ԴԻՄՈՒՄՆ ԱՄԵՐԻԿԵԱՆ ՄՏԱՒՈՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ

Այս անզօր գրչով եւ անպաճոյճ խօսքերով ձեզ եմ դիմում, Մեծ Հանրապետութեան մտաւորականներ եւ գրողներ, ձեր լեզւին, ձեր գրչին, ձեր սրտին մանաւանդ։

Անւամբ եւ գործով ձեզ անծանօթ մի հայ գրողի ներկայ քայլը համարձակութիւն մի՛ համարէք։ Իմ համեստ անցեալը եւ թոյլ գրիչ չէ, որ իրաւունք է տալիս ինձ՝ հրապարակով խօսել ձեզ, այլ այն՝ որ ես պատկանում եմ մի հալածական ազգի, գուցէ, աւա՜ղ, անդրանիկը մարդկային զոհերի պատմութեան մէջ, փոքր իր թւով, բայց մեծ իր տանջանքով, աննշան իր քաղաքական կացությամբ, բայց արժանի յարգանքի իր զոհերով, որ տւեց քաղաքակրթութեան եւ ազատութեան համար։

Վիրածածկ, հալածական հայ ժողովրդի վիշտն ու ցաւն է, խոր ու անհուն, որ խօսեցնում է ինձ, ինչպէս եւ ներկայ ամբողջ հայ մտաւորականութիւնը, որի մի համեստ զինւորն եմ ես, վիշտ ու ցա՜ւ, որ քարերն անգամ լացուցին, որ անսանձ բորբոքման օրերին, փոթորկեցին քաղաքակիրթ աշխարհը, Հռովմից մինչեւ Լօնտօն, Պարիզից մինչեւ Նիւ Եօրք, նոյնիսկ նրանց, որ կուրծք ունեն, բայց սիրտ չունեն, գլուխ ունեն, բայց միտք չունեն։

Ձայն բարձրացրէք դուք, որ ե՛ւ սիրտ, ե՛ւ միտք ունէք, եւ իբրեւ ազատ Հայրենիքի քաղաքացի՝ մարդկային պարտ ունէք, բողոքի ձայն հնչեցնելու, յօգուտ «անմեղ մեղաւորիների», որոնք ճզմւած փականաւոր դռների յետեւը, սրտատրոփ սպասում են, յանուն իրենց բազմատանջ ժողովուրդի, համակրանքի նշաններ, արդար բողոքի ձայն։

Յաճախ ասացին ինձ՝ Եւրոպա, ե՛ւ այստեղ, ձեր երկրի մէջ, թէ ունայն են կոչն ու հրաւէրը, ունայն տանջւողների յոյսը, որեւէ սպասելիք – Ամերիկան՝ գաղափարի եւ բողոքի երկիր չէ, այլ միայն դրամի եւ գործի։ «Ամերիկեան վիթխարի մամուլը՝ արդարութեան եւ գաղափարի զինւորը չէ, նա ծառայում է Մամօնային, եւ Մամօնայի միջոցով դարձեալ Մամօնային»։

Դուք աւելի քան ես՝ գիտէք թէ որքա՛ն ճիշդ է այդ տխուր մեղադրանքը։ Բայց, ես որ պտտեցի Աստրադլանդեան Հանրապետութիւնը մի ծայրից մինչեւ միւսը, քաղաքից քաղաք՝ նահանգից նահանգ, ինչ որ տեսայ եւ դիտեցի, ուրախ եմ ասելու՝ ինձ շրջանակում է այն համոզման մէջ, որ Ամերիկան միայն «գործաւորի աշխարհ» չէ, այլ աւանդապահ՝ մեծ գաղափարների։

Այո՛։ Մի երկիր, ուր այնքա՜ն բարձր է Լինկօլնի եւ Ուօշինկտօնի հմայքը, մի երկրի, ուր գործարանների ծխնելոյզների կողքին, մրցաբար, բարձրանում են յեղափոխութեան, անկախութեան եւ ազատութեան կոթողները, ուր հսկայ խանութների եւ զվարճավայրերի կից՝ հպարտօրէն բարձրանում են հսկայ համալսարանները, այնքան յարգւած վիթխարի գրադարանները, լի մարդկային հանճարի ու մտքի բոլոր պտուղներով, մի երկիր, որի վերանորոգիչ եւ ռամկաւար ոգին կործանեց հին-աշխարհի պատմական, կաշկանդիչ շատ նախապաշարումները, եւ որը Մեծ-Քաղաքի ծովածոցի մէջ, ամէն երեկոյ համաշխարհային Ազատութեան ջահն է վառում – չը պէտք է եւ չէ կարող լինել անսիրտ, անարձագանգ, անտարբեր, դասալիք մեծ գաղափարին մեծ գաղափարին հանդէպ։

Արեւելքի տանջւող ազգերը ձեզանից «միջամտութիւն» չեն պահանջում, Ո՛չ։ Կարիք չկայ խառնւելու ուրիշների տնային վէճերի մէջ։ Բայց ինքը, ձեր Մեծ Քաղաքացին, եթէ գերեզմանից վեր կենար, չէր կարող անցնել մահամերձ զարկւածի մօտով, առանց ծունկ չոքելու տանջվողի առջեւ, դահիճի մօտով, առանց ցասումի եւ վրդովմունքի, գետնատարած վիրաւորի մօտով, որի շարունակում են զարկել գայիսօնով, շպօրներով ու թրով։

Ո՛չ միջամտութիւն, այլ բողոք, երբ խողխողվում են ամբողջ ազգեր ու երկրներ։ Բողոք՝ յանուն մարդու, որի պաշտամունքը այնքան մեծ է ձեզ մօտ, բողոք՝ յանուն ազատութեան, որի համար այնքան արիւն տիւք՝ մեծկռիւ օրերին, բողոք՝ յանուն մարդկային հասարակութեան, առանց ցեղի եւ կրօնի խտրութեան – սիրասուն գաղափարը ձեր նորատիպ Հայենիքի։

Գիտեմ, զգում եմ, դուք շատ էք հռեու պատմական Արարատի շուրջ ընկած Վշտաձորից, բնապետական տիրապետության այն վայրերից, ուր ա՛յնքա՜ն տիրական է կնուտը, եաթաղանը, զնտանը։ Բայց ահա, այս թոյլ տողերով բերում եմ ձեզ տժգոյն պատկերը ահաւոր ողբերգութեան, մի էջ, մի փոքրիկ երես միայն, այն խորունկ սոսկումների, որոնք կատարվում են Փակ Դռների յետեւը, որտեղից տարիներից իվեր արդեն հնչում է ճիչը կալանաւորների, եւ դրան կից ցասումն ու բողոքը բոլոր հալածականների։

Ականջ դրէք այդ ձայնին, լսեցէք այդ ցասկոտ ճիչերը։ Լսեցէք՝ ու ասացէք այն՝ ինչ կը թելադրէ ձեր միտքը, ձեր սիրտը, ո՛չ թէ կարեկցողի, այլ համակրողի սիրտը։

Դրե՛ք սրտի մի կտոր ձեր ձայնի, ձեր բողոքի, ձեր գրչի մէջ։

Շարժեցէ՛ք գրիչը, գրողներ բոլոր ազգերի։

Բացէ՛ք լեզուները, հռետորներ բոլոր երկերների։

Է. ԱԿՆՈՒՆԻ

1911 Ապրիլ

Նիւ Եօրք