Ուսումնասիրութիւններ

ՅԱՆՈՒՆ ԼԵԶՈՒԻ ԱՆԿԱԽՈՒԹԵԱՆ
      
       « …Էս ա պատճառը, որ մեր լեզվի կէսը
       Թուրքի ու Պարսից բառ ա»։
       Խ. ԱԲՈՎԵԱՆ (Վէրք Հայաստանի)
      
      
       Արտասանութեան կտոր մը կը ճանկռտէ միտքս, ամէն անգամ, որ կ’որոճամ այս նիւթին վրայ.
       -«Հազար տարիներ եւ մինչեւ այսօր Թաթարն է թառել մեր կրծքի վրայ»։
       Ամէն մէկուն համար տեսանելի, շօշափելի են եղած քաղաքական գերութեան հետեւանքները, - յարատեւ զարհուրանք։ Յորդահոսան արիւն եւ համատարած աւեր։ Բռնագաղթ եւ արտագաղթ։ Իսլամացում եւ կազմալուծում։ Քայքայում համրանքի եւ միութեան։ Մղձաւանջ դարէ դար։ «Հազար տարիներ եւ մինչեւ այսօր»։
       Իսկ հոգեկան աւե՞րը։ Եւ այն լեզուական խառնածին խնամութի՞ւնը, որ կը տեւէ մինչեւ այսօր, խաթարելով մայրենի բարբառին դիմագիծը եւ ներդաշնակութիւնը։
       Տասնեակ մը տարիներ առաջ, Լեւոն Շանթն ալ կ’ողբար, արտասահման տպուած գրքի մը մէջ.
       -«…Եթէ ասոր վրայ աւելցնենք, որ Կովկասի մէջ մինչեւ այսօր ժողովուրդին բերանը լիքն է թաթար բառերով, ոճերով, երգերով ու կատակներով, իբրեւ հետեւանք դարաւոր տիրապետութեան, կը ստանանք այն լեզուն որ հիմա կը խօսուի եւ օր օրի խեղճանալու եւ խառնակուելու վրայ է»։ (ՄԵՐ ԱՆԿԱԽՈՒԹԻՒՆԸ, էջ 269)։
       Դժբախտաբար միայն խօսուած լեզուն, այսպէս կոչուած «ժողովրդական»ը չէ աղճատ ու խառնակ։
       Գրաւորն ալ հարս-փեսայ դարձած է թուրք-թաթար լեզուական ընտանիքին հետ, կնքահայրութեամբ մեծատաղանդ գրագէտներու եւ բանաստեղծներու։
       Կ’ըսես իւրաքանչիւր գրիչ ուխտած է դէզ մը թաթարաբանութիւններ փոխանցել յաջորդ սերունդին, սրտառուչ հաւատարմութեամբ։
      
       *
       «Հազար տարիներ եւ մինչեւ այսօր…»։
       Հազար շատ է, անըմբռնելի եւ անմատչելի։ Առնենք միայն վերջին հարիւր տարին, սկսելով Աբովեանէն, չափելու համար խորութիւնը խաթարումին։
       Աբովեան յանդուգն փորձ մը կատարեց ժողովուրդին մօտենալու, անոր համար մատչելի լեզու մը մշակելու։ Կովկասը նոր էր թօթափեր Շահերու եւ խաներու վայրենի լուծը։ Այդ խաւարակուռ եւ արիւնազանգ շրջանին, տէրտէրն ու վարդապետն անգամ այնքան տգէտ են որ, «շատի փորում հինգ օր ման գաս, մէկ այբի կտոր չես գտնիլ»։ Կամ եթէ գրաբար գիտեն, այնքան խրթնաբանութիւններ կը մրոտեն, «որ սատանէն էլ միջիցը մէկ բառ չի կարող իմանալ, հասկանալ»։
       Ուրեմն կրնաք պատկերացնել բուն ժողովուրդին մտաւոր մակարդակը։ Ճիտը ծուռ, խարազանը միշտ գլխուն, լեզուն կարճ, - այդ հալածական բազմութիւնը բնականաբար պիտի իւրացնէր բռնակալ իշխանութեան ե՛ւ լեզուն, ե՛ւ բարքերը։ Ի՜նչ դպրոց եւ ի՜նչ մայրենի լեզու, երբ չէր գիտեր թէ յաջորդ օրը ո՛ւր պիտի արթննար։ Պիտի արթննա՞ր թէ գետին փռուած, փոշիացած պիտի ըլլար տունով-տեղով։
       Աբովեան փորձեց ու յաջողեցաւ։ Եւ մենք հարիւր տարիէ ի վեր գուրգուրանքով կը կարդանք «Վէրք Հայաստանի»ն, ինչպէս «Պարապ վախտի խաղալիք»ը։ (1841)։
       Աբովեան թանկագին ժառանգութիւն մը ձգեց։ Յաջորդ սերունդներուն կը մնար բան մը նորոգել, թարմացնել, մակաբոյծ բոյսերը յօտելով, չորցած տերեւներն ու ծաղիկները թօթուելով, որոմը ցորենէն զատելով։
       Ի՞նչ կը տեսնենք աւելի քան հարիւր տարի վերջը։ (Հարցը միայն լեզուի մասին է, բառ եւ ոճ)։
       Նախ ծաղկեփունջ մը՝ Աբովեանի ժողված եւ ցանած «ժողովրդական» բառերէն (Տես «Վէրք Հայաստանի» եւ «Պարապ վախտի խաղալիք»). -
       Վախտ, ազիզ, մուրազ, սհաթ, դարդ, չօլ, հասրաթ, չունքի, ջաւահիր, բազի, ախր, մասալայ, հունար, բօյ, քոռանամ, գիւլլէ, ումր, չարէ, փանջարա, մէյդան, ջիկեար, տինջանալ, էթիմ, ջան (ա՜խ, մանաւանդ ջան), քոս, խանջալ, ջիւան, սաղ սալամաթ, զոր անել, զոր տալ, ախմախութիւն, բէզարիլ, բէզարած, չիբուխ, լազաթ, չայ, դուշման, ղարիբ, համքեար, թաք (թէք ), ղուշ, ալմաստ, եագութ, չարսաֆ, բաղ, չոքել, խալխ, ղալմաղալ, ղութի, ջեբ, դաւար, թիմարել, չախմախ, քեալա (քէլլէ = գանկ), եօրղան թէժանալ, բօղազ, բօզ (գորշ), ի՞նչ խաբար ա, բալքի, խարաբ, զուլում, ղորդ, քեար, հայրաթ, դուզ ( տիւզ = շիտակ), եօլա գնալ, սուրու, ատաթ, ջիգր, ղուրբան, չադր, բիւլբիւլ, փայ, լաշ, քուրսի, փոշմանիլ, խաթայ բալայ, եախէ, հիսաբ, քարվան, թասիբ, ափալ թափալ, արաղ, մազայ, չօբան, մալ, հալալ, հարամ, սարսաղ, եաբանի, հայվան, խասիաթ, նազար, քիսէ, սուրահի բոլը, ղալամ, թվանք, ղվաթ, ասլան, հարամի, ջուղաբ, չինարի բոյ, խալիչայ, նալ, քուրք, թոզ, շախայ, բարաքեաթ, օղլուղաշ, քահրըբար, մարջան, նալաթ, ջվալ, թամբալ (ծոյլ), չոփ, դիւգան, թամահ, ջհանդամ, զահրումար, քրեհ, ղոնաղ (հիւր), սաբր արա, հալբաթ, եարաբ, դովլաթ, դրուսդ, զոռ, ջամըհաթ (ճէմաաթ ), եսիր, բօշ, եարալու, չանաղ, անջախ, թութուն, աղլուխ, ուստա, ղարաղ, թամաշա, ղոչաղ, հալ, օյին (նաեւ օյինբազութիւն ), ռաստ գալ, թարս (թարսիր, կը գրէր Մ. Վարանդեան, ձեռագիրներուն վրայ = միւս երեսը դարձուր), քօք, ղալաթ (խալթ, - «ղալաթ էք արալ», կը պոռար Յ. Շահիրկեան ճառերու կամ յօդուածներու մէջ), մուհտաջ, զահմաթ, ղայիմ, լագան (լէյէն, կոնք), մարիֆաթ, բաս մտնել (պէս = գրաւ), ռեխ, սալտաթ, բրիշակ (փէրուշան), փահլիւան, մուլք, մուռտառ, ումուտ, ֆռսանդ (ֆրսաթ = առիթ), հ արամզադա, արանք, արանքումը, թախտ, բայղուշ, վաթան, ռուշվաթ, քիւլֆաթ, բաղջա, բոստան, սըխ, մասխարկութիւն, նաղլ անել, ափաշկարա, դրստել, ռանջպար, փէշքաշ, թամամ, ֆարաջայ, զաւթել, ղուլ, իկիթ, աղսախկալ, չարխ, նաֆաս, հէչ, ամանաթ, բոլ (առատ) խարջ, լայաղ, իշտահ, փալան, ջառըմէ (ճէրիմէ ), կոպակ (քէօփէք = շուն), բարաքեաթ (պէրէքէթ ), դուդուկ, թազա, բախկալ (պագգալ ), բազի անգամ, ֆիքր անել, չարուխ, բարըշել, չոլախ, սուրու, խանդակ, չանա (չէնէ ), մահանա, դասթէ, գիւնահ, եւայլն, եւայլն։
       Արդ, Աբովեանէն 50, 60, 80 կամ 100 տարի վերջն ալ, այս բառերն ու ոճերը տնավարի նստած, ձիւթ կը ծամեն արեւելահայ գրականութեան եւ բանաստեղծութեան անդաստանին մէջ։
       Առէք հին եւ նոր սերունդի ամէնէն տաղանդաւոր բանաստեղծներն ու գրագէտները, ցարական շրջանէն մինչեւ խորհրդայինը, ալեւոր յոբելեարներէն մինչեւ նորափետուր երիտասարդը։ Մատի վրայ կը համրուին անոնք, որ պարտք սեպած են խուսափիլ թաթարաբանութենէ, իրենց այս կամ այն արտադրութեան մէջ։
       Իսկ ամէնէն վրդովիչը, - բանաստեղծ թէ գրագէտ իրենց հեղինակութեանց մէջ միայն ժողովուրդի զաւակներու խօսակցութեանց առթիւ չէ, որ ազատ ասպարէզ կուտան թաթարաբանութեանց, այլ եւ զանոնք անփութօրէն կը խառնեն իրենց սեփական նախադասութեանց։ Տեսակ մը կարկտուք։
       Շատեր կը կարծեն թէ մեղրի համ կուտայ այս խառնուրդը։ Իրականին մէջ, սխտորի հոտ կուգայ այնքան հարազատ, գեղեցիկ տողերու մէջէն։
       Շարք մը օրինակներ, ցիրուցան եւ պակասաւոր, բայց բաւարար՝ գաղափար մը տալու համար։
       Չեմ գիտեր ոտանաւորի մէջ ո՞վ կոտրած է թաթարաբանութեանց մրցանիշը։ Բայց, անկասկած առաջին աստիճանին վրայ տեղ ունի Ա. Իսահակեան (Հայ Գուսան). -
      
       Դուման սարեր , դարդլու սարեր ,
       Դարդ ու դուման մեր վաթան.
      
       Ա՜խ, գլուխըս քո ուղուրին,
       Ա՜խ, մեր անուշ մէր – վաթան։ (Ազիզ մէրիկ)։
      
       Ջարդենք փշրենք դուշմանին,
       Ջան, տղերք , ջան, զարնենք, զարկւենք
       Մեր վաթանի ուղուրին։
      
       Ճիշդ ինչպէս պիտի ըսէր թուրք աշու՛ղն ալ, -«վաթանըմըզըն ուղուրընա»։
       Թղթատեցէք նոյն հեղինակին «Երգեր ու Վէրքեր»ը, եւ ժողովեցէք որքան որ կ’ուզէք. -
      
       …Եարիս տարան, ջանիս տարան ,
       Հունգուր-հունգուր կուլամ ես։
      
       Սըրտիս սաւտէն, խորունկ եարէն…
      
       …Բէզարած ջանիդ ղուրբան ,
       Ծըտից թեւ առ , թէզ արի։ (Մաճկալ)
      
       Ա՜խ, իմ դարդըս, ջա՛ն Ալագեազ ,
       Իմ դարդին պէս հէչ չկայ։ (Ալագեազ)
      
       …Սիրեցի եարիս տարան , եարա տուին ու տարան։
      
       Նոյն հեղինակը միայն երեք թուրքերէն բառ ունի «Է՜յ, ջան, Հայրենիք»ի մէջ, որ կը բաղկանայ չորս տունէ, - ջան, դարդ եւ Ազիզ։ Որքան հարազատ՝ ամբողջութիւնը. -
       Երնէ՜կ ունենամ հազար ու մի կեանք,
       Հազարն էլ սըրտանց քեզ մատաղ անեմ։
      
       Ըսէի՞նք, մեր վարժապետին պէս, թէ «կամենալը կարենալ է»։ Երբ ներշնչումը, ճաշակն ու արուեստը չեն պակսիր, մայրենի բա՞ռն է, որ պիտի դաւաճանէ, իր տեղը ձգելով խորթ բոյսի մը։
       Ժողովրդական ե՞րգ, անխառն հայերէն։ Քաղցրանուագ Ղ. Աղայեանն է, որ կ’երգէ. -
      
       Սարի լանջն է մահճակալ,
       Չեչոտ քարը՝ գլխակալ.
       Մի հին կապերտ ուսերին, -
       Այս է հովուի անկողին։
      
       Պիտի կրէի՞ք նոյն անուշ տպաւորութիւնը, եթէ «Տորք Անգեղ»ի հեղինակը գրէր, ծոյլ սովորամոլութեամբ. -
      
       Սարի փէշն է թաք եաթաղ,
       Չեչոտ քարը բարձ , քալբաղ,
       Մի խալիչա ուսերին ,
       Այս է չօբնի անկողին։
      
       Թէեւ Աղայեանն ալ ունի վրիպումներ, թերեւս պատկերը խտացնելու կամ յանգ յարմարցնելու համար, օրինակ՝ Ճախարակի երգին մէջ. -
      
       Դեռ հարս էի որ գործեցի
       Քանի կապերտ խալիչա,
       Բայց դրանցից շուտ զրկուեցի,
       Հիմա չունիմ մի քէչա։
      
       Ո՞վ է երգեր «Զանգին», միայն «դարդ» ու «եար» խառնելով տողերուն, բայց տող մը կէս առ կէս տաճկցնելով. -
      
       Ճիչ արձակիր, ժայռը դողայ,
       Բալքիմ ( պէլքի), բանտը ջանիս թողայ։
      
       Յովհ. Յովհաննիսեան, բաղդատաբար բծախնդիր, տեղ մը կ’աղաղակէ (Օրը մթնեց). -
      
       Ա՜խ, ո՞ւր ես դու, ա՜յ անջիգեար։
      
       Եթէ «ջիգեար»ը իրմէ առաջ եւ վերջը նուիրագործուած չըլլար, անշուշտ բանաստեղծը պիտի չանճրկէր, բուն բառը գտնելու համար։
       Ո՜րքան ժողովրդական եւ հարազատ՝ Սմբատ Շահազիզի երգերէն Աղջկայ երգը, Սեւորակ աչերը, Առաջին սէրը, եւլն. ։ Տուն մը, օրինակ, «Մահամերձ Հայրենասէր»էն. -
      
       Ազնիւ ընկեր, մեռանում եմ,
       Բայց հանգիստ եմ ես հոգւով.
       Իմ թշնամիքս ես օրհնում եմ,
       Օրհնում եմ քեզ Աստուծով։
      
       Մինչ Ա. Ծատուրեան, թէեւ ուշադիր, կարծես չի կրնար դիմանալ ընդհանուր հոսանքին։
       Այսպէս, «Ղարիբին երգը», որ կը սկըսի «օխտը տարով, օխտը սարով», կը ճուայ խառնաձայն.
      
       …Ընկած խալխի դռներին. - հող ու ջրիդ ես ղուրբան. - Դուրսը մեռնի , չօլում կորչի։
      
       Ա. Ահարոնեան մատնանշուած բոլոր բառերն ալ կը գործածէ տարօրինակ առատաձեռնութեամբ, արձակ թէ ոտանաւոր։ Չէ՞ք յիշեր «Նազէի Օրօր»ին մէջ. -
      
       Ծըլիր, բօյ քաշիր, բօյիդ ես ղուրբան.
       …Քընիր ու աճի՛ր, թիկունքիդ ղուրբան։
       Դէ՜հ, շուտ , բօյ քաշիր, ես շատ եմ լացել։
      
       Իսկ եթէ քրքրէինք իր այնքան ճոխ, բազմերանգ արձակը, ո՜րքան թուրք-թաթարական յարդ ու թեփ՝ իր նախադասութեանց մարմնին վրայ, - բօստան, հայվան, մալ, բօյ, չօբան, խարաբ, քամբախ, ջահելութիւն, ջիբ, դաւթար, թոբայ եմ արել, քելեխ, դիւգան, փայ, փոշմանել, դարսել, եւայլն։
      
       Որ եւ է ունեւորի բոստանն էր պահում։ - Սաքօն փոշմանել էր այս զրոյցի համար. - Երեկոյ էր երբ Կոլոտ Յակոբ իր դաւթարում նշանակում էր («Ղէղօի Արտը», տպուած արտասահման)։
      
       (Ահարոնեան իր առաջին գործերուն մէջ, «Պուտ ըմ կաթ», «Փշուր ըմ խաց», եւայլն, գրուած 1895-1896ին, թուրքերէն բառերը կը’առնէ չակերտի մէջ, - զուլում, եթիմ, եսիր, ջինս, եթիմութիւն, օլուղ-չօջուղ, եւլն. ։ Երեւի այնուհետեւ ինքն ալ դասականացա՜ծ կը համարի զանոնք, միւս բոլոր գրագէտներուն պէս)։
      
       Տիկին Շուշանիկ Կուրղինեան, որ հռչակ հանած էր իբրեւ բանուորական բանաստեղծ, անխտիր կը հոլովէ բոլոր «դարդ»երն ու «դարդլու»ները եւ մնացեալը։ Ո՜րքան հարազատ հետեւեալ տունը (Արծիւն ու Աղջիկը). -
      
       Ժէռ քարափին արծիւ նըստաւ,
       Արծիւ նըստաւ ու երգեց.
       …Էդ աչքերըդ՝ ինձ սեւ գիշեր,
       Ժըպիտըդ՝ վառ արեգակ։
      
       Եւ սակայն, կը հեւայ կէս ճամբան.
      
       Եարաբ, թըռչիլ հէչ չը գիտե՞ս ,
       Եարաբ կեանքում հէ՞չ ուզած չես։
      
       Նոյն անճոռնի խնամութիւնը՝ «Հայրենիքի կարօտ»ին մէջ.
      
       Դարդլու աշուն, սարէն իջաւ ,
       …Ա՜յ կռունկներ, խաբար չունի՞ք .
       …Ղարիբ-ղուրբաթ երկիր եկայ, եւլն. ։
      
       Եւ այսպէս բոլորը, - Պռօշեանց, Րաֆֆի, Լէօ, Արծրունի, Շիրվանզադէ, եւլն. ։ Գրագէտէն, վիպագիրէն, խմբագիրէն, վարդապետէն, պահպանողականէն մինչեւ քսանամեայ կարմիր պուէտը։
       Յովհ. Թումանեան բուռ բուռ կը ցանէ իր քերթուածներուն մէջ, առանց անհրաժեշտութեան. -
       Խարջ, դուշման, զօռով, եթիմ, մէյդան, խալխ, բօզ, բօզալուկ, է՜յ գիտի օրեր (հէ՜յ կիտի կիւնլէր ), հալբաթ, ղարաւաշ, բօստան, օդա, չոքիլ, ղօչաղ, թախտ, քուրք, համար, հերսոտ, ջահել, լաշ, նաշ (դիակ), հալա (հէլէ ), ռանչպար, եւլն. ։ (Սասունցի Դաւիթ)։
       Մուրազ, դուշման, գիւլլէ (գնդակ), ղօնաղ, զալում (զալիմ = բռնակալ), եւլն. ։ (Թմկաբերդի առումը)։
       Իգիտ, իգիտութիւն, բոյ, չօլ, անգիւման, դագէ, չօբան, հոնգուր-հոնգուր, ջիգեար, դարդ, ջան, փահլիւան, ադաթ, նամարդ, մէյդան, ղամէ, խանչալ, եսիր, չոքած, հերս (խըրս ), չիբուխ, հալալ, արխաջ, աղլուխ, բէզարած, բալքի, չոմբախ, արանքից, անչօբան, եարաբ, ազիզ, թայ, ամա՜ն, եւլն. (Անուշ)։
       Եւ դեռ ուստա, քուրք, մուշտարի, համա համա, վախտ, համ-համ (հէմ)։ «Ա՜յ իմ խորոզ, կարմիր խորոզ»։ Նոյնիսկ թարգմանութեանց մէջ. - «Համ ինքն է խմում, համ նրանց տալիս » (Մարկօ) - «Խաղաղութեան չիբուխը » (Լոնկֆելլօ)։ Այս համ … համը (հէմ, հէմ = թէ՛… թէ՛… ե՛ւ, ե՛ւ) այնքան սովորական դարձեր է, որ կը հասնի նոյնիսկ «Դրօշակ»ի խմբագրականներէն (1895-1896) մինչեւ Ստ. Զորեան եւ ուրիշ խորհրդային գրագէտներ, - «Պատմում էր, որ համ սովորում է, համ ռոճիկ է ստանում, համ ալ կէս օրին», եւայլն։
       Թումանեանէն, Ահարոնեանէն եւ Իսահակեանէն ցատկեցէք, օրինակի համար, Եղիշէ Չարենց. -
       Դուքանչի, չունքի, ռեխ, մէյմուն, թամամ, թամաշա, չարխ, արաճա, ռանգ, բօզ, մասալ, խալխ, թախտ, հալա, հէչ, զօռով, մասխարա, հայվան, վախտ, եախէ, բիթուն, թօփ, քեասիբաւոր, թվանք, թազա, դուզ ա, խարջ, սհաթ, եսիր, հիսաբ, ռասդ, բօյ, բուս, խաթր, դուման, դաւար, եւայլն։
       Կամ Ա. Բակունց (մէկը միւսէն անբախտ). - Զիան, դաֆթար, դարսել, արանք, փէշ, դավար, քուրսի, ղոնաղ, գրազ բռնել, ջահել, բօստան, խալխ, խաբար, աղլուղ, եւլն. (Անձրեւ)։ Դուրգար, ուստա, դարդ-դարդի, խալխ, դուքան, թագաւորի թափխտը, զօռբա, եւլն. (Բագին)։
       Եւ տակաւին բանաստեղծ Յ. Յակոբեան. -«…Այն վայրերը լերկ ու բարբադ (պէրպատ), զառուզարբար» - Իմ Եղբայրները մե՜ծ օղլուշաղ»
       Կամ Դ. Դեմիրճեան եւ միւսները։
       Մէկ խօսքով, նոյն բառերն ու ասութիւնները նոյն ձեւերով ու քմայքով՝ մէկ սերունդէն միւսը։ Միեւնոյն սերունդին գրեթէ բոլոր գրոց-բրոցներու ստորագրութեամբ։
       Կրնայի խօսիլ նաեւ բառերու հնչումի եւ ուղղագրութեան մասին, որ նոյնպէս կը մնայ անփոփոխ, - պարսկական եւ թաթարական։ Թուրքերն անգամ կոկած, կրթած են իրենց արտասանութիւնը։ Բարբարոս «խալխ»ին տեղ, որ «խալք»ի խաթարումն է, կ’ըսեն «հալք» (ժողովուրդ), «ղուրբան»ին փոխարէն՝ «գուրպան», «գուշ», «պահչէ», «էմանէթ», եւայլն։ Բայց այդ ուրիշ խնդիր է, կարօտ քննութեան։
      
       *
       Կը յիշեցնեմ. – Այս տեսութիւնը որ եւ է կապ չունի ոչ մատնանշուած հեղինակներու գրական-գեղարուեստական կամ լեզուական կարողութեան, ոչ ալ անոնց արտադրութեանց հիմնական արժէքին հետ։ Ես չեմ որ պիտի ժխտեմ հարիւր տարիէ ի վեր կտրուած ճամբուն խորութիւնն ու լայնութիւնը, բազմավաստակ եւ հոյակապ ստեղծագործութիւնները։
       Յետոյ, թթու ազգասիրութեան կամ քարացած հայկաբանութեան տենչը չէ, որ տուն կուտայ այս խորհրդածութեանց։
       Նպատակս, - մատնանշել երեւոյթ մը, որ անխափան կը շարունակուի հարիւր տարիէ ի վեր, իբրեւ տեսակ մը աւանդութիւն։ Երբ արմատապէս փոխուած է մեր ընկերային եւ քաղաքական կեանքը, բարձրացնելով ժողովուրդին մտաւոր մակարդակը եւ ընդհանուր մշակոյթը, լեզուն ինչո՞ւ լճացած պիտի մնար։
       Ես կը խօսիմ օտար տիրապետութեան գործած աւերին մասին։ Այդ օտարն ալ՝ թուրք-թաթարականն է, ներկայ պարագային։ Գիտակցաբար դուրս ձգած եմ ռուսական-եւրոպականը, որ ուրիշ բան է, նոյնքան կսկծալի ու վրդովիչ։
       Քաղաքական եւ ընկերային անկախութեան տարրական պայմաններէն մէկն ալ մայրենի լեզուի ազատագրումը չէ՞։ Արդէն լեռ ու ձոր կտրած ենք այդ ճամբուն վրայ։ Բայց, մե՞ղք է աւելին պահանջել, նոյնիսկ յանուն գեղարուեստի։
       Մնաց որ, մեր մայրենի լեզուն այնքան աղքատ չէ, ուրիշին դուռը ափ առնելու համար։ Մանաւանդ հայրենիքի սահմաններուն մէջ։ Կարդացէք մեր ժողովրդական երգերը։ Կարդացէք նոյնիսկ նշանակուած հեղինակներուն այն զրոյցներն ու երգերը, որ յատկապէս մշակուեր են։
      
       Լուսնակն անուշ, հովն անուշ,
       Շինականի քունն անուշ։
       …Ծագեց լուսնակ երկընուց,
       Հովըւի փողն էր անուշ։
      
       «Սարի սովոր, մեն մենաւոր, -Կանաչ առուով, ճաճանչ առուով» (Քելէր, ցոլէր)։ «Ամպել ա, ձուն չի գալի», եւայլն։
      
       Ծիծեռնակը բոյն է շինում,
       Ե՛ւ շինում է, ե՛ւ երգում (Ղ. Աղայեան)։
      
       *
       Բնական փոխառութեանց արդարացումն իսկ չունին մատնանշուած օրինակները։ Դարերու ընթացքին, մեր լեզուն ալ փոխ առած, մարսած, իւրացուցած է հարիւրաւոր բառեր, տիրապետող, դրացի կամ բախտակից ազգերէն։ Պակսածը՝ թուրք-թաթարական «իմարէթխանէ»ն չէ, որ պիտի լեցնէ, ինքն ըլլալով շատ աւելի կարօտ միջազգային ողորմութեան։
       Տարօրինակ ախտանշան, - շատեր հոմանիշ, նոյնիմաստ, յաճախ սնամէջ օտար բառին մէջ աւելի երանգ, խորութիւն, համ եւ գեղեցկութիւն, փոխաբերական խազ կը գտնեն քան համապատասխան հայերէն բառին մէջ։ Ի զուր փորձած եմ համոզել պսակաւոր գրագէտ մը թէ տխրահռչակ «դուքան»ը մեր գիտցած «խանութ»ն է, կամ կրպակը, իսկ «դուքանչի»ն՝ խանութպանը (կամ փերեզակը), փոխաբերական իմաստով երկուքն ալ աւելի խորիմաստ քան թուրքերէնը։
       Ինչո՞ւ «ազիզ»ը պատկերալից կը թուի եւ «ազնիւ»ը կամ «արի»ն կամ ուրիշ հոմանիշ մը՝ տժգոյն։
       «Հասրա՞թ»ն աւելի սրտիդ կը խօսի թէ այնքան սարսռուն կարօտը, զոր ոչ մէկ եւրոպական բառով պիտի կրնային խտացնել։
       Այս ի՜նչ թանկագին, անփոխարինելի բառ է եղեր ողորմելի «դարդ»ը (տէրտ), որ մոռացութեան տուեր է հոգը, վիշտը, մտմտուքը, ցաւը, եւ ուրիշ բառեր, համաձայն պարագային։ Թուրքն անգամ տառական իմաստէն աւելի բան մը չէ գտած անոր մէջ։
       Հապա «բօ՞յ»ը, որ իր անճոռնի շուքը ձգեր է մեր արքենի «հասակ»ին վրայ, մինչեւ արտասահման հասնելով։
       Ջիգեար, ջիգրու, -անշուշտ չի կրնար բառացի թարգմանուիլ, քանի որ ե՛ւ թոք է, ե՛ւ լեարդ, ե՛ւ սիրտ, այն երգերուն եւ արձակներուն մէջ ուր կը գործածուի։ Բայց, ո՞վ է բռներ բանաստեղծին եւ գրագէտին ձեռքէն, որպէսզի գտնեն համապատասխան բառը, համաձայն իրենց ներշնչումին, փոխանակ թութակաբար ծամելու, սերունդէ սերունդ փոխանցելու «ջիգեար»ը կամ նոյնքան գռեհիկ «ճիյէր»ը։ Աբովեան ինքը մերթ կ’աղաղակէ իր վէպին մէջ. - «բայց ա՜խ, իմ լերդս չորացած մնաց»։ Կամ «սիրտն ու թոքը այրած» (էջ 250) ։ Չէ՞ք յիշեր, ժողովրդական երգի մը մէջ, - «Գարուն ա, ձուն ա արել».
      
       Քամին փըչում ա պաղ պաղ,
       Լերդ ու թոքս անում ա տաղ։
      
       Այս կարգէն բառ մը եւս, ջան (ճան), որ մինչեւ մեր ուղն ու ծուծը մտած, շատերուն խելքը գլխէն կը թռցնէ։ Իր ո՞ր արժանիքին համար «ջան»ը տանտէր է դարձեր մեր գրականութեան թէ առօրեայ խօսակցութեանց, ողբի թէ սիրաբանութեան մէջ, վարձակալի վերածելով հոգին - «հոգի՛ս» - որ ամբողջ սարսուռ է բովանդակութեամբ, խորութեամբ թէ տարածութեամբ, ինչպէս եւ ածանցումներով (հոգեհատոր, եւլն. )։ Ն. Քուչակ ի՜նչ պատկերներ ունի «հոգի»ով. -
      
       «Տեսայ զիմ հոգոյս հոգին, զարդարած, ու կ’երթար ի ժամ»։
       «Ես աչք ու դուն լուս, հոգի՛, առանց լոյս աչքն խաւարի»։
       «Աս ձուկ ու դուն ջուր, հոգի՛, առանց ջուր ձուկն մեռանի»։
      
       Ջահիլ, ջիւան (ճահիլ, ճիվան). – Խե՜ղճ մայրենիք։ Այս ո՜րքան թշուառացեր են զաւակներդ, որ օտարէն բառ կը մուրան, իրենց երիտասարդութիւնը, մատաղ հասակը, կանանչ արեւը, մատղաշը, ծաղկահասակը, դեռատին եւլն. փառաբանելու կամ ողբալու համար։ «Մեռնիմ գարունքիդ», դո՛ւն, «ծաղկած գարուն»։
       Քոռանամ… «Երկու աչիցս լուսը կուրնայ, զաւակս», Կ’ըսէր մեծ մայրիկս։ Եթէ ուրիշներ «քորանամ» կամ «քէօրնամ» ըսեր են եւ կ’ըսեն, ամբո՞խն է, որ իրաւաբար պիտի կանգնի, թէ արուեստագէտը։ Վկայ ՝ դարձեալ աննման Քուչակը, - «Կուրնա՜ր չարկըմնուն աչուին, որ պահեն քեզ յիսմէ օտար»։
       Ղուրբան, - ի՜նչ «գուրպան»ններու մատաղ եղանք ազգովին։ Եւ տակաւին…
       «Բիւլբիւլ»ը անշուշտ իր ետեւէն պիտի բերէր «սմբուլ»ը (զիւմպիւլ)։ Կ’ընդունիմ թէ հայացած «պլպուլ»ը երբեմն աւելի անուշ կը հնչէ քան «սոխակ»ը, եւ «սմբուլ»ը աւելի սահուն է քան «յակինթ»ը։ Բայց ինչո՞ւ սա բարբարոս «բայղուշ»ը։ Չարաշուք «բու»ն ձեր աչքին առջեւ մարմնացած չէ՞ք տեսներ, բառն իսկ արտասանած ատեն։ (Բուի մասնաւոր տեսակ մը՝ «կասկամ»)։
       Տակաւին քանի՞ տարի պիտի հերկենք, պիտի երգենք հարեւանին «բաղ»ն ու «բաղչա»ն, «բոստան»ն ու «չայիր»ը։ Երգածդ պարտէ՞զ է, այգի՞, ածո՞ւ, բուրաստա՞ն, ծաղկաստա՞ն, մրգաստա՞ն թէ այգեստան։
       Նաղաշ Յովնաթան, նոյնպէս թրքախառն, այսպէս կը սկսի «Տաղ Սիրոյ» երգը.
      
       Նոր ծաղկեցաւ այգին, եկել է գարուն…
      
       Անշուշտ սա հռչակաւոր «բաղ»ն է այս այգին, թէեւ աշուղը նորէն օրուան հովերուն հետեւելով, կը շարուանակէ.
      
       Պաղչի դուռըն բաց է, այս է լաւ վախտը։
      
       Գոհար մը՝ Վաղարշակ Նորենցէն (նորերէն).
      
       Դեղձան է արտը, դեղնել է մարգը, ոսկիէ այգին։
      
       «Իգիտ», - ուրեմն մեր հարազատ, սեւաչուի «կտրիճ»ը, «քաջ»ը, «արի»ն, «տղամարդ»ը, «կորիւն»ը պատն երեսին ստիպուած են բարեւի՜ կենալ ոեւէ տնաբոյս «իկիտ»ի առջեւ։
       Հարցում, - Մեր դրացի ու բախտակից ժողովուրդներէն մէկն ու մէկն ալ –Վրացի, Ազէրի, եւլն. – գոնէ հինգ բառ փոխ առա՞ծ է մեր գանձարանէն, որ, ամէն պարագայի մէջ, շատ աւելի ճոխ է, գունագեղ եւ ճկուն։
       Մեր ճակտի՞ն գրուած է մեծապատիւ մուրացկանութիւնը, գրականութեան մէջ ալ։
      
       2. -
      
       Հայը նայում է իր մայրենի լեզուի վրայ
       ինչպէս մի կոտրած ամանի վրայ,
       ինչպէս իր մաշված շորի վրայ։
       (Գր. Արծրունի, 1876)
      
       Աւելի քան եօթանասուն տարի առաջ, լեզուաբանական վէճի մը առթիւ, բանասէր մը դիտել կուտար.
       «…Իբրեւ հեղինակ, լեզուին տէրը ժողովուրդն է, բայց ասկէ չի հետեւիր թէ անոր իշխանն ալ ինքն է»։ (Արեւելեան Մամուլ, Իզմիր , 1871)։
       Արդարեւ, շատերուն համար աժան չքմեղանք մը դարձած է արդարացնել բազմազան այլանդակութիւններ եւ տգիտութիւններ, կրկնելով թութակաբար, - Ժողովուրդը այսպէս կ’ուզէ, այսպէս կ’ըսէ, ժողովրդական ձեւ է, եւայլն։
       Որքա՜ն լղրճուեցաւ այս մանրուք դրամը, Կովկասէն մինչեւ Պոլիս։ Մինչեւ Ամերիկա եւ այլուր։
       Ժողովուրդը տարերային ուժ է։ Կը գործէ բնազդաբար։ Ե՛ւ կը շինէ, ե՛ւ կ’աւրէ։ Կը հնարէ, կը սղէ, կը յղկէ, բայց միեւնոյն ատեն կը ճմռթկէ, կը տրորէ, կ’աղճատէ։ Յաճախ կը ստեղծագործէ, բայց երբեմն ալ հոսանքն ի վար կը քշէ ինչ որ գեղեցիկ է եւ հարազատ, ներդաշնակ եւ մայրենի։
       Ժողովուրդը վարպետօրէն «օխտ»ի կը վերածէ «եօթը»։ «Սովորիլ»ը կը դարձնէ սորվիլ, «ջրաղաց»ը՝ ջաղացք, «կին»ը՝ կնիկ, այրը՝ էրիկ, եղբայրները՝ աղբրտիք , Բարեկենդանը՝ Բարկենտանք, եւայլն։
       Ժողովուրդը «գրեա թէ»ն վերածեր է «գրեթէ»ի, «գոնեա»ն՝ «գոնէ»ի, «բարեաւ»ը՝ «բարով»ի կամ «բարեւ»ի, եւայլն։
       Անշուշտ ժողովուրդին պիտի հետեւիս, ականջդ անբաժան՝ անոր սրտին զարկէն, աչքդ ուշադիր՝ արտայայտութեան գոյներուն, լեզուին ելեւէջներուն, բայց ամուր պիտի բռնես թեւը – եւ լեզուն – այլապէս անճանաչելի մարգագետնի մը կը վերածէ մայրենի ծաղկաստանդ։ Մանաւանդ օտար ափերու վրայ, բնիկ եւ աւելի զօրաւոր տարրի մը տիրապետութեան տակ։
       Ժողովուրդը յաճախ կը դառնայ ամբոխ եւ քեզ ալ իր ետեւէն կը քաշէ, մեքենաբար։ Վա՜յ, եթէ այդ պահուն արուեստագէտը մոռնայ իր դերը թուլութեամբ, ամբոխավարութեամբ կամ տգիտութեամբ։
       Ժողովուրդը կ’ըսէր երէկ – կ’ըսէ այսօր ալ, - քսան տարի Եւրոպա բնակելէ վերջ.
       Քա խըյանէթ, մէրամդ ի՞նչ էր, ինչո՞ւ կիւզէլիմ աղջկան արունը մտար. թրախոմա կ’ուզէիր, թող ըսէիր. ես ալ ապտալճա սեպէպ եղայ. զավալլը աղջիկը ֆէսֆէսէէն չիրօզ դարձեր րէ…։
       Ժողովուրդին բոլոր հատուածները, ցիրուցան մասնիկները մեքենաբար կ’իւրացնեն, կը նուիրագործեն բառեր ու խօսքեր որոնք հետեւանք են տգիտութեան, ճաշակի խաթարման կամ անհոգութեան։ Տիրող ցեղին ազդեցութեան, երբեմն ալ բռնութեան։ Միջավայրին բարքերը եւ թաքուն, տարերային ուժեր խոր հետքեր կը ձգեն ժողովուրդին ե՛ւ հոգեբանութեան, ե՛ւ լեզուին վրայ, օտարացման, այլասերման թոյնը հոսեցնելով սերունդէ սերունդ։
       Դուք պիտի կրնայի՞ք մէկ վայրկեան իսկ համբերել, եթէ ձեզի երկու նախադասութիւն կարդային կամ արտասանէին Զէյթունի, Մարաշի, Սասունի կամ Ղարաբաղ-Զանգեզուրի «ժողովրդական» կոչուած բարբառով։
       -Մինծ անա, չի՞րք է վլացոծդ ։ = Ղունախն մէջը կինող էսկերը ջարդիցոնք, էօնոնց սուտումուտը կովոլոնք։ (Զէյթունի բարբառ. - «Մեծ մայրիկ, ի՞նչ է լուացածդ։ = Կառավարական պաշտօնական մէջ կեցող զօրքը ջարդեցինք, անոնց զգեստները կը լուանք»)։
       - Խնդրիսըմ ինձ համար մի կայ փուլ ուղարկել որ մեր խօխան շատ ազառուայ, օզում հիքիմին նշանց տալ։ (Ղարաբաղի բարբառ. – Խնդրեմ ինձ համար քիչ մը դրամ ղրկել, որովհետեւ մեր երախան շատ հիւանդ է, կ’ուզեմ բժիշկին ցոյց տալ)։
       Պոլսոյ մէջ ժողովուրդը կ’ըսէ «չամաշուրին թէքնէ»ն (լուացքին տաշտը), հավուճ (ստեպղին), նոհուտ (սիսեռ), լահանա (կաղամբ), այվա (սերկեւիլ), թէնճիրէ (սան), խազան (կաթսայ), քիւրէկ (թի), քիրէճ (կիր), եաթաղ (անկողին), սէնճատէ (կապերտ), չարշաֆ (սաւան), արփա (գարի), եւայլն։
       Ծովերէ ծով նետուեցանք, միջավայր փոխեցինք, եւ հիմա օրն ի բուն կը լսես. - քարոթ, սէլըռի, էփինառ (կամ էնկինար ), թէնճիրէ, խափան, տիւտիւկ, տավուլ, չէրչիվէ, ճէզվէ, փալթօ, շափխա, եւայլն։
       Ժողովուրդի զաւակներուն ամենօրեայ զրոյցը իրարու հետ.
       - Մեռի գացի, քառթ տ’ալիմանթասիոնս (պարենատոմս) առի, երկու ժամ քէօ ըրի փորթուգալի համար. սըրաս չեկաւ։ Յետոյ պախալին հանդիպեցայ, զէթին եաղի հարցուցի, չունէր, զօռով կէս քիլօ զէթին առի…
       - Երէկ ալէրթ կար. չանթաս առի քավ իջայ. քոնսիերժը փանիքի մատնուած էր։ Բարեբախտաբար պոմպարտըմանի ձայն չկար։ Անպէթան բան է. ամէն օր չի քաշուիր։ Եթէ մինակ ըլլայի, ժը մ’ան ֆիշ. բայց երկու չօճուխ եւ էխթիյար մայր մը ունիմ։
       - Իմացա՞ր, դիմացի քարթիէն փիւլվէրիզէ եղեր է. եթէ այսպէս շարունակուի, մենք ալ էվաքիւէ պիտի ըլլանք, իբրեւ սինիսթրէ…
       Ինչ որ այսօր ժողովուրդ կը կոչենք, հայրենի հողին վրայ չէ, այլ ցիրուցան կը հեւայ եօթն անգամ եօթանասուն ցամաքներու վրայ։ Ուրեմն կը կրէ նոյնքան ազդեցութիւն։ Չունի՞նք, արդէն, ամերիկեան հայերէն մը, իր «պիզնըս»ներով, «սիկրըթ»ներով, «սէյլ»երով եւ «մէյլ»երով։ Երբեմնի գաւառաբարբառներուն յաջորդած է տեղական բոյսերով աղճատուած խառնակոյտ մը, որ հայրերուն կողմէ կը փոխանցուի զաւակներուն։ Այդ խառնակոյտը արդէն որոմներ ցանած է գրականութեան մէջ ալ։ Այն աստիճան որ, կը թուի թէ մեր լեզուական հարստութիւնը եւ բուն ժողովրդական բարբառը դատապարտուած են միայն բառարաններու կամ վանքերու մէջ մնալու, իբրեւ համրիչ հանգստեան կոչուած հայկաբաններու։
       Լեզուի անկախութիւնը չի նշանակեր նեղմիտ ինքնաբաւութիւն (otarcie)։ Մենք ալ մէկ մասնիկն ենք տիեզերական շարժումի մը, որ ամէն օր, ամէն ժամ նորութիւններ կը ծնի, - գաղափար, առարկայ, գործիք, արտայայտութեան եղանակ։ Արդի գիտութիւնը, արուեստը, արհեստագիտութիւնը, առեւտուրը, պատերազմը, նոյն իսկ առտնին կեանքը ունին բառեր եւ տարազներ որոնք պիտի քրտնցնեն մեզ, եթէ ուզենք թարգմանել։ Յաճախ վիճած եմ Տարազի հետ, առաջարկելով, որ այս կամ այն բառին հայերէնը գտնէ, ի հարկին յօրինէ, փոխանակ բնական մահով մեռած, բորբոսած բառեր հոլովելու (գագաշոտ, աղխամաղխ, աղկաղկ, եւայլն)։ Յուշատետրի մը մէջ արձանագրած եմ դէզ մը բառեր, որոնց հայերէնը դժուար չէ գտնել, եթէ ուզենք պրպտել եւ տքնիլ։ Parachutը «անկարգել»ն է. իսկ զայն գործածո՞ղը։ (Շատեր կ’ըսեն «անկարգելաւոր ? նախընտրելի է, առ այժմ, «վայրաչու»ն)։ parachutagը ? Օդանաւ մը ճարահատ վար կ’իջնէ, վառելանիւթը հատած կամ մեքենան խանգարուած ըլլալով – atterrissage forcé. Discoursը «ճառ»ն է. իսկ péroraisonը, harangueը, allocutionը ? Տակաւին boycott, embauche, affameur, dé raillment, lock-out, postier, documentaire, prise de position, fond de commerce, couvre-feu, documentation.
       Բոլորին ալ իմաստը գիտենք։ Բայց եթէ հարկ ըլլայ մէկ բառով բացատրե՞լ… Օրինակ, ես շըմինօին համար պիտի առաջարկէի ուղեվար , փոխանակ միշտ կրկնելու «երկաթուղիի պաշտօնեաները»։ Արդէն ֆրանսերէն կոկիկ բառն ալ հնարուած, խտացած, ժողովրդական բացատրութիւն մըն է։ Coiuvre-feuին համար «կրակմար» կը գործածեն շատեր։ Բառական թարգմանութիւն մըն է եւ պատմութեամբ ինչպէս եւ քերականօրէն ալ՝ անճիշդ։ Պուքրէշի «Արազ»ը կ’ըսէ «լուսափակ»։ Ես պիտի նախընտրէի «լուսարգել»։ Documentaireը (շարժանկարի մէջ) կարելի չէ՞ թարգմանել փաստանկար, քանի որ բնական, իրական կեանքէն պատկերներ է, որ կը ներկայացնէ, եւայլն։
       Պատերազմը, զինարուեստը ամէն օր բառեր եւ ոճեր կը ծնին։ Անհրաժեշտ է պրպտել։ Տառապէս միջազգային, անթարգմանելի բառեր կան զոր կարելի է յարմարցնել։
       Այս տեսակէտը հեռաւոր կապ անգամ չունի Արեւելահայերու եւ կարգ մը Արեւմտահայերու այն օրպակաս իմաստութեան հետ, որ կը յաւակնի նորութիւն կամ հմտութիւն ծախել, այլանդակ, անտեղի եւ անկիրթ օտարաբանութեանց խառնաձայն ցանցին մէջ խեղդելով մայրենի լեզուն։ Անոնց մէկ մասին մեղքը եթէ անհոգութիւնն է, մեծ մասը կրնայ պսակ շահիլ իր անյատակ տգիտութեամբ։
      
       *
      
       Գր. Արծրունի, որ կէս ձգած էր իր հայերէնի դասը, հետեւեալ վճիռը կ’արձակէր 1876ին, «Մշակ»ի մէջ (Թիֆլիս).
       «…Թիւրքիայի հայ գրողները, գիտնականները եւ խմբագիրները մեծ մասամբ չգիտեն ոչ մի եւրոպական լեզու, գիտեն միայն մոնգոլական թիւրքերէնը, որի ձեւերին ընտելանալով, մտցնում են հնդեւրոպական ծագումին պատկանող Հայոց լեզուի մէջ մոնգոլական թիւրքերէնի ձեւերը։
       «…Այդ է պատճառը որ Թիւրքաց Հայերի նոր, կենդանի, գրականական լեզուն ոչինչ ապավայ չունի։ Այդ է պատճառը, որ նա ոչինչ առաջադիմութիւն չէ անում, անշարժ է մնում»։
       «Մշակ»ի խմբագիրը եթէ աւելի երկար ապրած ըլլար եւ ուշադիր հետեւէր, պիտի տեսնէր, որ արեւմտահայ աշխարհաբարը լեռ ու ձոր կտրած է Վենետիկի (1800-1840), Պոլսոյ նախնական շրջանի (1840-1870), հայերէնին վրայ, աստիճանաբար թօթափելով մակաբոյծ տարրերն ու ոճերը։
       Մեր արդի աշխարհաբարը լայն թռիչք մը կատարած է նոյնիսկ 1880-1905ի հայերէնին վրայ, երբ Արփիարեաններ, Զօհրապներ եւ մանաւանդ Երուխան (Եր. Սրմաքէշխանլեան) աջ ու ձախ կը ցանէին թրքական ոճերը. -
       Զօհրապ. – Ուրիշ մը՝ ծովահեղձ ըլլալը ամէնէն քիչ տանջանք տուող վախճան մը ըլլալուն վրայ պնդեց (Երջանիկ մահը). – Ուսովնին, մէջքերնին, իրաննուն, մինակուկնիս, աղօթագիրքնին, սեւութիւննին, ձայներնիդ, նայուածքնիդ, քալուածքնիդ, թղթախաղերնուս, օր մը կուրծքերնուդ վրայ դնելով, դիմացիննիդ, եւայլն։ (Իր նորավէպերուն մէջ)։
       Երուխան (Ամիրային Աղջիկը ). – Արիւննին, միտքերնին, սիրտերնին, խօսքերնին, զաւակներնիս, ըսածնուդ պէս ալ ըրի, զաւակներնուն, հառաչանքներնին, թաշկինակներնուն, գրպաններնէն, աչքովնին, ուրախութիւններնէն, քահ-քահ, եւլն. ։ (Ո՜րքան գրագէտ երիտասարդներ կը գործածեն դեռ, մոռնալով հրաշալի «քրքիջ»ը)։
       Եւ դեռ ինքզինքնուս, ինքզինքովնիս, ինքզինքովնիդ, ինքզինքնուն, եւլն. ։ (Հ. եւ Զ. Ասատուր, Գործնական Քերականութիւն Արդի աշխարհաբարի, Գ. հատոր, Պոլիս, 1911)։
       Կամ «Այլ եւ այլ գաղափարներ արտայայտող ածականներ կազմող մասնիկներ» (Նոյն)։
       Այսօր միայն համբակ խմբագիրներ կը շարունակեն այս այլանդակութիւնները, առաւելապէս Պոլսոյ լրագրական շուկային վրայ։
       Նոյն ժամանակաշրջանին մէջ եւ մինչեւ այսօր կովկասահայ բարբառը ընդհանրապէս «անշարժ է մնում» իր թաթարաբանութեամբ, մանաւանդ իր բառամթերքով, իր «բաղ»երով ու «բոստան»ներով, «ջան»երով ու «ջիկեար»ներով, «խալխ»երով եւ «զոռ»երով։ Փայէն փայատիրականը «ակցիոներական»ի վերածեցին, բայց երբեք չսորվեցան §բաժին»ը եւ «բաժնետիրական»ը։ (Եւ դեռ հայերէն պարզ բառ մը, «շոր» մինչեւ այսոր ալ կը գործածեն «զգեստ»ի, «հագուստ»ի տեղ (տես գլուխը), մինչդեռ յետին գիւղացին գիտէ, որ «շոր»ը երախային տակը դրուած լաթն է)։
       Այս ուսումնասիրութեան առաջին մասով տուած եղայ դէզ մը օրինակներ, այդ գետնին վրայ։ Հարիւրաւորներու մէջէն օրինակ մը եւս, ապացուցանելու համար թէ «մոնգոլական թիւրքերէնի ձեւերը» ի՜նչ աւերներ գործած են եւ կը գործեն արեւելահայ բարբառին մէջ, նոյնիսկ եւրոպական հրաշակերտներու թարգմանութեան ատեն։
       Ահաւասիկ աշխարհահռչակ ստեղծագործութիւն մը, Սերվանդէսի «Դոն Կիխոտ»ը (Տոն Քիշոթ)։ Թարգմանութիւն եւ խմբագրութիւն Պօղոս Մակինցեանի, պետական հրատարակութիւն, 1934։ Ընտիր թուղթ, շքեղ տպագրութիւն։ Պատկերազարդ։ Բաղդատաբար սակաւաթիւ են եւրոպական-ռուսական թեփերը (ինչո՞ւ պրինց, պրինցուհի , եւ ոչ իշխան, իշխանուհի)։ Եւ սակայն, թրքական «էնթարի»ն ու «շալվար»ը այստեղ ալ պորտ կը խաղցնեն։
       Ես համբերութիւնն ունեցայ հաւաքելու շարք մը անճոռնի նմոյշներ։ Բարեհաճեցէք ճաշակել, համով-հոտով (մազալո՜ւ). -
       Դավար, մահուդ, չոքիլ (չէօքմէք ), ծնկաչոք, խոզերի բոլուկ, դալլաք (բուռ բուռ), ձեր հախիցը կգա, մի ջվալ ցորեն, էշի նոխտան, դրա ջիգրու, քեռի ջան, ղոչաղ միկիտանչի, ջորիների նոխտաները, սուփրից հաց չճաշակել, համ էլ աւելի քո քէֆին, զոռ էին տալիս ուտելուն, թաշախուստին եորղայով (?), սաղանալ, խալխ, ղարիբ, հավաս, ռադ անել, քարվանսարայ (Սպանիո՜յ մէջ), մահլամ, նոխտեց եւ փալանեց էշին, փալաններից եւ քէչաներից, ռանդած տախտակ, մազալու մուշտակռիւ, դոշակ, քեալագ, սաղ տեղ չէին թողնում, մուրդառ միկիդանչի, հանաքչի, ջհաննամ, քառափէշ, մազերն էլ բիզ բիզ կանգնեցին, քէօթակ, հալից զգեց, իմ խաթրի համար, դալլաքի լագան, թազբիհի հատիկներ, սաղ սաղ թաղել, չանգալ (չէնկէլ ), ողջ օյինը, ալմաստ, հանաք, մասխարութիւն, քահանայի փարաջան (ֆէրաճէ՜ ), դալլաքը դեռ մնացել էր չոքած, ախմախ, լագանը, փալանն ու նոխտան (իրարու ետեւէ, էջ 111), ֆահմիլ (?), խալի, վախտը կգա, քոռ կոպէկ, ջանդ սաղ լինի, մախմուտի, նաղտ, քեահլան, ռեխ, զահլա տանում, համ ալ իմացայ, մարջանի մանեակ, դարդ ա անում, ռանչպար, ուսատ, մախարա, ջինսից եմ, չեմոտան, եւայլն։
      
       *
       Արեւմտահայ գրականութեան մէջ ալ դեռ շատեր կան, որ կառչած կը մնան այս ժամանակավրէպ սովորամոլութեան, խաթարելով մայրենի լեզուին դիմագիծը։
       Ահաւասիկ Համաստեղը, իր «Անձրեւ»ով եւ «Սպիտակ Ձիաւոր»ով։ Եւ նորագոյն գործերով։
       Միջանկեալ դիտողութիւն մը. - Անիրաւ են անոնք, որ պարզ գիւղագիր մը կը նկատեն Համաստեղը, տեսակ մը քիթ-պոչ ընելով։
       Համաստեղը գրագէտ է, բառին լայն առումով։ Ունի հորիզոն եւ գիծ։ Եւ ընդունակութիւն՝ ծաւալելու, խորանալու։ Գրագէտը կրնայ ներշնչուիլ որեւէ նիւթով, - գիւղը, դաշտը, լեռը, պատերազմը, կինը, սէրը, երէկը, այսօրը, երկու հազար տարի առաջուան կեանքը, եւայլն։ Էականը զայն մշակելու ձեւն է, -յղացումը, լեզուն, ոճը։ Մէկ խօսքով՝ արուեստը։
       Ես այստեղ ուրիշ պարագայ մըն է, որ պիտի քննեմ։
       Խարբերդցի երիտասարդ գրագէտն ալ, դժբախտաբար, շատ կը սիրէ «ժողովրդական» մանանան։ Վարպետ գծագրիչ միջավայրի եւ տիպարներու, ան ալ անխտիր կը ցանցնէ, իրար կը հիւսէ հայեվարն ու թրքավարին, հարազատն ու խորթը, կեղծը։ Կովկասեան ազդեցութի՞ւն, թէ տեսակ մը քմայք: Ամէն պարագայի մէջ, իր գրականութիւնը բան մը չի շահիր, անփութօրէն իւրացնելով, նուիրագործելով այդ խիճերը։
       «Անձրեւ»ին մէջ, որ հրատարակուեցաւ Փարիզ, 1929ին, արդէն աչքի կը զարնէր այդ սայթաքումը։ Օրինակ. -
       Չարտախ. - խոփն ամբողջ ձմեռ փաս էր կապեր. - չպուխը հանեց. - ճահիլ եզ մը. - ջանդ սաղ թող կենայ. - իր հալ ին ձգուած. - այլուխ. - րէնչպէր. - փաք իստակ. - տառապա ? գարանք. - քարման. - մինտէր. - ճահիլ. - չային ճամբան. - հերսոտ. -էշիկ. - ելէկ. - պախչա. - թէք ծառը. - հալ չմնաց. - ճվալով լեցուն ցորեն. - լեռներու փէշերուն։ («Չոպան լերան հէքեաթ»ին ոտանաւորներ»՝ թուրք թաթարական՝ կովկասեան թանապուր, ինչպէս «Սիմոն ու Կիրօ»ն)։ Քէօսէ, քոռնամ, խէմպէր ձի, քէմէր, ղուրպան, չագալ, նաճար, փոսթէ միլթան եւալյն։
       Նոյն մոլորումը աւելի տարածուն՝ իր վերջին արտադրութեան, «Սպիտակ Ձիաւոր»ին մէջ։
       Թափթփած լեզու, անբնական պատկերներ, անհոգութիւն ոճի եւ մանաւանդ մակաբոյծի պէս մայրենի լեզուի մարմնին փակած թրքաբանութիւններ։
       Ահաւասիկ բառեր եւ բառեր, աջ ու ձախ ցանուած (երբեմն ալ ֆրանսերէն). -
       Ա. մաս, Ա. եւ Բ. գլուխ. - Չոպան, փէհլիվանութիւն, իսկէմպէ (իսկէմրի = աթոռ), քեամար, փէշ, փոստ (մորթ), միլթան, շէնլիք, ճահիլութիւն, խաթլ, պաղչա, նալպանտ, նալ զարնել, պէզիրկէն, քարվան։
       Գ. գլուխ. - Ֆանաթիք (զէնք), սէնճատէ, հարմա, քէչէ, չարուխ, սաթրանճ գօտի, խայթան, ուստայի ճահիլութիւնը, ղումաշ, խաս, հորթի փոսթ, շամատան, տիւքէնճի, փալան, թաւլի, խոզալ։
       Դ. գլուխ. - Րէնչպար, չայ (առու), տուշման, երթող (գացող), կուլէշ բռնողներ, ձիու նալ ծռողներ, շէքէր շարբաթ, սափուր սուփուր (ափեղցփեղ), հէպկէ (հէյպէ)։
       Ե. գլուխ. - Սուրճի ճէզուէներ, չամի փայտ, ձիու այար (էյէր), խումաշ, օրթալըղ, քոնսուլ, ղումաշի պէս, խանութներնին թէնէքէ կապել, պարապ ճվալներ, թէնճէրէ, եւայլն։
       Բ. մաս, Ա. գլուխ. - Քահանան առանց խալփաղի, նէֆէր զինուորներ, գիւղին պէրէքէթը, գիւղին նաճարը, չագալներ (շնագայլ), չայի առուէն, չայտան, եւայլն։
       Դ. գլուխ. - Հիւճում տուր, թէք աչքին ուժը, լէշակեր, թէրսնալ, պայղուշի արիւնով գրուած, մզրախ մը ձեռքը, քէլ հաւ, կաթակոմբ (գետնադամբան), հերսոտ, ելկէկ (ելէկ = բաճկոն), ձիերու նախիր ?, նաճախ, թէրսի պէս եւ այլն։
       Զ. գլուխ. - Ձիերը թիմար կ’ընէին, ձիերու այարները վար առած, ձիերը կը թիմարէին, պէյրամ, ղուրշուն, հեռագրի տիրէկ, ձեռք ձգուած պաղչի դռնէն, երեսը տիվանի հաստուղներու վրայ։
       Է. գլուխ. - Փողոցէն անցնող ֆէնէրէ մը, տապանջա, ձիու զէնկի, լէկէնով ջուր, իր տիւքէնէն դուրս ելաւ, պախխալի տիւքէնին առջեւ, խոլճի, կապոյտ փանթալոն, այեըլտուզ, ոչխարի սիւրիւ, եւայլն։
       Օրինակները այնքան խօսուն են որ, չարժեր աւելի ծանրանալ։ Արուեստի ո՞ր գերագոյն պահանջը կը հարկադրէ մեզ շարունակ օգնութեան կանչել բառեր ու խօսքեր, որոնք ոչ անփոխարինելի են, ոչ ալ յատկաբանութիւն։
       Առտուն պարտէզդ կամ պատուհանին թաղարները կը ջրես։ Կը տեսնես չորցած տերեւներ կամ ծաղիկներ, կը փրցնես կը նետես, որպէսզի չվնասեն առողջ ծիլերուն եւ ծաղիկներուն։ Որպէսզի պահուի ընդհանուր ներդաշնակութիւնը։ Ո՛չ միայն գեղագիտական ճաշակ, այլ եւ գիտութիւն։ Ո՛չ թէ քմայք, այլ հիմնական պահանջ։
       Նոյն տարրական պահանջը՝ լեզուի եւ գրականութեան մէջ։ Մանաւանդ երբ դուն ես գրողը։ Այլապէս, իրարու հետ շփոթած պիտի ըլլայինք արուեստն ու արհեստը։ Եւ նուիրագործած՝ հոգեկան, մտաւոր ստրկութիւնը։ Ուրիշ խօսքով՝ դարերու գերութեան ձգած ժանգը, օտարին պարտադրած պատուաստը։
       Պուլկարը չունի համապատասխան բառ եւ «լուցկի»ն կը կոչէ քիպրիթ։ Ֆրանսացին չի գիտեր մածուն շինել, եւ անխելք Հայ մը բարբարոս «եօղուրդ»ը բերաւ փակցուց Փարիզի պատերուն եւ ճաշացուցակներուն վրայ, փոխանակ պատուական «մածուն»ին։
       Մե՞նք ալ ասոնց պիտի հետեւինք, - գլուխը գլխարկ, տակէն էնթարի, վրան փողկապ, ձեռքերը ձեռնոց, մէջքին՝ թրքական գօտի…
      
       *
       Լեզուի անկախութեան, ինքնորոշման, ինքնազարգացման դէմ դաւադիր մըն ալ՝ Յ. Օշական։ Բոլորովին տարբեր ուղղութեամբ։ Եւ այլապէս վտանգաւոր։
       Կը թողում իր անսպառ արտադրութիւնները եւ կ’առնեմ հաստափոր «Մնացորդաց»ը։ Երեք հատոր, աւելի քան երկու հազար էջ։
       Ապահովաբար տասը հոգի չեն կրցած կարդալ, Փարիզի մէջ, ծայրէ ծայր։ Երբ տակաւին գիրք չէր եղած եւ «Յուսաբեր»ի մէջ իբրեւ թերթօն հրատարակուելէ վերջ «Յառաջ»ի միջոցաւ ալ կը ծախուէր պրակ պրակ, բաժանորդները կէս ճամբան մնացին։
       Իրականին մէջ, աննախընթաց վաստակ մըն է «Մնացորդաց»ը։ Հոյակապ՝ այս բառին ամենալայն առումով։ Եթէ գրուած ըլլար եւրոպական որեւէ լեզուով, հեղինակը պիտի դառնար միջազգային դէմք, առանց փողի եւ թմբուկի։
       Օշական այս գործին մէջ իր արիւնը քամած, տաժանելի երկունքի մը բռնուած է, տալու համար գործ մը, որ դարաշրջան կը բանայ։ Անշուշտ, խորապէս ազդուած է Փրուսթէն եւ Ճէյմս Ճոյսէն։ Ամէն պարագայի մէջ, յաջողած է տալ անոնց հաւասար գործ մը, բոլորովին ինքնուրոյն, հարազատ, եւ խորապէս գեղարուեստական։ Պրպտած, փորած, բացած է գետիններ, հիւսուածքներ, խորութիւններ, որոնք իրենց նմանը չունին մեր գրականութեան մէջ։ Ամբողջ էջեր առուակի պէս կը հոսին մարդու մը մէկ վայրկեան մտմտուքը պատկերացնելու, հոգեկան վիճակը մը նկարագրելու, տաժանելի կամ հաճելի պահ մը պատմելու համար։ Հոծ, մութ, խրթին երեւոյթներ, կամ դիւային սարսուռներ ուր կարծես գրիչի փոխարէն վրձինը կամ նշդրակն է, որ կը գործէ։ Հոգեբանական խորախորհուրդ վերլուծումներ եւ մանր, մանր, քիմիական տարրալուծում ամէն խօսքի, երեւոյթի, դէպքի կամ տառապանքի։
       Եւ տակաւին չէ աւարտած գործը։ Տակաւին երեք հատորներ ալ կան, որ չեն տպուած։ (Դժբախտաբար առաջին երեք հատորները լոյս տեսած են խղճալի վիճակի մէջ, - վարնոց թուղթ, մաշած տառեր. մէկ խօսքով անխնամ տպագրութիւն)։
       Նպատակս գրադատութիւն չէ. հետեւաբար կարճ կը կապեմ այս «ներկայացումը», անցնելու համար առաջադրուած նիւթին, - Օշականի լեզուական բարբարոսութեան։ Կրնայի ըսել նաեւ կապկութիւն կամ անիշխանութիւն։
       Բոլորդ ալ իմացած էք առածի կարգ անցած մեղադրանք մը, - Օշականը խրթին է, մութ է, չի կարդացուիր։
       «Մնացորդաց»ի հեղինակը ինքնահաւան պատասխան մը ունի այս դիտողութեան։
       «…Ո՜րքան պիտի ուզէի, որ գրիչը հպատակ չըլլար կարդացուելու յիմար օրէնքին ու գրագէտը սուզուէր մինչեւ հեռագոյն խորութիւնները, ուրկէ փրթած կուգան լինելութեան երակները ու կը վերածուին շարժումի։ Այն ատեն գիրքը բիւրեղացած պատկերը կ’ըլլար, բայց այս անգամ հարազատ այն բոլոր վիճակներուն, որոնք իբրեւ կտաւ ինկան անոր մատներուն»։ (Կեանք եւ Արուեստ, տարեգիրք, Գ. տարի, 1933, էջ 47)։
       Պատասխանելով խմբագրութեան հարցումին – ի՞նչպէս կը գրէք – Օշական կ’ըսէ թէ «Ծ ակ պտուկը» գրած է քանի մը անգամ։ Յետոյ,
       «Գրելը, այսինքն վերջնական գրիչը, նոյնն է ինչ որ եղած էր առաջինին ատեն։ Նախադասութիւնները կուգան վերջնական ու առանց ռըթուշի։ Աս թեքնիքը աւելի ծայրայեղ պրկումով մը նաեւ «Մնացորդաց»ի մէջ։ Այս վէպին մէջ կան գիրքեր, որոնք գրուած են եօթն անգամ մինչեւ։ Սկզբնական հեղումին չորս էջը լայնցած է լեցնելու համար երբեմն յիսուն, երբեմն հարիւր էջ»։
       Այս յայտարարութենէն երեք տարի առաջ, նոյն Օշականը հետեւեալ վճիռը կ’արձակէր.
       - «Բարատոքս է, որ իմացական կեանքի մեծ փեթակ մը, ինչպէս է Մխիթարեաններու վիեննական վանքը, իմացական կեանքի ամէնէն հզօր արտայայտութեան – գրելու արուեստի – մասին այդքան խուլ ատելութիւն սնուցած ըլլայ։ Հարիւր տարին կը մօտենայ ու մէկ հատիկ իսկ գրող չէ ելած այդ աշխատանոցէն։ Իրենց չափ ես ալ կ’արհամարհեմ գեղեցիկ գրականութիւն տիտղոսուած յիմարութիւնը։ Բայց կը ցաւիմ, որ դասական հայերէնի մեծավաստակ հատորը անկարող ըլլամ կարդալու, պարզ՝ ամէն տողի զիս վիրաւորող անհարթութիւններուն, տգեղութիւններուն երեսէն։ Պակաս հմուտ մը չէր Ռընանը։ Բայց կարելի չէ ձեռքէ ձգել անոր հատորները, անգամ մը սկսելէ ետքը։ (Զուարթնոց , պարբերաթերթ, թիւ 10 Հոկտ. 1930, էջ 437, ծանօթ. 32)։
       Այս երկու յայտարարութիւններէն ո՞րը քմայք է, ո՞րը իրական տեսակէտ։ Ո՞րը կեղծ է, ո՞րը վաւերական, - օշականեան։
       Պատասխանը կը գտնէք, թղթատելով «Մնացորդաց»ի էջերը։ Ձեր յոգնութիւնը թեթեւցնելու համար, ստորեւ կը ներկայացնեմ ծաղկեփունջ մը – բուն բառով՝ փշաթելերու ցանց մը, ուր ձեր ջիղերը թունդ պիտի ելլեն, «ամէն տողի ձեզ վիրաւորող անհարթութիւններուն, տգեղութիւններուն երեսէն»։
       «Անհարթութիւնները» եւ «տգեղութիւնները» բուն բառերը չեն այստեղ։ Օշական պարզապէս ֆրանսաբանութիւն է, որ կը փորձէ, գիտութեամբ կամ անգիտութեամբ։ Ո՛չ միայն ֆրանսաբանութիւն, այլ եւ ֆրանսացում բառի, խօսքի եւ շարադրութեան։ Բոլորովին օտար՝ ֆրանսական ողկոյզ մըն է, որ կը քամուի մեքենաբար, թերեւս իր կամքէն անկախ, բայց ամէն պարագայի մէջ՝ խորթ, վիժածին եւ արուեստակեալ։
       Ուրիշ բան է «հեղումը», եւ բոլորովին ուրիշ բան՝ զայն հոսեցնելու կերպը, իր բառով՝ գրելու արուեստը։ Եթէ իր հոծ, հիւթեղ, յորդ նախադասութիւնները հոսած են առանց մասնաւոր ճիգի, կը նշանակէ թէ աւելի շատ ֆրանսերէն գիտէ քան հայերէն (դեռ 25-30 տարի առաջ կը պարծենար թէ երկու հազար հատոր օտար գրականութիւն կարդացած է, ֆրանսերէն)։ Կը նշանակէ թէ չէ՛ կրցեր թօթափել իր ընթերցումներուն հմայքն ու կապանքը։ Եւ կամ, գիտակցօրէն կը մեղանչէ, շատ աղքատ գտնելով մայրենի լեզուին գանձարանն ու արտայայտութեան եղանակները։
       Ինչպէս ալ դատենք, անվիճելի պիտի մնայ տխուր իրողութիւն մը, - Օշական չարաչար ձախողած է լեզուի հարստացման, արդիացման կամ եւրոպականացման ճիգին մէջ։ Ուրիշ խօսքով, ետ գացած է։
       Ես չեմ, որ հայերէնի դաս պիտի տամ իրեն։ Բայց թող չկարծէ թէ գրականութիւնը կը շփոթեմ հայկաբանութեան հետ։ Յունաբան դպրոցէն վերջը ֆրանսաբա՞ն մարզանք։ Ստորեւ նշանակուած օրինակներուն եւ ուրիշ բազմաթիւ արտայայտութեանց մէջ, ո՞ր բառը եւ խօսքը կարելի չէ ֆրանսերէնի վերածել, առանց բառ, խօսք եւ կէտ փոխելու կամ տեղափոխելու։
       Ծաղկաքաղ մը՝ «Մնացորդաց»ի լեզուական լաբիւրինթոսէն. -
       Ա. ՀԱՏՈՐ. - Առանց որ արգիլուիլ յաջողին (էջ 6). - …որոնք թոռներուն օրանը եւ հարսներու երկունքի մահիճը այցելել ունեցան (24). -Անոնք գրեթէ մոռցան զիրենք հոտ ընող կսկծագին, մեծ հարցը (35). – Մենք պիտի ջանանք հասկցման մօտեցնել խորհուրդը (39). – Ու այս ամէնը կրկնապատիկ լայնքով՝ Թուրքերու գիծէն, քաղաքական տռամին լոյսովը (76-77). - Ու մահը, օգնուած ժամանակէն ու երկրորդուած կարօտութենէն (83). -… կը մտնէր արտակարգ պաշտօնի, յաջորդուած միշտ աւելի թարմերէ (88). - Սուտ մը զոր յերիւրած է մէկ կտոր (147). – Կ’ընենք ատիկա, մեծ աղէտներու շրթունքին (292). – Ուսուած իրենց պատիժովը (337). – Ուրախ, թրթռուն, այցելուած ջերմ երազէ մը, անիկա սուզուեցաւ տունէն դուրս (374). – Գիրէ օտար (452). – Գիրէ անմասն (540). –
       Բ. ՀԱՏՈՐ. - … Բայց այցելուած էին մղձաւանջէն (5). – Լսուածին ընդմէջէն (30). – Աւելի՝ չուխան, որուն չունէր իրաւունքը, տարին աւարտած չըլլալուն (39). – Հանդուրժեց ծերուկին հայհոյութիւնները (46). – (Նոյն ֆրանսաբանութիւնը նաեւ «սպասել» բայը գործածած ատեն)։ Մէկը սպասողի յատուկ սուզումով (175). – Հակուած սանդարամետին գալարափողով (67). – Հերկուած խուլ յուզումներով (69). – (Համրանք չունին այս երկու բառերով կազմուած այլանդակութիւնները). – Դէպի պատմում Ուստիանին հրաւէրը չգտաւ քաջալեր (75). – Ու անոնք կը մեռնին, յաջորդուելով նորերէ (179). – Սրտառուչ էր հացեփ Մարթան, որուն հսկայ փորը նեղ ընելուն հակառակ շունչը (189). – Եղաւ անիկա փողոցի մուտքին (333). – Անիկա ինկաւ բակին, այցուած իր ցաւէն (346). – Կը մոռնային վար առնել իրենց ուսերէն մազէ տոպրակը, ձիթապտուղ եւ հաց պարունակող (347). – Ո՞ր տախտակի պատգամները կը հաւաստեն այս օրէնքներուն կշիռը, որպէսզի, հակառակ երկօրեայ ընդարձակ զուլումին, գեղէն դուրս Թուրքերու սա դէզին, փայտւորները աննահանջ վստահութիւն դնէին իրենց շեշտին, ահաբեկ կիներու խօսելու ատեն (351). – Մեր գործը չէ մարդոց բոլորին ալ պատռել թաղանթը իրենց հոգիին (396). – Որոնք պուտ մը արդար զգացումէ չայցուեցան երբ մորթելու մոլուցքէն յետոյ եղան մինակ իրենց խղճմտանքին հետ (405). – Գեղը կ’այցուէր նոր հասնող զինուորներէ (411). – Մտրակով հսկուած լռութեան րոպէներ (424). – Ու առանց որ տրուէին հրահանգ, հրաման (429). – Դէպի մահ՝ հսկուած կիներէ։ Դէպի փառք՝ հսկուած կիներէ (446). – Գետնափոր այդ նկուղին ապահովութիւնը սակայն սխալ ունէր հաշուի չառնելու մարդկային սիրտը (447). – Մեր անցեալը մեզի կուգայ ձգողութեան օրէնքով անշուշտ, հեռաւորութեան քառակուսիին տեղ, գործածելով դադարի սանդուղ մը (455). – Անոնք կ’այցուէին հոտ բարիքին ալ զարկէն (495) եւլն. ։
       Գ. ԳԻՐՔ. – Անիկա կ’այցուէր անօրինակ յուզումներէ (էջ 33). – Կէս սփիւռ միայն շնորհելով անոնց այդ գիծէ ջիղերու ցանցասփռումին (39). – Սեռէն այցուած (45). – Այցուա՞ծ էր անիկա այս անհեթեթութեան գիտակցութեամբը (82). – Աւանդութիւն մը, բաւական մօտ, չբարձրացող նոյն իսկ կէս դար (130). – Որոնք կը թուէին լեզուով ըլլալ սրբուած (174). – Անշուշտ անիկա չայցուեցաւ միւս դառնութենէն (234). – Ջարդերը յաջորդող (235). – Անիկա, սուրը ձեռքին երկարաձգելն է ինքզինքը միշտ, աւելի շատ հողերու վրայ (257). – Էվգաֆի մեծազօր տնօրէնը վայրագ տեսարան պատճառ ունէր չհանդուրժելու (371). – Դանակներ սրցնելով, օտար ալ ըրած իրենց արտայայտութիւնը կիրքի եւ յուզումի (442). – Սողոմենց կնիկը այցուեցաւ գեղի մառաններէն (526). – Առանց լքելու սենեակին սեմը, սպասող, անիկա կիսովի դարձած ներս (535). – Քոմանտան փաշային քովէն, ուրիշ մը, անշուշտ ան ալ փաշա։ Որմէ փորը ունէր աւելի համեստ տրամագիծ, քանի որ քամակի կամարին հակառակ հաշտ իր իրանին (605). – Բայց չայցուեցաւ թափանցումէն (637). – Եղան խորունկ աչքերը հանըմին փակ (640), եւլն. , եւլն. ։
       Տակաւին ուրիշ ձախաւեր նորաբանութիւններ, միշտ օտարոտի եւ ծեքծեքուն.
       «Ֆրանսա ըրած, Գերմանիա ըրած» եւայլն։
       Տեսա՞ծ։ Ունէր անշուշտ (191). – Հիւա՞նդ։ Չէր անիկա (201). – Կ’ընդզգան (208). – Ցա՞ւ։ Բայց չէր ատիկա (217). – Գիտէ՞ր թէ չունէր փոխելիք (290), (Ա. հատոր)։
       Պառա՞ւը։ Չունի գիտնալիք (299). – Վիրաւո՞ր։ Չէր անշուշտ (445, Բ. հատոր)։ եւլն. , եւլն. ։
       Յետոյ ցուցահանդէս մը «այնացում»ներու. -Մշուշայնացում (223). -Մշուշայնութիւն (273). – Խղունջայնացում, ոստայնացում, աստեղայնացում, ստուերայնոտ, ծագումնային եւլն. ։
       Իսկ սա վարժապետական արեւելո՞ւմը (օրիանթասիոն), որ անդադար կը կրկնուի, առանց բուն իմաստը տալու կամ տպաւորութիւն գործելու. -
       «Երկու երիտասարդները իրարու հազիւ ակնարկ ունեցան, բայց իրենց ներսէն արեւելուած էին իրարու (194). – Եղաւ վայրկեան մը երբ ներքին արեւելումը գրաւեց զինքը լիութեամբ (374). – Դէպի կինը իր արեւելումին մէջ (42), եւլն. ։
       Ճաշակի խաթարում մըն ալ խժալուր «ող»ի սանձակոտոր գործածութիւնը – եղող, շեղող, փաղաղող (որքա՜ն փաղաղում, տեղի-անտեղի)։
       Անոնք որ հայկական դպրոցը կէս ձգած են, «առանց որ» մը (sans que) գոց ըրած կ’երթան։ Օշականը, որ ոչ միայն դպրոցական շրջան աւարտած է, այլ եւ ասպարէզով ուսուցիչ, իր կարգին գերին է դարձեր այդ այլանդակութեան։ Եւ բան մըն ալ աւելի։
       Էջերով «որ, որուն», վերջակէտէ մը անմիջապէս ետքը։ Ոճի խաղ մը, որ յաճախ կը վիժի, եւ որ ուրիշներու ալ գէշ օրինակ հանդիսացած է։ Ու վերջապէս Մարսէլ Փրուսթէն օրինակուած նորաբանութիւն մը, - խօսքը կէս ձգել – ստորակէտով կամ առանց ստորակէտի – փակագիծ մը բանալ երկու երեք վայրկեան տեւողութեամբ, եւ խօսքը շարունակել։ Տեսակ մը շնչառական մարզանք, որ կրնայ գիրքը ձեռքէդ ձգել, կամ պարզապէս անտեսել թերեւս շատ գեղեցիկ տողեր։
       Օշական կ’ուզէ, որ ընթերցողը յոգնի, տքնի, մտածել սորվի, իր գրածները չկարդայ այնպէս ինչպէս պիտի կարդար լրագիր մը կամ թերթօն մը։ Բայց իր բռնած ճամբան բոլորովին հակառակ արդիւնքի մը կը յանգի։
       Իրաւունք ունի Գ. Արծրունի. - Հայը իր մայրենի լեզուն կը նկատէ կոտրած աման մը կամ մաշած զգեստ մը, եւ ուզածին պէս կը խաղայ անոր հետ։
       Շատեր օտար յուլունքներով կը զարդարեն կամ կեղծ խէժերով իրար կը փակցնեն ամանը։ Ուրիշներ գոյնզգոյն քուրջի կտորներ հաւաքելով աջէն ու ձախէն, կը կարկտեն մաշած հագուստը։ Կան ալ որ լեզուն կը բեռնաւորեն ինչպէս նորմանտական ջորի մը, եւ կը քշե՜ն, խարազանը շաչեցնելով գլխուն կամ գաւակին։ Իսկ իբրեւ ընդհանուր օրէնք, ամէն մէկը կը զուարճանայ, արջ կը խաղցնէ իր գիտցած հայերէնով, փոխանակ աջակցելու անոր ինքնազարգացման, արդիացման եւ մանաւանդ անկախութեան։
       Վէրքը այնքան խոր է որ, պիտի ուզէինք հարցարան մը բանալ, այս շարքին լրացումէն վերջը։ Ո՛չ իբրեւ ակադեմական խնդիր կամ քերականական, հայկաբանական մարզանք, այլ իբրեւ տարրական պահանջ։ Ամէն բանէ առաջ՝ իբրեւ ըմբոստացում մայրենիքի կամաւոր գերութեան դէմ, իբրեւ լրացուցիչ մասը հայրենիքի մտաւոր ազատագրութեան պայքարին։
      
       «Արածանի», 1944