Տեղագիր Հայոց Մեծաց

119. Հիւսիսակողմն Հայոց աշխարհի ընդ ձեռամբ Ռուսաց` գրաւեալ է ըստ վարչութեան 'ի մեծի կուսակալութեան Տփխեաց, եւ երեք գաւառք են 'ի նմա, Ախլցխա 'ի հիսիսոյ արեւմտից, Գիւմրի 'ի հարաւոյ, Պօռչալու 'ի հիսիսոյ արեւելից: Ա. ԱԽԸԼՑԽԱ կամ ԱԽԱԼՑԻԽԷ գաւառ, որ ՍԱ-ՄՑԽԷ կոչի 'ի Վրաց (այսինքն Երկիր Մծխեաց կամ Մեսխաց ) սահմանի 'ի հարաւոյ` Օսմանեան գաւառօք Արտահանայ (53) եւ Չըլտըրայ (37) Կարուց, յարեւմտից` Եգերացոց երկրաւ եւ Կուր գետով, 'ի հիւսիսոյ եւ յելից` լերամբք որ անջրպետեն ընդ Պօռչալու եւ ընդ Սօմխէթ գաւառս, եւ Խրամ (Քցիա ) գետով. 45, 000 բնակիչք են գաւառին: Բնիկ վիճակ ԱԽԱԼ-ՑԻԽԷ քաղաքի, որ թարգմանի Նոր Բերդ, յարեւմտից հարաւոյ գաւառին կայ, 'ի հինն ՕՑԽՐԷ կամ ՈԾՐԱԽԷ նահանգի, որ յարեւմտեան հիւսիսային վայրս աշխարհին Գուգարաց եւ ամենայն Հայոց. քաղաքն 'ի վերայ համանուան գետոյ օժանդակի Կուրայ կառուցեալ է, 'ի քարափին բարձու 3000՛, բաժանեալ 'ի հին եւ 'ի նոր քաղաք եւ 'ի բերդն, զոր 'ի Թամարայ թագուհւոյ ասեն շինեալ. նշանաւոր է մզկիթն մեծ 'ի ձեւ Ս. Սոփիայ Կոստանդնուպօլսոյ շինեալ, զոր յեկեղեցի փոխել կամեցան Ռուսք, տիրեալ քաղաքիս յամին 1828. եւ ածին այսր գաղթական Հայոց, 'ի Կարսայ եւ 'ի Կարնոյ, որք եւ շինեցին զնոր քաղաքն. եկեղեցիք ութ են 'ի քաղաքին, յորոց երեք Հայոց արեւելեայց եւ երկու հռովմէական Հայոց. երկուք յեկեղեցեացն հինք են, յորոց մի է յանուն Ս. Յովհաննու 'ի բարձու բերդին, որոյ է պատկերս առաջի եդեալ: Բնակիչք քաղաքին են իբր 13000 ոգիք, որոց երկու մասն Հայ է, եւ մի մասն Վրացի, Թուրք եւ Հրեայ եւ այլազգիք:

120. Յարեւմտակողմն Ախըլցխայ 'ի կողմանս ԱՊԱՍԹՈՒՄԱՆ վիճակի որ 'ի ձախմէ գետոյն կայ` Սմբատ Բիւրատեան սպարապետ Արտաշիսի Բ կառոյց զՏեմոդ բերդ ընդդէմ արշաւանաց հիւսիսայնոյ: - Ի հիւսիսոյ Ախըլցխայ յաջմէ կամ յելից Կուրայ կայ ԱԶՂՈՐ վիճակ, համանուն ամուր բերդաւանաւ, որ է ԱՍԿՈՒՐԷԹ ըստ նախնեաց, ընդ որով բանակեցաւ երբեմն Աշոտ Երկաթ եւ եհար զդաւաճան Գնունիս. եւ աստ ուրեմն 'ի հերուն (1853) յարձակեալ Օսմանեանց 'ի վերայ Ռուսաց` ընկրկեցան յետս: Ունի հոյակապ եկեղեցի եւ ուխտ Տիրամօր, զորոյ պատկեր ասեն Անդրէի առաքելոյ բերեալ այսր: - Ի հարաւոյ Ազղորայ եւ յելից Ախալցիխեայ, 'ի հիւսիսոյ Ախալքալաքի կան վիճակքն ԱՍԲԻՆԾԱ եւ ԽԵՐԴՎԻՍ 'ի հին գաւառին ՋԱՒԱԽԱՅ. Խերդվիս աւան` ունի ամրոց հզօր եւ վայելուչ առ Փառաւան գետով: - ԱԽԱԼԽ-ՔԷԼԷՔ վիճակ հարաւային մասն է գաւառին կամ Սամցըխեայ, 'ի հին Ջաւախս, յորում են լիճք շատ, եւ գլխաւոր Փառաւան կամ Թոփոռաւան 'ի հիւսիսոյ արեւելից. ժառանգութիւն էր վիճակս թոռին Քարթլոսի եղբօրն Հայկայ, նահապետի Վրաց, եւ ցարդ բնակեալ է 'ի Վրաց եւ 'ի յոլովից եւս Հայոց, որք զնոցին զվրաց լեզուն խօսին, որպէս եւ յամենայն Սամցխէ եւ 'ի Սօմխէթ. քաղաքն ԱԽԱԼՔԱԼԱՔ որ թարգմանի Նոր-քաղաք, յեզր Փառաւան գետոյ` ունի ամրոցս, եւ վաճառանոցս յաջող առեւտրիւ: Համօրէն բնակիչք վիճակիս են 6 կամ 7000 ոգիք, յորս Հայք երրորդ մասն եւ աւելի եւս:

121. Բ. ՊՕՌՉԱԼՈՒգաւառ, մասն բուն նահանգին Տփխեաց, 'ի հարաւոյ կայ նորուն եւ Խրամ գետոյ, յարեւելից Ախալքէլէքի, 'ի հիւսիսոյ Սօմխէթայ եւ յարեւմտից Խազախ գաւառի նահանգին Գանձակայ. եւ ինքն մասն է Գուգարաց աշխարհի, ունի բնակիչս 30, 000 կամ աւելի: Ի հիւսիսակողմն արեւմտից գաւառին առ ակամբք Քցիա կամ Խրամ գետոյ կայ ԹՐԻԱԼԷԹ վիճակ, որ է ԹՌԵՂՔ գաւառ լեռնախիտ. յորում Սմբատ Բիւրատեան զօրավար Արտաշիսի Բի եհար զՎիրս. գլխաւոր տեղի վիճակին է ԾԱԼՔԱ կամ Ծակաց բերդաւան բարձր: - Զափամբք Խրամայ եւ Ալկէթ գետոյ (որ 'ի նորին հիւսիսոյ ընթանայ, եւ յարեւելեան հարաւային վայր գաւառին խառնին երկոքեան եւս 'ի Կուր ), կան վիճակքն ԱԼԿԷԹԻԽԵՒ եւ ԽՐԱՄԻ, 'ի հնումն ՄԱՆԳԼԵԱՑՓՈՐ եւ ՊԱՐՈՒԱՐ ? գաւառաց վիճակեալք , որք ձգէին մինչեւ 'ի Կուր եւ 'ի Տփխիս, եւ վաղուրեմն նուաճեցան ընդ ձեռամբ Վրաց. նշանաւոր տեղի է Մանկլիս աւերակ, այլ կանգուն ունելով զհին եկեղեցին զշինեալն առ Կոստանդիանոսիւ եւ նորոգեալ 'ի յետնոց եւ եպիսկոպոսանիստ լեալ. առ երի կառուցեալ եւ Նորն Մանկլիս, ամարանոց եւ զօրանիստ Ռուսաց: Յարեւմտակողմն` յելից Լեաքվա լերանց որ անջրպետեն ընդ Թռեղս, յանկեան գետոյն Խրամայ եւ վտակի միոյ` կան աւերակք ՕՐԲԵԹԻ կամ ՇԱՄՇՈՅԼՏԷ բերդի (որ թարգմանի Երեք-Նետ ) հայրենի ժառանգութիւն Ուրպելեան տոհմի եկելոյ 'ի Ճենաց յաւուրս հարստութեան Հայկազանց. բազում շինուածոց եւ քարակերտ տանց են անդ մնացուածք եւ եկեղեցեաց հայոց. 'ի ԺԵ դարու Լէնկթիմուր եւ Ճիհանշահ աւերեցին զբերդս զայս: Հանդէպ նորա եւ գետոյն կանգնեալ է Հայոց զՆորն Շամշոյլտ է գեօղ եւ բնակեալ յ30՛ տանց: - Ի հարաւոյ Թռեղաց եւ Լեաքվա լերանց եւ 'ի մտից Պօռչալուայ կան փոքր վիճակքն ՍՔՈՒԻՐԷԹ եւ ԱՊՈՑ կամ ԳԱՅՔՈՒԼԻ, որոյ լերինք անջրպետեն ընդ Ախալքէլէք եւ ընդ Պօռչալու գաւառ :

122. Բնիկ վիճակն ՊՕՌՉԱԼՈՒ տարածանի զհարաւով գաւառին 'ի հիւսիսոյ Տաշրաց, եւ է հին երկիրն ԴՄԱՆԵԱՑ եւ ԲՈՂՆՈՓՈՐոյ, միջասահման ընդ Տաշիրս ունելով զԼեալվար լերինս, յորում պղնձահանք են անուանիք, ժառանգութիւն Արզութեան տոհմի յԺԳ դարէ հետէ, եւ կարկեհան քար, վասն որոյ եւ Լեալ-վար կոչին լերինքն. ընդ որս են եւ անցք ճանապարհի յԱղզըպէօյիւկ տեղւոջ 5460՛ բարձու: Բազում գետք են 'ի վիճակիս մեծի, այլ գլխաւորն Պօռչալու կամ Տէպետա որ է Ձորոյ-գետ ըստ հնոց, խաղայ յարեւելս 'ի Սօմխէթայ եկեալ , եւ խառնեալ ընդ Խրամայ թափի 'ի Կուր: Յարեւմտակողմն յելից Շինտար լերին առ Մաղավէր կամ Փոքր Խրամ գետով կայ Դմանիս գիւղ, որ է հին ՔԱՂԱՔՆ ԴՄԱՆԵԱՑ, որոյ կան մնացուածք սակաւ: Իսկ Բոլնիս կայ յարեւելից առ Բոլոտաւրի գետակաւ 'ի հարաւոյ Խրամայ. առ որով կան հին եկեղեցիք, եւ 50 տուն Հայոց: Ի հիւսիսոյ նորա յափն Մաշավերայ կայ Քաթարինենքէլտ գեօղ գերմանացի գաղթականի 120 տամբք: - Ընդ մէջ Բոլոտաւրի եւ Պօռչալու գետոյ խաղայ Շուլավարի վտակ եւ առ նովաւ կայ ՇՈՒԼԱՎԵՐ քաղաքաւան Պօռչալու վիճակի, 500 տամբք, յորս 400 Հայոց են, որոց է առընթեր եւ գեօղ մի Փոքր Շուլավեր կոչեցեալ:

123. Արեւելեան կամ աջակողմն Պօռչալու գետոյ ցելս սահմանաց գաւառին եւ անդր եւս` 'ի հնումն կոչէր ՁՈՐՈՅԳԵՏՔ եւս եւ ՍԵՒՈՐԴԵԱՑ ՁՈՐկամ ԱՇԽԱՐՀ, վասն ափափայ խորաձորոց ընդ որս ընթանայ գետն, իսկ Սեաւ` վասն Սեւկոյ նախահօր բնակչաց կողմանն, որ մասն է Գուգարաց, այսինքն ՁՈՐՈՓՈՐ, ԾՈԲՈՓՈՐ, ԿՈՂԲՈՓՈՐ գաւառք նորին, որ մասամբ անկանին եւ յայն կողմն գաւառիս 'ի Խազախ վիճակ: Անուանի եղեւ յաւուրս Բագրատունեաց, եւ զկնի ցԺԴ դար` հռչակաւոր վանորայիւքն Հաղբատ եւ Սանահին, որք յելից գետոյն 'ի քարափունս ձորոյն կառուցեալք են առ մանր գետակօք, ժամաւ հեռիք յիրերաց. Սանահին 'ի մտից հարաւոյ կայ ընդարձակ եւ ամայի, շինեալ 'ի Խոսրովանոյշ թագուհւոյ Հայոց յամին 967. կանգուն ունելով զհոյակապ եւ բարձրագմբէթ եկեղեցին Ամենափրկիչ, եւ այլս մանունս, եւ մասն մենաստանին, եւ գերեզմանք թագաւորաց, իշխանաց եւ իմաստուն վարդապետաց: Հաղբատ 'ի հիւսիսոյ արեւելից կայ, զուգակից` շինութեանն ժամանակաւ եւ յօրինուածով, եւ մեծագործ եւս քան զայն, Ս. Նշան տաճարաւ եւ բազում մատրամբք եւ գրատամբ եւ սենեկօք, համակ քարաշէն. յոլովագոյնք եւս 'ի սմա ննջեն իշխանազունք եւ արք իմաստունք, ընդ որս եւ Սարկաւագ վարդապետ եւ Կորիկեան թագաւորք: Բազում եկեղեցեաց եւ վանորէից մնացուածք գոն եւ 'ի սահմանս սոցա, եւ 'ի համօրէն գաւառին Ձորոգետոյ, նշանակք բարեպաշտութեան եւ մեծագործութեանարքայակն շառաւիղաց Բագրատունի տանն Հայոց եւ Վրաց, եւ իշխանաց յարեցելոց 'ի նոսա. յորոց մի է եւ Աւագ կամուրջն 'ի թիկանց Սանահնի 'ի վերայ Ձորոյ գետոյն, արկեալ 'ի Նանայ թագուհւոյ քեռէ Զաքրէի եւ Իւանեայ, որ անխախուտ կայ ցայսօր գեղեցիկ արձանագրաւն, որ եւ մահարձան է յիշատակի վաղամեռիկ ամուսնոյ իւրոյ Աբասայ արքայի թագաւորելոյ 'ի Տաւուշ (161): Կամուրջ մի եւս վերագոյն եւ հռչակաւոր ընդ ամենայն տունն Վրաց` 'ի վայրս գաւառիս կայ առ խառնրդովքն Խրամայ 'ի Կուր, այն է Կարմիր Կամուրջ` զի յաղիւսոյ թրծելոյ է, կամ Կոտրած-Կամուրջ, որպես կոչեն Թաթարք Սինէք-քէօփրիւ, (զի սակաւ ինչ աւերածս ունի արդ ), յետ քակման հնոյն նոր սա շինեալ յամին 1647 'ի Ռոստոմայ Վրաց արքայէ. 400՛ երկայն եւ 30՛ լայն: Յայն կողմն Կարմիր կամրջոյն կան աւերակք ԽՈՒՆԱՆ քաղաքի զոր ասեն կառուցեալ Քարթլաւսի եղբօր Հայկայ, եւ Գըզ-գուլէ կոչի արդ 'ի Թուրքաց վասն բերդին. եւ է ըստ իս ՀՈՒՆԱՐԱԿԵՐՏՆ քաղաք 'ի վայրս սահմանակցութեան Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից: - Միւս եւս բերդ անուանի Աքճա-գալէ 'ի թուրքաց եւ Թեթրի-ցիխէ 'ի Վրաց կոչեցեալ` կայ յարեւմտից մեծի կամրջիս հեռի հինգ ժամաւ կամ աւելի, եւ անդ նստի կողմնակալ Պօռչալուայ:

124. Յարեւմտից հարաւոյ Սանահնի յայն կողմն (յահեակ ) Ձորոյգետոյն կայ Օձուն կամ Ուզունլար գեօղ, յորմէ էր մեծ իմաստասէր հայրապետն Յովհան յելս Է եւ 'ի սկիզբն Ը դարու. մահարձան հոյակապ կայ 'ի գեղջն եւ կարծի Սմբատայ Բագրատունւոյ լինել նահատակելոյն 'ի Դունի. իսկ գերեզման հայրապետին որ եւ ուխտատեղի` կայ 'ի Վիշապաձոր տեղւոջ մերձ յԱրդուի գեօղ, յարեւմտից Օձնայ: - Ի հիւսիսոյ Արդուայ առ Այգեհատ գիւղիւ կայ Հոռոմայրի Ս. Նշան ուխտն, քարայրք եւ եկեղեցիք. հանդէպ նորին աւերակք Կուլէթ բերդի. մերձ նոցին Քոբայր անուանի մենաստան, կանգուն եկեղեցեաւ շինեալ 'ի կէս ԺԲ դարու. եւ առ Ագոռի գիւղիւ 'ի հիւսիսոյ Օձնայ` աւերակք ապարանից: - Գաւառս Պօռչալուայ մասն է ՍՕՄԽԷԹԻ որ ըստ Վրաց նշանակէ զՀայս որպէս թէ Վրահայք գաւառ իշխանութեան նոցին (1):

125. Գ. ԿԻՒՄՐԻկամ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱԲՕԼ, որ սահմանի յարեւմտից Ղարսաւ, 'ի հիւսիսոյ եւ յելից Պօռչալուաւ, 'ի հարաւոյ` Հայկական նահանգաւ. եւ ունի զգաւառս ինչ Գուգարաց եւ զմիջին հիւսիսային կողմն Այրարատայ. եւ բնակիչս 40, 000: Հիւսիսակողմն գաւառիս 'ի հարաւոյ Լեալվար լերանց` է վիճակն ԼՕՌԻ, 'ի հին ՏԱՇԻՐՍ, ոռոգեալ յարեւմտեան կամ 'ի սկզբնաւոր վտակաց Տեպետայ (Ձորոգետոյն ), որք են Չէնկիլեր-սու եւ Ճիլկա. ժառանգութիւն սա Գուշարայ Հայկազնոյ առ Վաղարշակաւ լեալ, լուսաւորեցաւ կրկին քարոզութեամբ Ս. Մեսրովպայ. եւ թագաւորք Բագրատունիք 'ի Ժ եւ ԺԱ դարս պայազատեցին 'ի սմա, եդեալ զաթոռ իւրեանց 'ի բերդաքաղաքն ԼՕՌԻ կամ ԼՕՌԷ, պատեալ 'ի Ճիլկայ եւ 'ի Չէնկիլէր գետոց եւ հզօր պարսպօք, որոց միջավայրն աւերակ է ամայի. Գուրգէն որդի Աշոտոյ Ողորմածի նախ ժառանգեաց զսա, եւ զի 'ի Վրաց Կորիկէ կոչիւր, յայն անուն եւ թագաւորութիւնն կոչեցաւ Կորիկեան. բայց սերունդք նորա զրկեցան 'ի Վրաց, եւ յԺԲ եւ յԺԳ դարս թագաւորէին 'ի կողմանս Ձորոգետոյ եւ Խազախայ: Այժմեան գլխաւոր տեղի վիճակին է Ճէլալ-օղլու առ Ճէլալ գետով որ նոյն ինքն է Ճիլկա: Ոչ սակաւ մնացուածք եկեղեցեաց եւ շինութեանց են եւ յայսմ վիճակի. յորոյ հարաւոյ ձգի ԲԱՄԲԱԿԻ վիճակ յանուն երկայնաձիգ լերանցն, որ թուին լերինքն ԿԱՆԳԱՐՔ գաւառի Գուգարաց, անջրպետք Այրարատայ. գետ համանուն անցանէ 'ի հարաւոյ, եւ յաջմէ նորին որ է 'ի հարաւէյ` Գարագիլիսէ գլխաւոր գեօղ վիճակիս. յորում վասն լեռնակոհակ անհարթութեան երկրին` սակաւ են գեօղք. գլխաւոր լերինքն ընդ մէջ Լօռւոյ եւ բամբակի գետոյ` Պէզոպտալ կոչին. իսկ հարաւոյ արեւելակողմանն ընդ մէջ Կիւմրոյ եւ Այրարատայ` Գարապօղազ, յորում եւ անցք են ճանապարհի յ՛7340՛ բարձու:

126. Բուն վիճակն ԿԻՒՄՐԻ յելից կայ Ախուրեան գետոյ, 'ի հիւսիսոյ Արագածու, եւ 'ի հարաւոյ Բամբակայ, եւ մասն է Շիրակ գաւառի (38). քաղաքն ԿԻՒՄՐԻ յեզր գետոյն կայ 'ի վերոյ քան զՊաշ Շօրէկէլ իբր չորիւք ժամուք. գեօղ անշուք էր տեղիս յառաջ քան զքսան ամ. եւ 'ի գաղթականէն Հայոց եկելոց 'ի Կարուց եւ 'ի Պայէզիտոյ շինեցաւ քաղաք ընդարձակ 'ի բարձրաւանդակի 4520՛. եւ յանուն դշխոյի կայսերն Ռուսաց կոչեցաւ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՊՕԼ յամին 1834. Ռուսք շինեցին 'ի նմա բերդ եւ զօրանիստս, եւ մաքրարան վասն եկելոցն յՕսմանեան երկրէ. կանգնեցան եւ եկեղեցիք եւ շուկայք: Այժմ իբրեւ 2500 տուն բնակիչք են նորա, որոց 2000 տունք Հայոց : Սահմանք քաղաքին զուարճալիք են եւ ամենաբերք: - Իբր երիւք ժամուք 'ի հիւսիսոյ քաղաքին առ գետեզերբն եւ Ղանլըճա գիւղիւ կայ անուանի մենաստանն Մարմաշէն շինեալ յելս Ժ դարու 'ի Պահլաւունեաց հօրեղբարց Գրիգորի Մագիստրոսի, որոյ կանգուն կայ գմբեթաւոր եկեղեցի անսիւն , եւ յիշատակք շինողացն եւ նորոգողաց յԺԲ դարու, յորոց մի եւ Մարիամ դշխոյ Ափխազաց, եւ թերեւս յանուն նորա կոչիցի, եւ ոչ որպէս ոմանց կարծեցաւ Մարմարաշէն կոչիլ, 'ի սակս նիւթոյ քարանցն, այլ չերեւի 'ի նմա մարմար, բայց կիճ կարմիր: - Պանտուպան կամ Պէնտըվան 'ի հիւսիսոյ եւս չորիւք ժամուք, առ որով աւերակք Գըզըլ-Խաչ կոչեցեալ: Նոյնքան եւս 'ի վերոյ 'ի հիւսիսոյ Խազանճը գեօղ 'ի սահմանածայրս վիճակին առ Ապոցաւ, յորոյ թիկանց ամբառնայ Աղլախան լեառն 9400՛. եւ 'ի հարաւոյ նորա Խարախաչ լեառն առ որոյ ստորոտով աւերակք հնոյ շինի մեծի` Խարապա կոչեցեալ: - Ի հարաւոյ Կիւմրոյ կայ Գարագիլիսէ աւան 300ովք հայաբնակ տամբք: Ի հարաւոյ նորա Պայընտուր գեօղ յեզր Ախուրենի հանդէպ խառնրդոց գետոյն Չըլտըրայ. առ սովա'ի հերուն (1853) Օսմանեանք միջամուխ եղեալք հարան 'ի Ռուսաց: Ի հարաւոյ հեռագոյն մերձ 'ի վայրս սահմանաց վիճակին առ գետակաւն` որ թուի հինն Ռահ` կայ Չըրփըլու գեօղ, առ որով կամուրջ յԱխուրեանն: - Յարեւելս Կիւմրոյ նշանաւոր տեղի է Ղըփլախ գիւղ 'ի ստորոտս Արագածու, յորում կայ Հառճոյ Ուխտն մենաստան շէն եւ եկեղեցի հոյակապ շինեալ 'ի Զաքարիայէ սպասալարէ յամին 1201. մեծագոյն եւս եկեղեցի կայ յԱրդիկ գեղջ յարեւմտից Ղըփչախայ, յանուն Ս. Լուսաւորչի: - Ոչ պակաս քան զ՛ 80 գիւղորայք են 'ի վիճակին Կիւմրոյ: