Avesta)։

Nouruz (Նոռուզ կամ Նովրուզ) – պրսկ. ՝ «Նոր Տարի», «Ամանոր» (կազմուած «Նո» = նոր եւ «Ռուզ» = օր արմատներէն)։ Նաեւ զրադաշտական տօն, որ կը նշուի գարնան առաջին օրը (21 Մարտին)։

Yasna (Եասնա) – պրսկ. ՝ « երկրպագութեան աղօթք»ներ, որոնք մաս կը կազմեն զրադաշտական սրբազան մատեան՝ Աւեստային (Avesta)։  

 

Աստուածներ – Gods

 

Ahriman (Ահրիման), պարսկական Զրադաշտականութեան մէջ «Չարի» աստուածը։ Կը նշանակէ «կործանարար ոգի»։

Ahura Mazda (Ահուրա Մազդա), պարսկական Զրադաշտականութեան մէջ   «Բարիի» աստուածը։ Կը նշանակէ «իմաստուն տէր»։ Երկրի վրայ, Ահուրա Մազդայի («Բարիի») ու Ահրիմանի («Չարի») միջեւ կը մղուի յարատեւ պայքար, որու աւարտին, Ահուրա Մազդա պիտի տիրանայ յաղթանակին, որմէ ետք, «վերջին դատաստանին», չարերը պիտի պատժուին, իսկ բարեպաշտները պիտի պարգեւատրուին։ 

Anahita (Անահիտա), պարսկական առասպէլաբանութեան մէջ ջուրերու (լիճ, գետ, ծով) եւ պտղաբերութեան աստուածուհին։ Կը համապատասխանէ հնդկական Սարասվատի (Saraswati), հայկական Անահիտ ( Anahit), յունական Արտեմիս (Artemis) եւ հելլենական Դիանա (Diana) աստուածուհիներուն։

Haoma (Հաոմա), պարսկական առասպէլաբանութեան մէջ հոգեզմայլանքի (Ecstasy) աստուածն է։ Կը համապատասխանէ հնդկական Սոմա (Soma) աստուծոյ, որ նաեւ կը նկատուի լուսնի աստուածը։ Հաոմա, միաժամանակ բոյսի մը եւ այդ բոյսէն յառաջացած ոգելից ըմպելիի մը անունն է։ Այդ խմիչքը, հաւատացեալին, հոգեզմայլանք ու հարբեցութիւն կը պատճառէ։ Անոր կը վերագրուի նաեւ զանազան հիւանդութիւններ բուժելու յատկութիւնը։

Mithra (Միթրա), պարսկական առասպէլաբանութեան մէջ արեւու աստուած, որ կը հսկէ տիեզերքի կարգապահութեան վրայ։ Խորհրդանշանը անմար կրակն է։ Կը համապատասխանէ հնդկական Միտրա (Mitra), հռոմէական Միթրաս (Mithras) եւ հայկական Միհր (Mihr) աստուածներուն։ Հին պարսկերէնի եւ հնդկական սանսկրիտերէնի մէջ, Միթրա եզրը բառացիօրէն կը նշանակէ երդում կամ ուխտ ։

Spenta Armaiti (Սպենտա Արմաիտի), պարսկական առասպէլաբանութեան մէջ, Ահուրա Մազդայի կողմէ ստեղծուած վեց հրեշտակապետերէն մէկը։ Անոնք, Ահուրա Մազդայի կողքին պատասխանատու եղած են տարբեր ոլորտներու։ Կը համապատասխանէ հայկական հեթանոսութեան Սպանտարամէտ (Spantaramet) կամ Սանտարամէտ (Santaramet) աստուծոյ, ինչպէս նաեւ յունական դիցաբանութեան աստուածահայր Զեւսի (Zeus) եղբօր, Հադէս (Hades) աստուծոյ, որոնք նաեւ մահուան աստուածներ են եւ պատասխանատու՝ ստորերկրեայ դժոխքին։

Zruvân / Zurvân (Զրուան), բառացիօրէն կը նշանակէ «ժամանակ», ապա պարսկական առասպէլաբանութեան մէջ եղած է արարիչստեղծիչ աստուածը, որ նախ ստեղծած է անսպառ ու անսահման ժամանակը, ապա ունեցած է երկուորեակ զաւակներ, որոնք բարիի ու լոյսի աստուած Ահուրա Մազդան (Ahura Mazda) եւ չարի ու խաւարի աստուած Ահրիմանն (Ahriman) են։

 

Անուններ – Names

 

Zarathustra / Zoroaster (Զարաթուշտրա / Զրադաշտ, 630 – 553 մ. թ. ա. ). -  

Զրադաշտականութեան (Zoroastrianism) հիմնադիր իրանապարսկական մարգարէն, որ նաեւ հեղինակն է կրօնական գլխաւոր մատեան նկատուող Աւեստայի (Avesta) հնագոյն ու սկզբնական մասերուն։ 

Mani ( Մանի, 216 – 276 թ. ). -

Մ անիքէութեան (Manichaeism) հիմնադիր պարսիկ մեծ ուսուցիչ։ Թէեւ իր շրջանին Պարսկաստանի մէջ առաւելաբար Զրադաշտականութիւնը կը տիրէր, սակայն, ինք հասակ առած էր քրիստոնէական միջավայրի մէջ։ Ճամբորդութիւններու շնորհիւ ան կը ծանօթանայ նաեւ Բուդդայականութեան։

 

 



 

Արաբերէն – ( arabic)

 

ԵԶՐԵՐ – Terms

 

Jinn (Ջին – արաբ. ՝ Ալջին = ﺍﻟﺠﻦ ) – Առասպէլական ու գերբնական ոգիներ, ընդհանրապէս՝ անտեսանելի (լոկ բացառիկ պարագաներուն՝ տեսանելի)։ Յիշատակուած են՝ վաղ նախաիսլամական դարաշրջանին, ինչպէս նաեւ Իսլամութենէն ետք։

Quran ( Քուր՚ան – արաբ. ՝ Ալքուր՚ան القرآن ‎ ) – Իսլամութեան գլխաւոր ու սուրբ գիրքը, որու բնագիրը արաբերէն է։ Կազմուած է 114 գլուխներէ (սուրա = سورة ) եւ բազմաթիւ տուներէ (այա = آية )։

Shia (Շիա – արաբ. ՝ Ալշիհա = الشيعة ) – Իսլամութեան մէջ կրօնական ուղղութիւն։

Sufism (Սուֆիզմ) – արաբ. ՝ Tasawwuf (Տասաուօֆ = تَصَوُّف ) – Իսլամական կրօնի մէջ խորհրդապաշտական (միստիկ) ուղղութիւն։

Sunni (Սուննի – արաբ. ՝ Ալսուննա = السنة ) – Իսլամութեան մէջ կրօնական ուղղութիւն։   

Tauhid (Տաուհիդ = ﺗﻮﺣﻴﺪ ) – արաբ. ՝ «միութիւն», ինչպէս՝ Աստուծոյ հետ խորհրդապաշտական միութիւն մը՝ Սուֆիզմի պարագային։

Youm Al-qyâma (Եաում Ալքիյամա = يوم القيامة ) – «Վերջին Դատաստանը» (անգլ. ՝ Last Judgment, գերմ. ՝ Jüngstes Gericht, պրսկ. ՝ Roz Hisab = روز حساب ), Զրադաշտականութեան ապա միաստուածեան 3 կրօններու մէջ, որպէս վախճանաբանութիւն (Eschatology), երբ չարը պիտի պատժուի իսկ բարին պիտի պարգեւատրուի։

Zaman (Զաման = ﺯﻣﺎﻥ ) – արաբ. ՝ «ժամանակ»։ Նաեւ իրանեան «Զրուան» (Zruvân-Zurvân) աստուծոյ պարսկերէն իմաստը։

 

 

Անուններ – Names

 

Al-Farabi   (Ալ-Ֆարաբի = ﺍﻟﻔﺎﺭﺍﺑﻲ, 875 – 950 թ. ). -      

Բուն անունով Աբու Նասր Մուհամմադ Ալ-Ֆարաբի, արաբ. ՝ أبو نصر محمد الفارابي = Abû Nasr Muhammad Al-Fârâbî, ծնած է Միջին Ասիա, ծագումով անյայտ, իսլամ փիլիսոփայ։ Միջնադարու արաբական փիլիսոփայութեան ներկայացուցիչ։

Al-Ghazali  ( Ալ-Ղազալի = ﺍﻟﻐﺰﺍﻟﻲ , 1058 – 1111 թ. ). -

Բուն անունով Աբու Համիդ Մուհամմադ Ալ-Ղազալի, արաբ. ՝ أبو حامد محمد الغَزَّالي = Abû Hâmid Muhammad Al-Ghazâlî, ծագումով պարսիկ իսլամ աստուածաբան փիլիսոփայ։ Միջնադարու արաբական փիլիսոփայութեան եւ Սուֆիական խորհրդապաշտութեան (Mysticism) ներկայացուցիչ։ 

Al-Khattab, Omar ibn (Օմար իբն Խատտաբ = ﺍﻟﺨﻄﺎﺏ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ, 592 – 644 թ. ). -  

Մուհամմադ մարգարէէն ետք, արաբ իսլամական երկրորդ խալիֆան, որ իշխեց լման 10 տարիներ, մինչեւ իր եղերական մահը։ Իր օրով, գրաւուեցան ամբողջ Միջին Արեւելքը, Եգիպտոսը եւ Պարսկաստանը։

Averroes ( Իբն Ռուշդ = ﺭﺷﺪ ﺍﺑﻦ , 1126 – 1198 թ. ). -

Բուն անունով Աբու Ալ-Վալիդ Մուհամմադ Իբն Ռուշդ, արաբ. ՝ أبو الوليد محمد ابن رشد = Abû Al-Walîd Muhammad ibn Rushd, ծագումով Անդալուսեան արաբ, բժիշկ եւ փիլիսոփայ։ Միջնադարու արաբական փիլիսոփայութեան յայտնի ներկայացուցիչ։

Avicenna ( Իբն Սինա = ﺳﻴﻨﺎ ﺍﺑﻦ , 980 – 1037 թ. ). -

Բուն անունով Աբու Ալի Ալ-Հուսէյն Իբն Սինա, արաբ. ՝ أبو علي الحسين ابن سينا = Abû Alî Al-Husain ibn Sînâ, ծագումով պարսիկ, բժիշկփիլիսոփայ։ Միջնադարու արաբական փիլիսոփայութեան նշանաւոր ներկայացուցիչ։

Muhammad   (Մուհամմադ = ﻣﺤﻤﺪ, 570 – 632 թ. ). -

Ծագումով արաբ եւ բուն անունով՝ Աբու Ալքասիմ Մուհամմադ Ալքուրաշի, արաբ. ՝ أبو القاسم محمد القرشي = Abû Al-Qâsim Muhammad Al-Qurashî։ Կը նկատուի իսլամական կրօնի հիմնադիրն ու մարգարէն։

 

 

 

 

 

 

Վ ԵՐՋԱԲԱՆ

EPILOGUE

 

 

Վերջաւորութեան, շնորհակալական խօսք ունիմ, բոլոր անոնց, որոնք սատարեցին այս գրքի երկրորդ հրատարակութեան, մասնաւորաբար՝

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Ն. Ս. Օ. Տ. Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոսին, որ փափաքիս ընդառաջելով, գրքիս Բ. հրատարակութիւնը Անթիլիասի տպարանէն լոյս ընծայումը ողջունեց։  

Այս գրքի Բ. հրատարակութեան մեկենասութիւնը ստանձնած Գալուստ Կիւլպէնկեան Հաստատութեան Հայկական Բաժանմունքի տնօրէնին եւ ողջ անձնակազմին ։  

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան, յատկապէս Մայր Աթոռի հրատարակչական խորհուրդին, որ երաշխաւորած էր աշխատասիրութեանս Ա. հրատարակութեան տպագրութիւնը, ինչպէս նաեւ հրատարակչական բաժնի տնօրէնին եւ տպարանի ողջ անձնակազմին։

Երեւանի Պետական Համալսարանի (ԵՊՀ) փիլիսոփայութեան ու հոգեբանութեան բաժանմունքին, ուր դեկան Ալեքսան Բաղդասարեանի գլխաւորութեամբ քննարկուեցաւ ու երաշխաւորութիւն ստացաւ այս գրքի Ա. հրատարակութիւնը։ Իսկ ԵՊՀի փիլիսոփայական բաժնի դասախօս եւ ամպիոնի վարիչ՝ Պրոֆ. Սէյրան Զաքարեան խղճմտօրէն հովանաւորած էր գրքի Ա. հրատարակութիւնը եւ գրած պատշաճ ու հակիրճ յառաջաբան մը՝ «Անսահման պատասխանատուութեան զգացումով», ինչպէս նաեւ խորհրդատուն դարձած գրքիս Բ. հրատարակութեան։

Շնորհակալութիւն Սոֆիա Առուշանեանին, որ ստանձնած էր գրքի Ա. հրատարակութեան կազմի պատրաստութիւնը եւ անոր շնորհած իմաստալից բովանդակութիւն։ Կողքի նկարը, որ նաեւ տեղադրուած է այս Բ. հրատարակութեան սկիզբը, քաղուած է Վերածնունդի ( Renaissance) շրջանի իտալացի հռչակաւոր նկարիչ – ճարտարապետ Ռաֆայէլի (Raffael Santi, 1483 – 1520 թ. ) «Աթէնքի դպրոցը» (School of Athen) հանրածանօթ գործէն, որ 1511 թուականին Վատիկանի մէջ աւարտած մեծ (500 x 770 սմ. ) որմնանկար մըն է։  

Գերմանիոյ Վուփերտալ քաղաքի Բերգեան Համալսարանի փիլիսոփայութեան բաժանմունքի երկար տարիներու դասախօս եւ բաժնի վարիչ, կանտական, գիտնականփիլիսոփայ Պրոֆ. Մանֆրէդ Բաումին (Prof. Manfred Baum), որ օժանդակեց գրքի կարգ մը մասերուն։ Յիշատակելի են, իրեն հետ ունեցած մանաւանդ Իմանուէլ Կանտի առնչուած բարոյագիտական տեսութեան եւ այլ հարցերու քննարկումները, թէ՛ առաջին եւ թէ երկրորդ հրատարակութիւններուն համար։  

Երեւանի Պետական Լեզուահասարակագիտական Համալսարանի (ԲՊՀ) հայագիտութեան ամպիոնի 32 տարիներու նախկին դասախօս, Էջմիածնի Գէորգեան Հոգեւոր Ճեմարանի 25 տարիներու նախկին ուսուցիչ եւ Հայաստանի Լեզուի Կոմիտէի նախագահ, լեզուաբան Դաւիթ Գիւրջինեանին, որու հետ ունեցած եզրաբանական զրոյցներս արգասաբեր եղան։

Հալէպի Ազգային Քարէն Եփփէ հայկական ճեմարանի իմ դասընկերուհի Արտեմիս Հացագործեանին, որ լայն համբերութեամբ ու խղճմտօրէն կատարեց սրբագրութեան որոշ աշխատանքներ։

 

Վերջաբանը կ՚աւարտեմ գերման այն փիլիսոփային խօսքով, որուն մէկ խօսքը, որպէս բնաբան արդէն յիշուած է՝ աշխատասիրութեանս սկիզբը։ Իսկ փիլիսոփային հանդէպ կը յայտնեմ իմ մեծ հիացումը ու ակնածանքը. -

 

«Երկու բաներ, միշտ աւելի նոր ու աճող հիացումով ու ակնածանքով,

կը կլանեն միտքս,

որքան մտածումս աւելի յաճախ ու երկարատեւ զբաղի անոնցմով. -

աստղազարդ երկինքը` իմ վերեւ եւ բարոյական օրէնքը` իմ մէջ: »

Իմմանուէլ Կանտ

 

 

 

 

 

 

 

Հ ԵՂԻՆԱԿԸ

THE AUTHOR

 

Գիրքին հեղինակը, եղբայրս, Սարգիս Քէհեաեան, որդի Տէր Ատոմ աւագ քահանային, ծնած է Հալէպ։ Ան կ՚ապրի Գերմանիոյ մէջ, ուր ամբողջ 4 տասնամեակներ զբաղած է իր առաջին մասնագիտութեամբ, որ բժշկութիւնն է։ Այս առնչութեամբ ստանձնած է աւագ բժիշկի պատասխանատու պաշտօններ եւ եղած՝ բժշկական համալսարաններու դասախօս։ Բժշկութեան կողքին, հետաքրքրութեան պատճառով, հետեւած է փիլիսոփայութեան եւ աստուածաբանութեան ճիւղերուն, Գերմանիոյ Բերգեան համալսարանին մէջ։

Հայաստանի Հանրապետութեան վերանկախութենէն անմիջապէս ետք, 90-ական թուականներէն սկսեալ, կապեր հաստատած է Երեւանի Պետական Մխիթար Հերացու անուան Բժշկական Համալսարանին հետ եւ հանդէս եկած զանազան դասախօսութիւններով։ 90-ական թուականներուն, թէ՛ Երեւանի եւ թէ Ստեփանակերտի կարգ մը հիւանդանոցներուն հետ աշխատակցելով բերած է բժշկական օժանդակութիւններ։

Այնուհետեւ, 90-ական թուականներու վերջաւորութեան, կապ հաստատած է նաեւ՝ Երեւանի Պետական Համալսարանի (ԵՊՀ) փիլիսոփայութեան եւ հոգեբանութեան բաժանմունքին հետ, ուր դասախօսութիւններով հանդէս եկած է։ Այստեղ քննարկուած ու տպագրութեան երաշխաւորութիւն ստացած է իր «ԲԱՐՈՅԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ – փիլիսոփայական ակնարկ» երկի առաջին հրատարակութիւնը (2018 թ. )։

Բարոյագիտութեան մասին, տարբեր դասախօսութիւններով հանդէս եկած է նաեւ՝ Էջմիածնի Գէորգեան Հոգեւոր Ճեմարանին (աստուածաբանական համալսարան), Սեւանի Վազգէնեան Հոգեւոր Դպրանոցին եւ Երուսաղէմի Ժառանգաւորաց վարժարանին մէջ։

«Փիլիսոփայական ակնարկ» ընդհանուր վերնագրի տակ, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան պաշտօնաթերթ ՀԱՍԿ ամսագրին մէջ, տակաւին լոյս կը տեսնեն իր շարք մը բարոյափիլիսոփայական յօդուածները։

Ժամանակին աշխատակցած է նաեւ ծննդավայր Հալէպի «Գանձասար» պարբերաթերթին (ապա շաբաթաթերթ), Բէյրութի թէ՛ «Սփիւռք» գրական շաբաթաթերթին եւ թէ «Բժիշկ» բժշկաառողջապահական ամսագրին։  

1991 թուականին, եղած է՝ Գերմանիոյ Հայոց Թեմի հիմնադիր անդամներէն եւ աւելի քան երկու տասնամեակ, անընդմէջ վարած՝ Թեմական Խորհուրդի ատենապետութիւնը։ 1998 Յունուարին, անձամբ, Գարեգին Ա Սարգիսեան կաթողիկոսի կողմէ գնահատուած է՝ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան «Ներսէս Շնորհալի» շքանշանով։

 

Արտակ աւագ քհնյ. Քէհեաեան

2021 – Քուէյթ  

 

 

 

Հեղինակի հասցէները. -

Dr. Sarkis Kehyayan

Rübezahlweg 24

42111 Wuppertal - GERMANY

kehyayans@hotmail. com

 

 

 

Սարգիս Քէհեաեան

Բ արոյագիտութիւն

- փիլիսոփայական ակնարկ -

 

Բ. Հրատարակութիւն

(վերստուգուած եւ ընդարձակուած)

 

- 2021 -



Sarkis Kehyayan

E thics

- philosophical approach –

 

2. Edition

(revised & extended)

 

- 2021 -

 



 

Թուղթ՝ 70 gram, չափ՝ 17 x 24 cm

Ծաւալ՝ 626 էջ, տպաքանակ՝ 300

 

 

Տպարան

Կաթողիկոսութեան Հայոց

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ

Անթիլիաս - Լիբանան

 

 

Printed in

Armenian Catholicosate of Cilicia

Antelias - Lebanon

 

 

 

Յիշատակարան