Շուշուայ
Ղազանչեցոց
վանքի
աւագ
քահանայ
տէր
Առաքել
Իւզբաշեանցի
ծոռ,
նոյն
քաղաքի
պատուաւոր
քաղաքացի
Եղոտենց
Մովսէս
-
բէկի
թոռ,
հռչակաւոր
ռէալականն
աւարտած
Մկրտիչ
Իւզբաշեանի
որդի,
Թիֆլիսում
՝
ախալցխացի
մօրից
ծնուած,
Երեւանում
մեծացած
ու
ձեւաւորուած,
կեանքիս
մեծ
մասը
Ռուսաստանում
անցկացրած
՝
ես
իմ
ողջ
էութեամբ
մնում
եմ
ղարաբաղցի
ու
նուիրում
սոյն
գիրքը
Արցախի
հպարտ
ու
խիզախ
համերկրացիներիս:
ՆԱԽԱԲԱՆ
Յետադարձ
հայեացք
ձգելով
մեր
պատմական
անցեալին,
մտովի
ընդգրկելով
հազարամեակների
ծանր
ու
բարդ
ուղին՝
մենք
յատուկ
կանգ
ենք
առնում
Ե
դարի
անցքերի
վրայ:
Այդ
դարում
է
ստեղծուել
ազգային
գիրը,
որով
հայերն
առաջին
անգամ
կարողացան
ընթերցել
Սուրբ
Գիրքը
մայրենի
լեզուով:
Այդ
դարում
է
ծնունդ
առել
հայոց
գրականութիւնը՝
առաջացնելով
հոգեւոր
զարգացման
աննախընթաց
վերելք:
Այդ
դարում
հայերը
կորցրեցին
իրենց
պետականութիւնը,
բայց
եւ,
բարձրացնելով
երկու
յուժկու
ապստամբութիւն,
դրսեւորեցին
անկախութեան
հասնելու
իրենց
կամքն
ու
ձգտումը:
Անկախ
անմիջական
արդիւնքներից,
այդ
շարժումներն
ամրացրին
ինքնավարութեան
հիմքերը,
դրանց
շնորհիւ
հայերը
կարողացան
պահպանել
ազգային
կերպարը:
Ե
դարի
մասին
գրել
են
տակաւին
ժամանակակիցները՝
դրսեւորելով
իրենց
դարաշրջանի
հասարակական
ինքնագիտակցութիւնը:
Հետագայում
ամբողջ
միջնադարն
առաջնորդուել
է
այդ
գաղափարներով,
եւ
անփոփոխ
ձեւով
նրանք
մտել
են
եռահատոր
«Հայոց
պատմութեան»
մէջ,
որը
1784-1786
թթ.
լոյս
է
ընծայել
Միքայէլ
Չամչեանը
(այդ
հսկայից
է
սկսւում
մեր
նոր
պատմագրութիւնը):
Այնուհետեւ
հատորներ
են
գրուել
Ե
դարի
քաղաքական
պատմութեան,
Հայաստանի
հասարակական
կարգի
եւ
մշակոյթի
մասին:
Այդ
շրջանի
ձգողական
ուժին
ենթարկուել
են
լուրջ
գիտնականներ
ու
սիրողներ,
բանաստեղծներ
ու
վիպասաններ:
Եւ
Ե
դարում
ապրած
իւրաքանչիւր
հայ,
որը
յայտնի
է
մեզ
թէկուզ
միայն
անունով,
արձանագրուել
է
մէկ
ուրիշ
հսկայի՝
Հրաչեայ
Աճառեանի
«Հայոց
անձնանունների
բառարանում»:
Գիտութիւնն
այժմ
մեծ
նիւթ
է
հաւաքել
Ե
դարի
պատմութեան
եւ
մշակոյթի
մասին:
Խնդիր
չկայ,
որն
այսպէս
թէ
այնպէս
շօշափուած
չլինի
բազմաթիւ
մենագրութիւններում
եւ
յօդուածներում:
Հինգերորդ
կամ
հետագայ
դարերի
ծնունդ
գրաւոր
յուշարձաններին,
որոնք
ինչ-որ
չափով
լուսաբանում
են
այդ
շրջանը,
նուիրուած
է
վիթխարի
գրականութիւն:
Այնուամենայնիւ,
պրպտումները
շարունակւում
են:
Պատճառներից
մէկն
այն
է,
որ
իւրաքանչիւր
սերունդ
իւրովի
է
մեկնաբանում
այդ
դէպքերը,
նոր
շեշտեր
դնում
եւ
նոր
տեսանկիւնից
մօտենում
դրանց:
Դասական
համարուող
դարաշրջանը
դասական
վերլուծութեան
չի
ենթարկւում:
Հիմք
չունենք
պնդելու,
թէ
հէնց
Ե
դարն
է
կանխորոշել
հայութեան
շարունակուող
զարգացումը.
իրապէս,
պատմական
իւրաքանչիւր
շրջանի
համար
նախապատմութիւն
է
լինում
նախորդ
ողջ
ընթացքը:
Սակայն
ազգային
գիտակցութեան
ձեւաւորման
համար
Ե
դարը
իրօք
որ
հսկայական
դեր
է
կատարել:
Այս
փոքրիկ
գրքում
փորձ
է
արուած
կրկին
անգամ
կերտել
Ե
դարի
Հայաստանի
կերպարը,
լուսաբանել
քաղաքական
վիճակը
եւ
հասարակական
յարաբերութիւնները,
ազատագրական
շարժումները
եւ
դարաշրջանի
անկրկնելի
մշակոյթը:
Հեղինակի
նպատակից
դուրս
է
եղել
այդ
հարցերն
արծարծել
ամբողջութեամբ,
շատ
դէպքերում
ուրուագծւում
են
միայն
պատմական
միտումները,
բայց
գրերի
գիւտը
եւ
450-451
եւ
482-484
թթ.
ապստամբութիւնները
շարադրուած
են
հնարաւորին
չափ
մանրամասն:
Աշխատութեան
վերնագիրը
պարունակում
է
երկու
տեղանուն.
Աւարայրը
յայտնի
է
ամենքին.
այստեղ
451
թ.
մայիսի
26-ին
տեղի
է
ունեցել
այն
ճակատամարտը,
որը
յաւերժացրեց
Վարդան
Մամիկոնեանի
եւ
նրա
զօրակիցների
անունները:
Նուարսակ
գիւղը
գտնուելիս
է
եղել
Հայոց
երկիրը
Պարսկաստանից
անջատող
սահմանագծի
մօտերքում:
Նուարսակում
484
թ.
ապստամբ
սպարապետ
Վահան
Մամիկոնեանը
հաշտութեան
բանակցութիւններ
սկսեց
Պարսից
զօրապետ
Նիխորի
հետ՝
թելադրելով
հակառակորդին
իր
կամքը:
Վերնագիրն
ինչ-որ
չափով
փոխաբերական
է:
Ծանր
հարուածներ
ստանալով
Աւարայրի
դաշտում՝
հայերը
չընկճուեցին
եւ,
երկրորդ
անգամ
ապստամբելով,
ապահովեցին
երկրին
լայն
չափերի
հասնող
ինքնավարութիւն:
Աւարայրից
դէպի
Նուարսակ
տանող
ուղին
խորհրդանշում
է
Հայոց
ողջ
պատմութիւնը:
Այդ
եմ
նկատի
ունեցել՝
վերնագրելով
աշխատութիւնը
«Աւարայրի
ճակատամարտից
դէպի
Նուարսակի
պայմանադրութիւնը»:
Այս
գիրքը
առաջին
անգամ
հրապարակուել
է
1989
թ.,
իսկ
2001
թ.
լոյս
է
տեսել
նրա
ռուսերէն
տարբերակը:
Նման
աշխատութեան
գաղափարը
ներշնչել
էր
ինձ
Պարոյր
Մուրադեանը,
իսկ
գիրքը՝
խմբագրել
Կիմ
Մուրադեանը:
Որպէս
պատասխանատու
խմբագիր՝
Կիմ
Մուրադեանը
մեծ
աշխատանք
է
տարել՝
ուշադրութեանս
առաջարկելով
անխուսափելի
թերութիւններ.
նա
է
տուել
գրքին
վերջնական
տեսք:
Աշխատութիւնը
հրատարակութեան
էին
երաշխաւորել
Գագիկ
Սարգսեանը
եւ
Պարոյր
Մուրադեանը:
Պարծենում
եմ
նրանով,
որ
իմ
աշխատանքին
ընթացք
են
տուել
արդի
հայագիտութեան
այդպիսի
կարկառուն
ներկայացուցիչներ,
որոնցից
երկուսը,
աւաղ,
ընդմիշտ
հեռացել
են
մեզնից:
Գիրքը
հասցէագրուած
է
ոչ
միայն
մասնագէտներին,
այլեւ
ընթերցողների
լայն
շրջաններին,
ուստի
գիտական
գրականութեանը
վերաբերող
յղումները
սակաւաթիւ
են,
սարուածքը՝
թեթեւացուած:
Բացի
այդ,
մեծ
մասամբ
խուսափել
եմ
բանավէճի
մէջ
մտնել
այն
դէպքերում,
երբ
իմ
մօտեցումը
տարբեր
է
եղել
միւս
հետազօտողների
կարծիքից:
Գրքի
նիւթը
(յամենայն
դէպս,
զուտ
հայագիտական
մասում)
քաղուած
է
անմիջապէս
սկզբնաղբիւրներից:
Նիւթը
շարադրելիս
յաճախակի
պահպանել
եմ
սկզբնաղբիւրի
լեզուն,
ոճը:
Շատ
դէպքերում,
բնականաբար,
այդ
հատուածները
հարկաւոր
է
ընկալել
ոչ
թէ
բառացի,
այլ
լոկ
իբրեւ
փոխաբերութիւն:
Յուսով
եմ,
որ
ժամանակակից
ընթերցողը
կը
կարողանայ
ճիշտ
կողմնորոշուել
եւ
տարբերել
իրականը
երեւակայականից:
Ներկայ
տարբերակի
վրայ
աշխատելիս
մտցրել
եմ
մի
շարք
էական
փոփոխութիւններ
եւ
լրացումեր:
Պարոյր
Մուրադեանը
նայել
է
նաեւ
նոր
տարբերակը:
Շնորհակալութեամբ
հաշուի
եմ
առել
նաեւ
Բաբկէն
Յարութիւնեանի՝
անտիպ
մնացած
գրախօսականի
կարեւոր
դիտողութիւնները՝
կատարելով
համապատասխան
ուղղումներ:
Իսկ
գիրքը
վերջնականապէս
ձեւաւորուել
է
Հայաստանի
ամերիկեան
համալսարանի
«Հայ
դասական
մատենագրութեան
թուային
գրադարանում»,
եւ
ես
անչափ
պարտական
եմ
այս
հիմնարկութեան
իմ
երիտասարդ
բարեկամներին
[1]:
Ընծայականը,
որով
բացւում
է
գիրքը,
կցուած
է
եղել
նաեւ
առաջին
տարբերակի
ձեռագրին,
սակայն
ինչ-ինչ
պատճառներով
համարուել
է
անընդունելի
եւ,
հեղինակի
կամքին
հակառակ՝
մնացել
տպարանում:
Կ.
Իւզբաշեան
Սանկտ
Պետերբուրգ-Երեւան
6-ը
դեկտեմբերի,
2004
թ.
[1]
Սոյն
աշխատութիւնը
արդէն
ձեւաւորուած
էր,
երբ
լոյս
տեսաւ
«Մատենագիրք
հայոց»
(Ա-Բ,
Անթիլիաս-Լիբանան,
2003)
շարքը,
որն
ընդգրկում
է
Ե
դարի
սկզբնաղբիւրները:
Առաջիկայում,
բնականաբար,
հին
հրատարակութիւնները
իրենց
ողջ
արժէքով
հանդերձ
զիջելու
են
իրենց
տեղը
նոր
հրապարակումներին:
Սոյն
աշխատութեան
մէջ
հաշուի
առնել
այդ
հրատարակութիւնները,
ցաւօք,
չի
յաջողուել`
մէկ
բացառութեամբ: