ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԲՈՂՈՔԸ

Որքա՜ն արտասուք բանտերի շուրջը։ Ի՜նչ հեկեկանք եւմորմոք աքսորի ճամբաներին։ Դառն աղերսանքներ ոստիկանոցի պատերի տակ եւ սպասումի անվերջ ժամեր քննիչին դռների մօտ։

Ոստիկան եւ Քննիչ։

Մի-մի ցարեր են նրանք իրանց «տան» մէջ – լուռ, երբ պէտք է պատասխանել, ժայթքումներով, երբ պէտք է լռել։

Ու նոյն տեսարանը ամէն տեղ. –կին, քոյր, եղբայր, զաւակներ, եկած, ով գիտէ, որ նահանգից, քանի օրվան ճամբայ, եւ ի՛նչ զրկանքներով։ Նա ուզում է տեսնել հիւանդ բանտարկեալը։ – Իրաւունք չկայ։ Ուզում է դրամ, հագուստ, մի կտոր ուտելիք տալ – իրաւունք չըկայ։ Ուզում է կացութեան մասին երկու խօսք փոխանակել հարկաւ, լրտես-ոստիկանի հսկողութեան տակ – իրաւունք չը կայ։

Բոլորը՝ միասին եւ ամէնքը՝ առանձին առանձին խնդրում, ուզում են Քննիչը տեսնել, քանի մի հարց տալ, մի լուր ստանալ – նոյն պատասխանը. «Չէ կարելի, ի՛նչ ունէք, գրաւոր տւէք»։

Տալիս են եւ գրաւոր, եւ սպասում են օրեր, շաբաթներ, նոյնիսկ մի ամիս – ո՛չ մի պատասխան։ Փոքրիկ ցարը, շրջապատված լրտեսական վոհմակով, անողոք է, հպարտ եւ յանդուգն։ Հպարտ՝ որ փոխանակ ինքը գնալու կալանաւորների բնակավայրը, ընդհակառակը մի քանի հարիւր կալանաւորներ, 4-5 օրվայ ճամբայ բերել է տւել իր «գահի ոտքերի» մօտ, Կովկասից մինչեւ Րօստօվ եւ Նօվօչէրկասկ – եւ հետը միասին նրանց ազգականները, սիրելիները, որոնք, ո՛վ գիտէ, ճամբու ծախք չունին, եւ տանը թողել են փոքրիկ երեխաներ, աղքատութեան ու պատահականութեան ենթակայ…։

Թո՛ղ սպասեն, թո՛ղ տանջվին։

Չէ որ հպատակներ են։

… Ու համբերութիւնը հատած, սպառած մարդկային համակերպման բոլոր ձեւերը, վերջապէս ծայր տւեց տրտունջն ու դժգոհութիւնը, անխուսափելի բորբոքը արդար ցասման։

Այդ տրտունջը հասաւ մինչեւ պետական Դուման, որ թէեւ ճզմված ու խեղդուկ, մի-մի անգամ ճզալու թոյլ փորձեր է անում։ Այն տեղ «Օրէնսդիր բարձր ժողովի» մէջ քանի մի պատգամաւորներ արձագանգ տւին հանուր դժգոհութեան եւ հարց յարուցին։ Մեծ թիւրիմացութիւն է, ասացին նրանք, մի ամբողջ ազգ «յեղափոխական» երեւակայել եւ այդքան խստօրէն հալածել…

Միջամտեց եւ Հայոց Կաթողիկոսը։ 1909-ի յուլիսին, երբ Իզմիրլեան Պօլսից Պետերբուրգ գնաց եւ ցարին ներկայացաւ, իր պաշտօնական ճառի մէջ ասաց.

«Եթէ կամենում էք, Ձեռդ Մեծութիւն, որ կովկաս հասնելով, կարողանամ ազդել եւ խաղաղեցնել մտքերը, կապել Հայ ժողովուրդը գահի հետ, բարեհաճեցէ՛ք կատարել իմ ամենահպատակ խնդիրը, Հայ կալանաւորների արձակման հրամանը տւէք որով ինձ էլ ոյժ տւած կը լինիք՝ օգտակար կերպով ծառայելու պետութեան»։

նիկօլա I, ողորմութեամբն Աստուծոյ Կայսր համայն Ռուսաստանի, ընդմիջեց Կաթողիկոսի ճառը եւ արտասանեց այս խօսքերը.

«Ձերդ Օծութիւնը դեռ Կովկաս չը հասած, նրանք ազատված կը լինեն»։

Յուսադրված Կաթողիկոսը գնաց Կովկաս, անցաւ քաղաքից քաղաք, հպարտ՝ իրան տրւած կայսերական խոստումով, սակայն բանտարկեալները ո՛չ միայն ազատ չ’արձակվեցան, այլ նրանց թիւը կրկնապատկվեց... ։

Ներքին աղերսանքն ու բողոքը լսելի չ’եղաւ, չ’ազդեց գահի պաշտպանների սրտի ու մտքին վրայ։ Բնական է ուրեմն եւ ժամանակ, որ այդ տրտունջն ու բողոքը հնչէ դուրսը, ցարական սահմանների միւս կողմը, ցոյց տալու արտաքին աշխարհին՝ գէթ մի էջը այն ողբերգական տեսարանների, որոնց թատերաբեմն է ինքնակալի բանտն ու աքսորավայը, այն աշխարհը, ուր պարլամէնտ կայ, բայց սահմանադրութիւն չկայ, ուր օրինագիրք կայ, բայց արդարութիւն չկայ... ։

***

Բողոք։

Բողոք եւ համակրանք։

Այդ է պահանջը տանջւող Արեւելքի, արդար փափաքը ազատութեան մարտիկների, Ռուս, Լէհ, Հայ, Ֆինն, Հրեայ, Վրացի, որոնք շղթայի տակ թէ զնտանի մէջ, կախաղանի վրայ թէ հրացանի դիմաց, մի տենջանք ունին ու մի սփոփանք, – քաջալերիչ ձայներ խրախաուսանք բոլոր բերաններից, որոնք բռնութիւնը կ’ատեն, բոլոր երկրներում, ուր վառ է ջահը Ազատութեան... ։

Ու այդ բողոքը այնքան լայն, որքան լայն է ինքը Տանջանքը, անծայր, ինչպէս անծայր է բռնութիւնը, եւ միջազգային, ինչպէս միջազգային է ինքը հալածանքը։ Տանջւողներ միայն մի ազգի չեն պատկանում, բողոքն էլ մի ազգով չը պիտի սահմանափակվի։

Բողոք ո՛չ թէ մասնակի, այլ համատարած, բռնաշխարհի սահմանագլխից մինչեւ ծայրը Եւրոպայի, եւ այնտեղից մինչեւ Ամերիկա, մեծ Հանրապետութեան սահմանները, ամէն տեղ, ամէն երկրի մէջ, ուր ստրկութեան աւերակի վրայ՝ քաղաքակրթութեան դրօշն է պարզած։

Ամէն մի մարդ, որ միտք ունէ, ամէն մի քաղաքացի, որ խիղճ ունէ, ամէն մի արարած, որ սիրտ ունէ, պիտի բանայ իր բերանը՝ բողոքելու, իր լեզուն՝ համակրելու, իր ձեռքը՝ օգնելու։

Մարդկայնութեան պարտականութիւնն է այդ։ Տանջվող ազգերը եւ մարդիկ ներկայ օրերին այլեւս միայն իրանց ցեղին եւ համայնքին չեն պատկանում, այլ ամբողջ մարդկութեան։ Եւ բռնապետութեան ոտքերի տակ տրորվող դիակը անարգանք է ո՛չ միայն ստրուկ հայրենիքին, այլ ամբողջ աշխարհին։

«Հասել է ժամանակը – ասում է Կալիֆօրնիայի պարլամէնտը Մարտ 23-ի մի որոշման մէջ – երբ ամէն մի քաղաքակիրթ ազգ պէտք է բողոքէ ուրիշ ո՛ եւ է ազգի այդ օրինակ արարքների դէմ, եւ մենք սրանով արտայայտում ենք մեր զզուանքը ընդդէմ այն վարմունքին, որուն ենթարկված են Հայաստանի զաւակները, իրանց քաղաքական համոզումներին համար։ Ժամանակը հասել է, որ ներդաշնակ գործունէութիւն գոյութիւն ունենայ, իրենք իրանց քաղաքակրթված ու լուսաւորված կարծող բոլոր ազգերի մէջ, ստիպելու ո՛եւէ ազգ, որպէսզի մարդկութեան եւ տարրական արդարութեան օրէնքները անպատճառ գործ դնէ՝ հանդէպ իր քաղաքացիներու» [1] ։

Եւ բողոքները հնչեցին հակառակ ցարական գործակալների ջանք ու արգելքին, մի օր Վիէննա, ու Ընկերվարական Կուսակցութիւնը ցասման առաջին նշանը տւեց։ Մի օր Պօլիս – երէկեան ամրոցը բռնապետութեան – ուր Հայ, Թիւրք, Բօլգար, երբեմնի հակոյժերը, միմիանց ձեռք տւին՝ բռնութեան ճակատը խարանելու։ Մի օր Պարիզ – խնկելի օրրանը միջազգային յեղափոխութեան – ուր լաւագոյն միտքերը միացան՝ հալածական արդարութիւնը պաշտպանելու։ Մի օր էլ Ատլանտեանի հակառակ կողմը, Ամերիկեան Մեծ Հանրապետութեան մէջ, ու Սան-Ֆրանսիսկօյից մինչեւ Նիւ Եօրք, բազմամարդ ժողովների մէջ կազմակերպված 15 քաղաքներում, միակամ եւ խարազանիչ որոշումներ քւէարկվեցան, իբրեւ համակրանք տանջվողներին, եւ նախատինք մարդակերներին որոնք օրէնքի եւ կրօնքի անւան տակ Եղեռն են տարածում, երկրագնդի այս ապաբաղդ հատւածի վրայ, որ ցարական «սեփականութիւնն»է կազմում։

Միացնենք այդ բողոքները, բոլոր ձայները։

Կաթիլ կաթիլ ծով կը լինի։

Ու այդ միացումով ստեղծենք հուժկու եւ գոռ կոչը, համակրանքի եւ բողոքի զօրեղ ալիքը որ պիտի զովացնէ անմեղ զոհերը բոլոր ազգերի, սիրտ տայ նրանց, նոր ոյժ՝ դարձեալ դիմանալու, դարձեալ սիրելու, դարձեալ դարբնելու Ազատութեան գաղափարը, նոյնիսկ զնտանների մէջ, ուր արեւ չըկայ, բայց երազ կայ, ուր խուցը փոքր է, սիրտը՝ մեծ, մարմինը վտիտ՝ հոգին զօրեղ։

Համատարած, միջազգային համակրանքի մէջն է՝ խրախոյսը բոլոր երկիրների մարտիկների։

Համատարած, միջազգային անարգանքի մէջն է՝ մահաթոյնը բոլոր երկիրների բռնաւորիների։

. . . . . . . . . . . . . .

Սա մի էջն է միայն, փոքրիկ հատւածը քաղաքական մեծ տանջանքի, նոյնքան ծաւալուն որքան ինքը Ռուսաստանը, նոյնքան անհատնում, որքան ալիքները սգաւոր վօլգայի։

«Մենք կը մեռնենք հանգիստ խղճով եւ առանց զղջման – կոչեց ազատութեան Ռուս կամաւորը՝ կախաղանի սանդուխից – այն խորունկ համոզմամբ, որ մեզանից յետոյ պիտի գան նորերը, աւելի քաջ քան մենք, աւելի մեծ քան նախորդները, մինչեւ որ ազատութեան փոթորիկը, հիմքից կործանէ այս կարմիր բռնապետութիւնը, որ անէծքն է համայն Ռուսաստանի եւ նախատինքը ամբողջ մարդկութեան»։

Եկան հարիւրներով.

Պիտի գան հազարներով։

Մեծ տանջանքը նախանշանն է մեծ երկունքի, մայրը գալիք մեծ օրւան։

Զարկեցէք, քաջե՛ր, մօտ է այդ օրը։

Իսկ դուք, բարեկամներ ազատութեան, սաստկացրէք բողոքը – անկասկած է յաղթանակը։