Պատմութիւն հրակիզման Կոստանդնուպոլսոյ (1660 տարւոյ)

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Մեր խորագիրը անիմաստ թուի շատերու։ Մինչդեռգոյութիւն ունին այնպիսի տպագրութիւններ, որոնցմէաշխարհիս վրայ հազիւ մէկ օրինակ միայն կարողացած էմինչեւ մեր օրերը հասնիլ։ Երբեմն այսպիսի գիրքերերեւան կու գան աստ անդ։ Ահա ասոնցմէ մին է՝ ԺԸ. դարու երկրորդ քառորդին տպուած անթուակիր Տաղարանմը, որուն զարդերէն Աստուածատուր Դպրի (1670?-1748?)տպարանին պատկանիլը յայտնի կը դառնայ։Սեպհականատէրը՝ մեր տրամադրութեան տակ բարեհաճածէր դնել զայն, շուրջ 18 տարի առաջ։ Մենք ալ առիթէնօգտուելով, քերթողներուն անունները ծանօթ եղողտաղերը ընդօրինակած էինք։

Ահա սոյն Տաղարանին մէջ է որ հանդիպած ենք, Երեմիա Չէլէպիի վեց հայերէն եւ երկու թուրքերէնքերթուածներուն։

Ասոնցմէ առաջինը թուրքերէն է եւ նուիրուած էԵրուսաղէմի։ Կ՚սկսի «Մուճտէմ վարտըր տօստլարիմէետողով (էջ՝ 41-43)։ Ունի բազմաթիւ ձեռագիրօրինակներ։ Նաեւ հրատարակուած է, 1740-ին Պօլսոյ մէջԱստւածատուր Դպրի տպարանէն լոյս տեսած Տաղարանինմէջ (էջ՝ 340-342)։

Երկրորդ տաղը կը կրէ «Գովասանութիւն ՚ի վերայջրոյ ասացեալ ՚ի յԵրեմիաէե խորագիրը։ Մէկ տարբերակլոյս տեսած է Յասմիկ Սահակեանի՝ Երեմիա Չէլէպիինուիրուած մենագրութեան մէջ (էջ՝ 130-132)։ Նկատիառնելով թէ՝ բնագրի տարբերութիւներ կըներկայացնէ, յարմար դատեցինք զանիկայ ալհրատարակել սոյն Յաւելուածին մէջ։ Լոյս ընծայուածէ նաեւ Ա. Չօպանեանի կողմէ («Անահիտե 1903, թիւ 11. էջ՝ 189-190)։

Երրորդ տաղը Ս. Յովհաննէս Մկրտչի նուիրուածներբողեան մըն է (էջ՝ 48-50)։ Վերջին քառեակին մէջգտնուող «Սուրբ գերեզմանդ յուխտ եկայե տողէնյայտնի կը դառնայ թէ՝ անծանօթ թուականի մըԿեսարիոյ Ս. Կարապետ Վանքն ալ այցելած է։

Չորրորդ տաղը նուիրուած է Սողոմոն Իմաստունի(էջ՝ 51-52)։

Հինգերորդ տաղը նուիրուած է Քրիստոսի ՍուրբԳերեզմանին եւ թուրքերէն է։ Վերջին քառեակին մէջ, մականունը «Քեոմուրճու զատէե ձեւով նշուած է (էջ՝52-53)։

Վեցերորդ տաղը ձօնուած է Ս. Աստուածամօր (էջ՝53-55)։ Տուներուն առաջին տառերը կը յօդեն ԱՐԵՄԻԱՅԻ է ծայրանունը։ Գրիառնւած է 4+4+3=11 ոտք տաղաչափութեամբ։

Եօթներորդ տաղը նոյնպէս Ս. Աստուածածնի մասիններբողեան մըն է (էջ՝ 56-57)։

Վերջին եւ ութերորդ տաղն ալ նուիրուած էԱստուածորդւոյն (էջ՝ 61-64)։ Յօրինուած է ՅԵՐԵՄԻԱՅԷՍ ծայրանունով։Տաղաչափութիւնը 6+5=11 ոտք է։

Վերոյիշեալ ութը տաղերն ալ կարգաւ կըներկայացնենք ստորեւ, նկատի առնելով թէ՝ անոնցմէվեցը բոլորովին անյայտ են, իսկ երկուքն ալ ծանօթ ենմիայն ուսումնականներու կամ գրականագէտներու։Բնագիրները գրեթէ նոյնութեամբ պահպանած ենք։

Տաղս ասացեալ ՚ի յԵրեմիայէ. ՚ի վերայ սրբոյԵրուսաղէմի

Մուճտէմ վարտըր տօստլարիմէ.
սէլամ օլսուն հազըրլարէ.
քութսու շէրիֆ մուպարէքտէ.
նէ ազիզ սէյրան ու մեքեան։

Հաճէթին սէյրան էթմէք մի.
կեոկնուն տիլէր թամաշէի.
մէրհէպալէր պին օլսուն մի.
քի տէմ հուսնէ օլտուն հէյրան։

Քութսու շէրիֆ ազիզ շէհիր.
էթրաֆի հէփ զիեարէթ տիր.
քենտի լութուֆ մէքեանի տիր.
կեոյաքի տէրկեահի սուլթան։

Պինասը մուպար մուազէմ.
սէհրաթ ուլլահ էլ մուքերէմ.
քի արզուլէր ճումլէ ալէմ.
կեոյաքի ճէննէթի րիզվան։

Պէյթլահեմտէ տօղտուղի եէր.
մէվլուտ օքուր մէլայիքլէր.
տէր մաքամտէ թախտ քուրտուլէր.
անէ քի շէհզատէ սուլթան։

Կիր պիրիճիք քամէմէեէ.
սուրբ յարութեան գերեզմանէ,
կեորսէն տօլու փիւռ նուրիլէ.
թիւրպէի Մէսիհ էլ սուպհան։

Քուպպէլէր պէնկզէր սէյվանէ,
շօլ հէվայի կեոկ էսմանէ.
զէմին տօնանմիշ լիպասիլէ.
միան օլմիշ պահարիստան։

Եըլտըզ րուքէր էնճամ քիպի.
նուր տիզիլմիշ քանտիլլէրի.
սիմ ու զէրտէնտիր ըրէնկի.
կեոյաքի շէֆքի մէհթէպան։

Կեորէն կեոզլէր քամաշիեօր.
ճան ու ճասէթ թութուշուեօր.
կեոնուլ հուրրէմ շազ օլուեօր.
կեոյեաքի ճանլէրէ ճէնան։

Քօնչէ պիթէր չիչէլէրի.
աչըլմիշտիր պահար քիպի.
տէմ պէ տէմ շաքի պուլպուլլէրի.
քի պէնտ օլմիշ խաքի ճիհան։

Մէֆթունիլէր ու մուհիփլէր
մէստ ու մէտհօշ մուպթալէլէր.
Երեմեա՛ կէտա՚ մէնէթ քուլլէր.
պիլլահ քի մէճլունի լէյլան։

Գովասանութիւն ՚ի վերայ ջրոյ ասացեալ ՚իյԵրեմիա՛ է։

Երամք երկնային թռչնոց խմբեցան.
հաւքեր կաքաւին յեզերտ զանազան.
մընչեն կաքաւեն երգեն քաղցրաձայն.
քեզ հարցմունք լինին ու կան հայցական։

Հեռուստ ւ՚ի մօտոյ կան քեզ փափաքման.
վախեն մերձենալ չի լինին կոխան.
ճար չունին գալոյ տեսոյտ դէմ դողման.
քեզ յերգս յարմարեն յոյժ աղերսական։

Փոքր տուր համբեր առ մեզ օթեւան.
եղիր դու մեզ հիւր մուտ մեր յանդաստան.
քեզ ծառայ լինիմք լեր ասպընճական.
՚ի խորոց սրտէ կամ քեզ մաղթական։

Գիտեմք շատ ունիս խնդող սիրական.
որ յորդոր ընթաց կաս ՚ի ծիծաղման.
մեզ այլ փոքր մի սէր տուր այ սիրական.
այ սիրոյ պատճառ սիրո՛ ըշտեմարան։

Այ ջուր բարերար պասկելոց արփման.
խըղճա կանանչիցըտ որ կան նիկեարան.
նոքա գլխիկոր թարշամեալ ողբան.
դու ծիծաղելով ծաւալ ծածանման։

Ծաւալիր յայգիս պարտէզ ւ՚ի պաղչան.
ջուր տուր այս ծաղկանցըս որ քեզ ծարաւ կան.
խըղճայ այս տընկոցս առոգեայ զհամայն.
ապա թէ երթաս ծաւալ ծիծաղման։

խոնարհեալ իջիր ՚ի մեր բուրաստան.
որ քեզ հասրէթով ինթիզար եղան.
պատուեն մեծարեն քաղցր հոտով բուրման.
դու ծալիր ծաւալ ծիծաղ ծիծաղման։

Մանուշկին խըղճայ վզիկն է կեռման.
նոնոֆար ծաղկին երեսն է դեղձան.
նոքայ թառամեալ քեզ հային մընան.
դու ծափըս ծափի ծփիս ծաւալման։

Յերկնից երեսէն ամպերքըն փախեան.
արեւըն ծագեաց քեզ պայծառ վրան.
պատեաց խնդութիւն սրտիս է դողման.
դու ծիծաղ ծաւալ ծալ ւ ի ծածանման։

Մարախուղն կորեւ որ մեզ էր չար կամ.
իմ սիրտըս լցուաւ արեւով գարնան.
երբ ցուցեր զերեստ զարդարեալ փայլման.
ծիծաղ ծածանիդ ծալ ւ՚ի ծածանման։

Սէր մեր ՚ի հետ քեզ որ կայ ծրարման.
կըրկին նորոգեմք այ իմ սիրական.
ես կարօտ կայի սիրոյտ փափաքման.
դու ծիծաղ ծալիս ծաւալ ծածանման։

Ես եմ քեզ պասքեալ յոյժ ծարաւական.
տուր ինձ զքո մաքուր կաթիտ որ բաղձամ.
դու ընթացք առնես ՚ի յորդորական.
ես փութամ հետոցտ որ կարօտ մնամ։

Դու խաղաս փութաս ՚ի յորդորական
սիրտս ՚ի քեզ քաշես տանիս ըղձական.
հոգեկան եղաւ նա զերտ մանէման.
ճոճալով ճեմես սիգաս ճախական։

Ձայնի դէմ փափաք տեսոյտ կու բաղձամ.
քո անուշ խօսիցտ սրտիկս է դողման.
դու ճեմես ճօճաս ՚ի նազ սիգական.
ես կարօտ մնամ ՚ի քո տեսութեան։

Ոտիցըտ հետոց սրտիկս է դողման.
այրէ ու լափէ քայլքըտ մանէման.
դու ընթացք առնես ճոխաս ճոճական.
ես տապ ւ՚ի տագնապ այրիմ յանդիման։

դու գնաս փութով ՚ի յորդորական.
իմ խելքս ու խէեալս հետոցտ ըղձական.
դու դիմես գնաս նազով ճեմական.
ես տեսոյտ այրիմ կամ ՚ի փափաքման։

թէ զայլք չես խըղճար շատ ցաւ քո նիզան.
խիղճ է նազելի վարդն իմ պատուական.
որ եղեր եմ ես տէրտէն սէրկէրտան.
դու իսթիկզայով քայլես մանէման։

Ես քո խապարի դէմ լաց ւ՚ի ֆիղան.
դու ծիծաղելով ճեմես ծածանման.
ես կու հարցանեմ զվարդն իմ սիրական.
դու իսթիզայով ծփիս ծիծաղման։

Տաղ Յովհաննու Մկրտչին. ասացեալ ՚ի յԵրեմիայէ

Ով դու մարգարէ մեծի.
բարձրելոյն ընտրեալ յարգանտի.
աւետեօք Գաբրիէլի.
սքանչելի ծնունդ սքանչելի։

Մարգարէք քեզ հրեշտակ ասին.
բարբառոյ ձայն գուշակեցին.
նախընթաց քեզ ծանուցին.
սքանչելի ծնունդ սքանչելի։

Հասեալ առաջի փրկչին.
արուսեակտ ՚ի յառաւօտին.
պատրաստել զճանապարհս նորին.
սքանչելի ծնունդ սքանչելի։

Կապեցեր զլեզու ծնօղիտ.
չհաւատալ բանի հրեշտակին.
արձակեցեր քո ծնընդեամբդ.
սքանչելի ծնունդ սքանչելի։

Յանդըստին մօր քո յարգանդէ.
Սուրբ հոգին զքեզ մաքրազարդէ.
նախընթաց քեզ պատրաստէ.
սքանչելի ծնունդ սքանչելի։

Ծընօղ քո պառվեալ ծերացեալ.
երկոքին զաւուրքն անցուցեալ.
աւետեօք որդի ծնեալ.
սքանչելի ծնունդ սքանչելի։

Զտախտակն ՚ի ձեռին առեալ.
հարցանողացտ զանունտ գծագրեալ.
Յովհաննէս հնազանդ յարմարեալ.
սքանչելի ծնունդ սքանչելի։

Ում է տեսեալ ում լըւեալ.
թէ Աստուածն մարդոյ վկայեալ.
քան զՅովանէս մեծ ո՛չ ծնեալ.
՚ի ծնունդս կանանց յարուցեալ։

Պատգամն Աստուծոյ եհաս.
քեզ խընդիր ՚ի յանապատին.
յապաշխարութիւն մեղաց.
մկըրտել զազգն իսրայէլին։

Ծանեար ՚ի մէջ ժողովին.
յայտնելով ՚ի մէջ ամբոխին.
թէ ահա՛ Գառն Աստուծոյ.
որ բառնա՛ զմեղս աշխարհի։

Յեռեակ անձնեա՛ տէրութիւն.
անտանօր ջուր Յորդանանին.
տեսլեան արժանի եղեր.
մըկըրտել զԱստուծոյ Որդին։

Վասն օրինաց քարոզիտ.
նախանձեալ կնոչ (այսպէս) մի չարի.
զարիւնտ եհեղ ՚ի յերկրի.
նահատակ դու Սուրբ Կարապետ։

՚ի դըժոխս աւետիս տարեր.
թէ փրկիչն ձեր արդ հասեր.
առ Քրիստոս բարեխօս կացեր.
խընդրողաց դու Սուրբ Կարապետ։

՚ի Համս քաղաք թաղեցար.
՚ի Մալթէզ կըղզին յարգեցար.
ի Կեսարիայ յայտնեցար.
Մշու սուլթան Սուրբ Կարապետ։

Ես նըւաստ Երեմիայ.
սուրբ գերեզմանտ քո յուխտ եկայ.
ամենից շնորհատու տեսայ.
տուր մեր արզն Սուրբ Կարապետ։

Տաղս ասացեալ յԵրեմիայէ ՚ի վերայ Սողոմոնիմաստնոյ։

Յարհեստ քերթութեան. հմտասցիս ՚ի բան.
գտցես զանուն Սողոմոնի անուն յարական։
Սողոմոն թարքման. գիտ լիսայն իպրան.
ասէ անուն խաղաղութեան. զմայրն իմաստութեան։
՚ի յայտ մեկնութեան, առակն աննման.
է օրինակ ճշմարտութեան. Յիսուսն իմ արքայն։
Ֆիլիսօֆիայն. սօֆէստն աննման.
ներ ընդունակ համայն. շնորհաց անհաս աննըման։
Մարգարէ որդի եւ արքայածին որդի.
Դաւթի թագաւորին շէհզատէ սուլթան։
Արժանաժառանգ թաքին (այսպէս) աննման.
երկոտասանամեա՛ նստի աթոռ հայրական։
Ծագի երկրի համայն տիեզերական.
ընծաբերք եղեն նըմա եւ աղերսական։
Զտունըն տեառնական զտաճարն անըման.
շինեաց անհուն իմաստութեամբ անհաս աննըման։
Դըշխոյն հարաֆոյ. սըրտին բաղձալոյ.
Հապէշիստան յերկրէ եկեալ.
զնա տեսանելոյ, զնմանէ լըսելոյ։

Տաղ ՚ի վերայ սրբոյ գերեզմանին Քրիստոսի։

Քէրէմ պապը աչըլանտէ.
կիւլճէմալլէր կեորունէնտէ.
հասրէթի զար օլան հալքէ.
կեոյաքի սուրրէթ ռէհման։

Ճէմի միլլէթ տիլտէ տէպազ.
զիքր ու սինա՛ էտուպ նիազ.
շէֆքինէ կեոեունլէր տօյմազ.
կեոյաքի ուչմաղ ըրաւան։

Հէր քէս քենտի այնի իլէ.
տօնանըլմըշ կեօնէ կեօնէ.
չքարլար միան էրքեանէ.
կեոյեաքի ալայի սուլթան։

Շօլ մէրէքէի հաքանէ.
սոհպէթ յուրուֆան զարիֆանէ.
սուլթան սէտիր էմիրանէ.
կեոյեաքի տիւան ալիշան։

Էհլի արզու աղլայեարէք.
տէրտճիէզին արզ էտէրէք.
կեոկիւս գաքըպ եաշ տոքէրէք.
կեոյեաքի թէշնիհի տէրման։

Պօյնու պուռուք եալվարարէք.
խաքի փաքէ իւզ սուրէրք.
ճանլէրին գուրպան սունարէք.
կեոյեաքի մուշթախի իհսան։

Եէրտէ կեօկտէ ռէհմին տօլտի.
եայ փէրվէրտիկեարի Թանղրի.
Քեոմուրճու զատէի խաքի.
կեոյեաքի քէնտի լութֆունտան։

Տաղ Սուրբ Աստուածածնի յԵրերմիայէ ասացեալ։

Ա ստուածածին կոյսՄարիամ թագուհի.
տեղ եւ մաքուր Հօր Աստուծոյ անեղի.
եւ ծնօղ թագաւորին համայնի.
եւ Սուրբ Հոգոյն տաղաւարեալ տիրուհի։

Ր ամիկ վարուք կամտառապեալ ՚ի յերկրի.
զքեզ աղաչեմ ով դու տաճար տէրունի.
բարեխօսեայ առ քո Որդոյդ Միածնի.
լեր ապաւէն անձին իմոյ եւ յարկի։

Ե րգ հրեշտակաց քեզվայելէ բաղձալի.
երամք սրբոց յոյժ փափաքին ըղձալի.
երկինք ւ՚երկիր յոյժ զուարճանան րախայի.
յորժամ ծնար մարմնով զԱստուած կենդանի։

Մ աքուր տաճար եւբնակարան անմահի.
ծնեալ եղեր զարարչագործն ամենի.
յետ ծնընդեան կոյս մնալով ՚ի յերկրի.
անապական եւ միշտ Սուրբ Կոյս պանծալի։

՚ Ի քեզ լցեալ մարգարէիցբանք տառի.
մի մի անուն եդեալ սակս քո բարբառի.
թէ արարիչն արարածոյ խոնարհի.
՚ի մի կուսէն մարմին առեալ ծնանի։

Ա ստուածածին ԿոյսՄարիամ իսկուհի.
հրաշումն սքանչումն ազգի մարդկան տեսանելի.
թէ կոյս աղջիկ անյաղդ (այսպէս) յղացեալ ծնանի.
զերկնից ստեղծօղն եւ զփրկիչն աշխարհի։

Յ արկ լուսով լի եւօդարան լոյս ծնի.
որ եւ անուն քո Մարիամ լոյս ասի.
ծնար ըզլոյսն որ էր ծնեալ Հօր ծոցի.
եւ եղեր մայր անմայր ծնելոյն անճառի։

՚ Ի սրոբէիցօրհնաբանեալ սրբուհի.
՚ի Քրոբէից երկրապագեալ տիրուհի.
փառք եւ պարծանք եղեր սրբոցըն գնդի.
յոյս եւ ապաւէն քրիստոնէիցն երամի։

Է տիրամայր ամէնօրհնեալ դու սուրբ կոյս.
յորժամ բազմիս ՚ի մեծ յատեան ահարկոյս.
խորոց սրտէ հայցեմ հասցես քո գերոյս.
բարեխօսել առ քո որդին Տէր Յիսուս։

(ծայրանուն՝ ԱՐԵՄԻԱՅԻ Է )

Տաղ Սուրբ Աստուածածնի ՚ի յԵրեմիայէ ասացեալ։

Աստուածածին սրբարան.
տուն եւ տեղի մագրութեան (այսպէս).
Աստուածորդւոյն գրկարան.
որ ՚ի քեզ բազմեալ տեսաք։

Սափոր ոսկեղէն ազնիւ.
մանանայիւն լցեալ.
զհաց կենաց դու մեզ ջամբեալ.
որ այսօր կերակրեցաք։

Գետ յորդառատ Ադէնին.
աման լուսոյ մարգարտին.
աղբիւր կենաց բըղխողին.
որ ջրովն ոռոգեցաք։

Դու ծառ ծոցածին ծաղկին.
յոստն քո հանգեալ հոգին.
մեզ բողբոջեցոյց զորդին.
այսօր երկիր պագեցաք։

դու մայր ես եւ հրեղէն.
հուրն էջ ՚ի քո յարգանդին.
խառնումըն մարմնոյ բանին.
՚ի քեզ տեսաք զարմացաք։

Որդին որ ՚ի քէն ծընաւ.
աստղն ՚ի մոգուցն յայտնեցաւ.
աշխարհս աւետեօք լըցաւ.
որ յանիծից փրկեցաք։

Հովուաց դասուց պարակցեալ.
երկնից զօրաց վայր իջեալ.
զօրհնութիւն Տեառն մատուցեալ.
զփառս ՚ի բարձունս ուսաք։

Տաղ ասացեալ ՚ի Յերեմիայէ (այսպէս)։

Յ իսուսի Քրիստոսի այնմերոյ փրկչին.
տուք օրհնութիւն եւ գոհութիւն միաբան.
որ արար յոչէից զեղեալքս ամենայն.
եւ զբոլոր արարած ինչ որ ՚ի սմա կան։

Ե րկրին ւ՚երկիր ծով եւցամաք ամենայն.
միով բանիւ ասաց եղեւ ամենայն.
կամքն եղեւ գործ մեծ կատարելական.
որ եւ զարդարեցան էակքս ամենայն։

Ր ամկական դասուցպարգեւք ամենայն.
բուսուց յերեսս երկրի ծաղկունք զանազան.
զոմանք շնորհօք զոմանս գունով զարդական.
զոմանս անուշահոտ եւ յոյժ պիտեւան։

Ե ն սահմանի կարգեալժամանակ գարնան.
զի ՚ի ժամու տացեն զվայելքն ամենայն.
որպէս ծառք որ տացեն զպտուղքն գերական.
կայի են սահմանեալ ՚ի ժամանակեան։

Մ րգօք պտղօք բարեօք էանթըւական.
այգիւք եւ պարտիզօք դրախտիւք բուրաստան.
ազնիւ փառօք բազմօք յոյժ վայելչական.
կերակրովք ըմպելեօք փառազարդական։

՚ Ի կամս Տեառն կացցուքեւ մեք ամենայն.
զայն որ նա ետուր մեզ ազգի մարդկան.
ըզչափ անձին մերոյ գիտասցուք զամենայն.
եւ նա տացէ զպիտոյսըն մեր զամենայն։

Ա յն որ զգազանս եւզանասունս ամենայն.
զվայրի երէքն եւ զսողունսն ամենայն.
զթռչունս եւ զլողական ծովուն զամենայն.
նախախնամեալ պահէ կամօքն տիրական։

Յ այս եւ ուշ լիցիս դուներ մտական.
զկամս նորա առնուլ եւ ոչ պարտական.
նա տա՛ զոր ինչ կամի եւ այն է արժան.
շատասցուք նովաւ այն է բաւական։

Է թէ հարցես զհարսդ քոնախնական.
որք են մտեալ մահուամբ ՚ի հող գերեզման.
թէ ունին զգործ բարի օրհնեալք են անդէն.
թէ չար են գործեալ ՚ի հուրն լալական։

Ս ուտ է ւ՚ունայն չասեսդու ով սըտական.
զի է զի կաղկանձես ոչ ստուգաբան.
նանիր ւ՚ունայն աշխարհ յոյժ ունայնական.
որ առնէ զյիմարս հրոյն ընդունարան։

(ծայրանուն՝ ՅԵՐԵՄԻԱՅԷՍ )