Խրիմեան. Կենսագրական տեսութիւն

IV

Թիւրքաց հայերի մտաւոր շարժման գործում՝ 1850-60 ական թւականները կազմում են մի փառաւոր շրջան։ Այդ շրջանում՝ ծնունդ առաւ ազգային Սահմանադրութիւնը, որի հետ սերտ կապված է Խրիմեանի անունը. — ուստի հարկաւոր ենք համարում մի փոքր կանգ առնել եւ պատմել թէ ինչ հանգամանքներում եւ ի՞նչպէս առաջացաւ այդ մտաւոր շարժումը։

Դրա համար հարկաւոր է ծանօթացնել ընթերցողին Սահմանադրութեան սկզբնաւորութեան հետ, իսկ այդ անելու համար անհրաժեշտ է նախ ծանօթանալ այն կառավարչական կարգադրութիւնների եւ օրէնսդրութիւնների հետ, որոնց վրա հիմնվեց հայոց սահմանադրութիւնը։

Ուստի մի փոքր հեռուից կը սկսենք։

Քրիստոնեայ ազգերի վիճակը, շատ հին ժամանակներից սկսած, Թիւրքիայում անտանելի էր։ Դրա գլխաւոր պատճառներից մինն այն էր, որ օրէնքի առաջ քրիստոնեան եւ մահմեդականը հաւասար իրաւունքներ չէին վայելում։ Պետական, քաղաքական օրէնքների փոխարէն տիրապետում էր մահմեդական ֆանատիկոսութիւնը, եւ այդ պատճառով՝ քրիստոնեայ եւ մահմեդական տարրի մէջ սկսվել էր մի ուժգին թշնամութիւն, մի անտագօնիզմ, որ քանի գնում սուր կերպարանք էր առնում։

Թիւրքրայի քրիստոնեաների վիճակն այնքան ողբալի դարձաւ, որ ստիպեց Եւրօպային միջամտել Թիւրքիայի ներքին գործերում՝ քրիստոնեաների իրաւունքները պաշտպանելու համար։ Այդ միջամտութիւնը սկսվեց Սուլթան Մահմուդ Բ. -ի օրերում։ Տեսնելով թէ ինչ վտանգաւոր դրութեան մէջ է ընկնում պետութեան գոյութիւնը, Մահմուդ Բ., որ վերանորոգիչ ոգի ունէր, մի շարք րեֆօրմներ սկսեց, եւ հրատարակեց վերին աստիճանի համակրելի հրովարտակներ։ Սակայն այդ վերանորոգութիւնները մի առանձին արդիւնք չը տուեցին։ Երկրի ներքին կազմակերպութիւնն այնքան քայքայված էր, որ շատ գեղեցիկ րեֆօրմների ծրագիրները մնում էին մեռած տառ։

Յուսախաբ Մահմուդ Բ. մեռաւ եւ նրան յաջորդեց իր 15-16 տարեկան որդին՝ Աբդիւլ-Մէջիդ, մի այնպիսի ժամանակ, երբ երկիրը տագնապի մէջ էր՝ ապստամբութիւնների պատճառով։ Դրա ժամանակ հանդէս եկաւ Րէշիդ փաշան — այդ տաղանդաւոր եւ հայրենասէր թիւրք դիպլօմատը։ Տեսնելով, որ առանց արմատական րեֆօրմների Թիւրքիան պիտի կործանուի, Րէշիդ փաշան, որ ահագին ազդեցութիւն ունէր պալատում եւ սուլթանի վրա, գրեց մի սահմանադրութիւն, որը 1839 թւին սուլթանը հաստատեց եւ հրատարակեց։

Այդ սահմանադրութիւնը կոչվեց Խատթը-Շերիֆ, որի հիման վրա լոյս տեսաւ մի նոր օրէնսդութիւն, որը յայտնի է թանզիմաթ անունով։

Խաթտը-Շէրիֆը մի մեծ քայլ էր դէպի առաջ. նա խօստանում էր ապահովացնել պետութեան հպատակների կեանքը, պատիւը եւ կայքը՝ առանց խտրութեան կրօնի եւ դաւանութեան։

Առաջ ենք բերում նոյն իսկ Խաթտը-Շէրիֆի նշանաւոր խօսքերը. «Փաթիշահի այս ողորմած հրովարտակը վերաբերում է մեր բոլոր հպատակներին, ինչ կրօնի եւ դաւանութեան էլ պատկանեն նրանք, ուստի ամենքն էլ հաւասարապէս օգուտ պիտի քաղեն սրանից։ Մենք, Աստուածային օրէնքների համաձայն, տալիս ենք պետութեան բոլոր հպատակներին, առանց խտրութեան, կեանքի, պատւի եւ կայքի վերաբերեալ կատարեալ ապահովութիւն»։

Առաջին անգամն էր, որ թիւրքաց պետութեան մէջ, պաշտօնապէս, արքայական հրովարտակով՝ կառաւարութիւնը հաւասարութիւն էր տալիս քրիստոնեաներին՝ մահմեդականների հետ միասին, — եւ այդ պատճառով դա պէտք է համարել պատմական մի նշանաւոր քայլ Թիւրքիայի համար, ուր կառավարութիւնը՝ ամեն բանում՝ խտրութիւն էր դնում մահմեդականի եւ քրիստոնեայի մէջ։

Խաթտը-Շէրիֆով քրիստոնեաները իրաւունք ստացան վարել պետական քաղաքացիական պաշտօններ։ Դրանից յետոյ նոյն Աբդիւլ-Մէջիդը 1845 թւին հրատարակեց մի ուրիշ հրովարտակ, որով հիմնվեցան գաւառական մէջլիսներ (ժողովներ), որոնց մէջ անդամ կարող էին լինել եւ քրիստոնեաները։ Այդ հրովարտակով արգելվեց նահանգապետ փաշաներին՝ հարկեր առնել կամ դատել առանց այդ մէջլիսների։

1854 թւին լոյս տեսաւ մի նոր հրովարտակ, որով քրիստոնեաներին իրաւունք էր տրւում քրէական գործերում վկայութիւն տալ, լինի այդ վկայութիւնը յօգուտ, թէ ի վնաս մահմեդականի, — մի իրաւունք՝ որից գեավուրները զուրկ էին։

Վերջապէս 1855 թւին հրատարակված մի ուրիշ հրովարտակով՝ քրիստոնեաներից վերացրվեց խարաջ անունով հարկը, մի հարկ, որ քրիստոնեաները՝ իբրեւ ստրուկներ տալիս էին կառավարութեան, որպէս իրանց ազատութեան գին։

Արեւելյան պատերազմի ազդեցութեան տակ, եւ եւրօպական պետութիւնների դրդմամբ 1856 թւին, Աբդիւլ-Մէջիդի ձեռքով լոյս տեսաւ մի նոր նշանաւոր հրովարտակ, որ կոչվեց Խաթտը-Հիւմանիւն։

Խաթտը-Հիւմանիւնը իսկապէս պաշտօնական հաստատութիւն եւ լրումն էր այն բոլոր իրաւունքների եւ արտօնութիւնների, որոնք տրված էին քրիստոնեաներին։ Այդ հրովարտակը տալիս էր. 1) Կրօնի կատարեալ ազատութիւն, արգելելով բռնութեամբ կրօն փոխելը. 2) Արգելւում էր քրիստոնեաների համար գեավուր անուան գործածելը. 3) Իրաւունք է տալիս քրիստոնեաներին վարել քաղաքացիական պաշտօններ. 4) Թոյլ է տալիս բոլոր ազգերի ներկայացուցիչներին ուսանել արքունական դպրոցներում. 5) Հրամայում է կազմել խառն դատարաններ՝ քրիստոնեաներից եւ մահմեդականներից, մահմեդականի եւ քրիստոնեայի մէջ ծագած վէճը տեսնելու համար. 6) Որոշում է, որ քրիստոնեաները կարող են յայտնի թւով մասնակցել գաւառական եւ նահանգական մէջլիսներին. 7) Տալիս է հաւասարութիւն թիւրքահպատակ բոլոր քրիստոնեայ ազգերին՝ առանց մինին, կամ միւսին առաւելութիւն տալու. 8) Ընդունում է, որ քրիոտոնեայ ներկայացուցիչներ լինեն պետական խորհրդարանում եւ այլն։

Այդ նոյն հրովարտակով պատրիարքը ճանաչւում է իբրեւ բարձրագոյն հոգեւոր ներկայացուցիչ իր հօտի եւ քրիստոնեաների աշխարհական գործերը տեսնելու համար ժողովուրդը պիտի ընտրի մի ժողով՝ բաղկացած հոգեւոր եւ աշխարհական անձինքներից։

Ինչպէս պարզ տեսնւում է, այդ հրովարտակներով բաւական իրաւունքներ էին տրւում քրիստոնեայ հպատակներին։

Սակայն, տարաբաղդաբար, քրիստոնեաների եւ մահմեդականների հաւասարութեան միտքը մնաց մեռած տառ, եւ սուլթանների հրովարտակները գործնական շատ քիչ արդիւնքներ ցոյց տուեցին… Թուլացած, ուժասպառ կառավարութիւնը չէր կարողանում իրագործել պալատների մէջ մշակած հրովարտակները. իսկ միւս կողմից թիւրք ժողովուրդը, մահմեդական ֆանատիկոսութեամբ կուրացած, այնքան կատաղել էր քրիստոնեաների դէմ՝ այդ հրովարտակների պատճառով, որ մի քանի տեղ, Փոքր-Ասիայում՝ ջարդ տուեցին քրիստոնեաներին։

———

Ահա այդ դրութեան մէջ էր՝ քրիստոնեաների վերաբերմամբ թիւրքաց օրէնսդրութիւնը 50-60-ական թւականներին, երբ յղացաւ հայոց Սահմանադրութեան միտքը։

Այժմ մի հայեացք գցենք եւ տեսնենք թէ ինչ վիճակի մէջ էր ինքը հայ ժողովուրդը, որ պիտի լինէր սահմանադրութեան ոգի տուողը եւ նրա բարիքները վայելողը։

Մինչեւ 30-ական թւականները, ոչ թէ Հայաստանում, այլ նոյն իսկ Կ. Պօլսում՝ ազգային-հասարակական գործերում ժողովուրդը ոչինչ դեր չէր կատարում։ Ամեն բան կարգադրում եւ հրամայում էին դիրք ունեցող ամիրաները եւ հարուստ սէռաֆները։ Ամիրայութիւնը մի ուժեղ բռնապետութիւն էր, որի առաջ ոչնչանում էր ժողովուրդը։

Միայն երեսնական թւականների վերջերին եւ քառասնական թւականների սկզբներին՝ հանդէս է գալիս ժողովուրդը, սկսելով ամիրաների իշխանութեան դէմ մի կատաղի կռիւ։

Կ. Պօլսի հայերը դպրոցներ չունէին մինչեւ այս դարու սկիզբները։ Հայաստանի մասին ասելն էլ աւելորդ է։ Հայ երեխայք ուսում էին առնում խաներում եւ կրպակներում։ Միայն այս դարու սկզբներից Կ. Պօլսում սկսվեցան հիմնվել ուսումնարաններ. իսկ 1838 թւի վերջին բացվեց Ս. Երուսաղէմի, կամ ինչպէս սովորաբար կոչւում էր՝ Իւսկիւտարի ճեմարանը, որտեղ պէտք է բարձրագոյն ուսում ստանային միւս դպրոցներից աւարտողները՝ ազգի հաշւով։ Ճեմարանը, ինչպէս եւ միւս դպրոցները, ամիրաների իշխանութեան տակ էին եւ նրանց ձեռքում։ Երբ ուզում էին փող էին տալիս, երբ չէին ուզում՝ երեսի վրա էին թողնում ճեմարանը եւ նոյն իսկ փակել տալիս։

Ահա հէնց այդ ճեմարանի առիթով տեղի ունեցաւ առաջին մեծ ընդհարումը ժողովրդի եւ ամիրաների մէջ՝ Յակոբ պատրիարքի օրով։ Ինքը պատրիարքը, որ գործունեայ մարդ էր, դժգոհ լինելով ամիրաների անսահման կամայականութիւնից, փորձ փորձեց առաջ մղել ժողովրդին, եւ մասնակից անել ճեմարանի պահպանութեան գործում։ Արհեստաւոր դասակարգը սիրով ընդունեց այդ մասնակցութիւնը, եւ նոյն իսկ արհեստաւորներից՝ 24 հոգուց բաղկացած մի հոգաբարձութեան կազմվեց՝ ճեմարանի տնտեսական մասը հոգալու համար։ Այդ բանը դուր չեկաւ ամիրաներին։ Նրանք աշխատեցին բոլորովին հեռացնել ժողովրդին։ Թշնամութիւնը երկու կողմի մէջ սաստկացաւ։ 1841 թւին բանը այնտեղ հասաւ, որ ամիրաների թելադրութեամբ եւ խնդրանօք՝ կառավարութիւնը բանտարկել տուեց արհեստաւորների միջից շատերին, գլխաւորապէս հոգաբարձութեան անդամներին։

Սակայն այդ բանը չը  յուսահատեցրեց ժողովրդին։ Արհեստաւորները երդվեցին պաշտպանել իրանց իրաւունքները եւ դիմադրել ամիրաներին։ 3000 արհեստաւոր փակելով իրանց խանութները՝ դիմեցին Բ. Դրան եւ պահանջեցին, որ իրանց ընկերները բանտից ազատվեն, քանի ուր յանցաւոր չեն։ Կառավարութիւնը բանտարկեալներին ազատեց։ Ժողովրդի այդ հաստատամութիւնը տեսնելով՝ ամիրաների ձեռքերը բոլորովին թուլացան. նրանք ստիպվեցին տեղի տալ։ 1841 թւի դեկտեմբերին, կառաւարութիւնը լսեց ժողովրդի խնդիրը, եւ հրատարակվեց մի արքունի հրովարտակ, որով հաստատվեց 27 հոգուց բաղկացած մի ժողովրդական հոգաբարձութիւն, կամ ժողով, որը պէտք է վարէր բոլոր ազգային գործերը՝ ամիրաներից անկախ։

Ժողովրդի իրաւունքների սահմանները աւելի էլ լայնացան Մատթէոս պատրիարքի — վերջումը կաթողիկոս — օրով (1844-1848 թ. ), որը առհասարակ ժողովրդի կողմը հակված մարդ էր եւ հակառակ ամիրաներին։ Տեսնելով որ այդ պատրիարքը բոլորովին պէտք է արգելք դնի իրանց տիրապետութեան, ամիրաները սկզբում մտածեցին նրան հրաժարեցնել։ Բայց Մատթէոսը մեծ ժողովրդականութիւն ունէր, ուստի նրանց այդ մտադրութիւնը չը յաջողվեց։ Այդ պատճառով մտածեցին պատրիարքից վրէժ առնել մի ուրիշ կերպ. — այն է նրա իրաւունքները սահմանափակել։

Այդ դիտաւորութեամբ՝ ամիրաները յաջողեցին դուրս բերել արքունի հրովարտակ, որով պատուիրւում էր պատրիարքարանում հիմնել երկու ժողով, մինը հոգեւոր, միւսը քաղաքական գործերի համար։ Երկու ժողովներին էլ պէտք է նախագահէր պատրիարքը, որը առանց ժողովների գիտութեան ոչինչ յարաբերութիւն չը պիտի ունենար Բ. Դրան հետ եւ ինքնակամ գործեր չը պիտի կարգադրէր։

1847 թւի մայիս ամսին, Կ. Պօլսի Մայր եկեղեցում գումարվեց ընդհանուր ժողով, որտեղ ընտրվեցին հոգեւոր եւ քաղաքական ժողովների անդամները։ Քաղաքական ժողովը վերջումը կոչվեց Գերագոյն ժողով։ Հոգեւոր ժողովը բաղկացած էր 14 եկեղեցականներից, իսկ Գերագոյն ժողովը 20 անդամից, որոնցից 11-ը վաճառականների եւ արհեստաւորների ներկայացուցիչներ էին, եւ միայն 9-ը ամիրաներ։ Այդ ժողովները պէտք է առանձին առանձին շաբաթը մի անգամ գումարվէին պատրիարքարանում եւ կարգադրէին ընթացիկ ազգային եւ եկեղեցական հարցերը։

Ամիրաները շատ շուտով զգացին, որ իրանք սխալվել են։ Նրանք ուզեցին վրեժխնդիր լինել Մատթէոս պատրիարքից եւ նրա իրաւունքները սահմանափակել, բայց դրա փոխարէն դուրս եկաւ այն, որ ժողովրդի մասնակցութիւնը պաշտօնապէս ընդունվեց, եւ այդպիսով ժողովրդից ընտրվող վարչութեան հիմք դրվեց։

Յուսահատված ամիրաները վճռեցին՝ ինչպէս էլ լինի պատրիարքութիւնից վայր գցել իրանց հակառակորդին՝ Մատթէոսին։ Այնքան մատնութիւններ արեցին Բ. Դրանը, որ Մատթէոսը ստիպվեց 1848 թւին հեռանալ պաշտօնից՝ կառավարութեան ստիպմամբ։ Սակայն այդ էլ չօգնեց։ Որովհետեւ Մատթէոսի փոխարէն՝ ամիրաների ցանկութեան հակառակ եւ ժողովրդի կաքով նախկին պատրիարք Յակոբը՝ պատրիարք ընտրվեց 1848 թւին, եւ մնաց այդ պաշտօնում մինչեւ 1858 թիւը։

Ահա այդպիսի հանգամանքներում՝ երբ մի կողմից ջախջախւում էր ամիրայական իշխանութիւնը եւ միւս կողմից հանդէս էր գալիս ժողովրդական տարրը, վրա հասան 50-ական թւականները։

Այդ թւականներից արդէն ժողովուրդը սկսում է շարժվել ոչ թէ միայն Պօլսում, այլ եւ Հայաստանում, ներքին գաւառներում։ Մտաւոր շարժումը զգալի էր։ Կ. Պօլսի հայոց կօլօնիայի մէջ արդէն կազմակերպւում էին ինտելիգենտ, մտածող, հասարակական գաղափարներով ներշնչված շրջաններ…

Եւ մի այդպիսի ժամանակ ահա սկսվեց արծարծվել հայոց սահմանադրութեան միտքը։

———

Յիսունական թւականներից արդէն սահմանադրութեան հարցը զբաղեցնում էր շատերին Կ. Պօլսում։ Մի քանի շնորհալի անձինք՝ ինչպէս են Նիկողայոս Պալեան, Գրիգոր Օտեան, Ռուսինեան, Աղաթոնեան, աշխատում էին մշակել մի ներքին կանօնադրութիւն, հայոց ազգային, եկեղեցական եւ դպրոցական գործերը կառավարելու եւ հոգեւոր կենտրօնական վարչութեան, այն է պատրիարքարանի յարաբերութիւնները կանօնաւորելու համար։ Նիկողայոս Պալեան, որ այդ գործի գլխաւոր ղեկավարն էր, իր ընկերների հետ միասին աշխատում էր կազմակերպել մի ազգային ընդհանուր ժողով, որը պիտի հիմնված լինէր ընտրողական սկզբունքի վրա, որպէս զի այդ ժողովը պատրիարքարանի հետ միասին տեսնէր եւ կարգադրէր հայոց գործերը։

Երբ 1856 թւին հրատարակվեց Խաթտը-Հիւմայիւնը՝ սահմանադրութեան միտքը սկսեց աւելի զբաղեցնել Կ. Պօլսի մի քանի շրջաններին։ Ինչպէս տեսանք, Խաթտը-Հիւմայիւնով ինքը Թիւրքաց կառավարութիւնը իրաւունք էր տալիս հայերին ընտրել մի ընդհանուր ժողով, որը պատրիարքի հետ միասին պէտք է կառավարէր հայ ժողովրդի գործերը։

Եւ իսկապէս հենց այդ նոյն Խաթտը-Հիւմայիւնի վրա էլ հիմնվեց սահմանադրութիւնը։

Հարկաւոր էր միայն՝ օգտվելով կառավարութեան տուած իրաւունքից, աւելի մշակել խնդիրը. — որոշել ընդհանուր ժողովի ընտրութեան եղանակը եւ իրաւունքները, կազմակերպել գաւառական ժողովներ, որոշել պատրիարքների եւ թեմական առաջնորդների իրաւասարութիւնը, մի խօսքով այն բոլորը, ինչ վերաբերում է գործի կազմակերպութեանը։

Այդ գործը յանձնվեց մի առանձին յանձնաժողովի, որը կազմվեց հոգեւորական եւ աշխարհական անձինքներից։ Նիկողայոս Պալեանի եւ իր ընկերակիցների կազմած կանօնադրութիւնը յանձնվեց այդ յանձնաժողովին, որ սա վերջնականապէս խմբագրի։

Հասաւ վերջապէս 1860 թւի մայիս ամիսը. — մի նշանաւոր տարի թիւրքահայերի համար։

Այդ ժամանակ պատրիարքական գահի վրա նստած էր Սարգիս պատրիարքը։ Սա, ժողովրդի առաջաւոր մարդոց դրդմամբ, 1860 թւի մայիսի 24-ին՝ հոգեւորականներից եւ աշխարհականներից մի ընդհանուր ժողով հրաւիրեց։ Ժողովին ներկայ էին շատ նշանաւոր անձինք։ Սահմանադրական յանձնաժողովը կարդաց իր խմբագրած կանօնադրութիւնը, որպէս զի ժողովը իր կարծիքը յայտնի։ Ժողովը հաւանութիւն տուեց այդ կանօնադրութեան, որի տակ իսկոյն ամենքն էլ ստորագրեցին։ Ապա ներկայացրվեց կառաւարութեան, որի կողմից եւս հաւանութիւն գտաւ եւ մի քանի փոփոխութիւններով հաստատվեց։ Եւ հենց այդ նոյն կանօնադրութիւնն է ահա՝ որ կոչվեց Ազգային սահմանադրութիւն Տաճկաստանի հայոց։

Սահմանադրութեան գլխաւոր սկզբունքներից մինը այն է, որ ազգը, իբրեւ հաւաքական մարմին, ունի յայտնի պարտաւորութիւններ եւ իրաւունքներ դէպի իր ամեն մի անհատը, ինչպէս եւ ամեն մի անհատ ունի իր յայտնի պարտաւորութիւնները եւ իրաւունքները դէպի այդ հաւաքական մարմինը, այն է ազգը։

Այդ փոխադարձ իրաւունքների եւ պարտաւորութիւնների կատարման վրա հսկող իշխանութիւնը Ազգային վարչութիւնն է, որը հիմնւում է ընտրողական սկզբունքի վրա, — այն ամենամեծ սկզբունքը, որը կազմում է Սահմանադրութեան հոգին։

Ահա թէ ինչ է ասված այդ սահմանադրութեան մէջ վարչութեան մասին։

ա) «Վարչութիւնը՝ ազգային ըլլալու համար՝ պէտք է երեսփոխանական ըլլայ»։

բ) «Երեսփոխանական վարչութեան հիմը՝ իրաւանց ու պարտեաց սկզբունքն է, որ արդարութեան սկզբունք է. իր ոյժը ձայնից բազմութեան մէջ կը կայանայ, որ օրինաւորութեան սկզբունքն է»։

Ահա հէնց այդ ընտրողական սկզբունքն է, որ արծարծվելով՝ մտքերի ահագին շարժում առաջ բերեց Թիւրքիայի հայերի մէջ, եւ առաջ մղեց մոռացված ժողովրդին։ Սահմանադրութիւնը ինքը ճանաչեց եւ ճանաչել տուեց այդ ժողովուրդը. ոյժի եւ բռնութեան դէմ՝ նա դուրս բերեց իրաւունք եւ արդարութիւն։

Ուստի հասկանալի է, թէ ինչու սահմանադրութեան գաղափարի արծարծվելը եւ մշակվելը՝ կազմում է թիւրքաց հայերի մտաւոր կեանքի մէջ մի նշանաւոր շրջան։

Եւ ուրախալին այն է, որ այդ շրջանից դուրս չը մնաց՝ Մկրտիչ Խրիմեան։

1850-1860 թւականներին, Խրիմեան, թէ իբրեւ աշխարհական եւ թէ յետոյ իբրեւ հոգեւորական անձն, մի քանի անգամ առիթ ունեցաւ Կ. Պօլսում լինելու եւ մօտ շփվելու այն մարդկանց հետ, որոնք այդ ժամանակ մտաւոր շարժման մասնակից էին։

Օտեանների տունը այդ ժամանակ կենտրօն էր։ Այդտեղ հաւաքւում էին թէ աշխարհական եւ թէ հոգեւորական ինտելիգենտ, մտածող անձինք, ուսումնականներ, գրողներ, եւ նոյն իսկ շատ բարձր դիրք ունեցող հայեր։ Օտեանի սալօնը եռանդուն յաճախողներից մինն էլ Խրիմեանն էր Ամենքն էլ սիրով էին լսում եւ յարգանքով վերաբերւում դէպի Մկրտիչ Խրիմեան, որ միշտ խօսում էր «Խայաստանի» մասին, նկարագրում էր գաւառների խղճուկ վիճակը, հրաւիրում էր օգնել «խայաստանցի» անտէր եւ անուսում հային, եւ վերջացնում էր իր խօսքերն անդադար կրկնելով. «Արմատը պէ՛տք է կենդանացնել, արմատը»։

Սկզբում շատերը թերահաւատութեամբ էին վերաբերւում դէպի երիտասարդ վարդապետի մտքերը, մինչեւ անգամ երեւակայական էին համարում այն ծրագիրները, որ Խրիմեանն էր առաջարկում. — բայց ճարտարախօս գործիչը՝ քիչ-քիչ իր մտքերի համար ճանապարհ բաց արեց եւ թերահաւատներից շատերին էլ ստիպեց հաւատալ, որ կարելի է գաւառները ոտքի կանգնեցնել։

Խրիմեանի գլխաւոր միտքն էր, որ Պօլիսը՝ իբրեւ մտաւոր կենտրօն եւ ղեկավարող ոյժ, իր բոլոր ուշ ու միտքը դարձնի արմատի, Հայաստանի վրա եւ այդ նպատակով նա մտնում էր Պօլսի հասարակութեան բոլոր շրջանները, որպէս զի շատացնի իրան հետեւողների, իր մտքերի համակրողների թիւը։

Նա մօտիկ յարաբերութիւններ սկսեց նոյն իսկ բարձր շրջանին պատկանող հայերի հետ, որոնք անմատչելի էին, ինչպէս ժայռ, եւ որոնց նա քարոզում էր իր մտքերը։ Նա լաւ բարեկամացաւ, ի միջի այլոց, պալատական ճարտարապետ Նիկողայոս Պալեանի, որը, ինչպէս յայտնի է, սահմանադրութեան հիմնադիրներից մինն էր, եւ Տատեան Սիմօն-Պէյի հետ։ Ամբողջ գիշերներով ոգեւորված կերպով Խրիմեան նկարագրում էր նրանց Հայաստանի վիճակը յորդորելով՝ այնտեղ գործել, այնտեղի համար հոգալ։

Ահա թէ ինչ էր գրում 1858 թւին ինքը Խրիմեան՝ Նիկողայոս Պալեանի մահվան առիթով, արդէն Հայաստանում եղած ժամանակ, Պալեանի եւ Տատեանի մասին.

«…. Մեծ փափագով եւ անձանձիր հետաքրքրութեամբ կը հարցանէին Հայաստանեայց ողջութենէն։ Ուրիշ բան չէր իրենց խօսքը, հապա միայն հայրենեաց յառաջադիմութեան ու նոր բարգաւաճութեան համար։ Տատեանիսրտէն հառաչանքներ կը բղխէին, երբ որ Հայաստանեայց արդիւնաբեր դաշտերուն՝ անմշակ եւ ամայի մնալուն ցաւակցելով կը պատմէի. իսկ Պալեանի հոգին ներքուստ կը տոչորէր, երբ որ իր երեւակայութեան աչքը կը զբօսցնէի Անւոյ կիսակործան աւերակներուն վրա։— Ո՞հ, կըսէր, ինձ պիտի յաջողէ՞ բախտն արդեօք, որ ատ կիսականգուն աւերակավ վրա բարձրաշէն կամարները Եւրօպական ճարտարապետութեամբ դարձեալ նորոգէի» [1] ։

Դեռ երկու տարի չը լրացած, այն է 1856 թւի վերջերին, Խրիմեան յայտնեց իր բարեկամներին, որ վերադառնում է Վասպուրական։ Նա բացատրեց, թէ այնտեղ գնալով ինչ տեսակ գործունէութիւն է ուզում սկսել, պարզեց իր ծրագիրը եւ հաւանութիւն գտաւ։ Նա կարծում էր, որ արդէն Կ. Պօլսում բաւական համակրողներ եւ բարեկամներ ունի եւ կարող է վերադառնալ ու սկսել։

Բանը նրանումն է, որ Խրիմեանի համար անհրաժեշտ էր Պօլսում ունենալ համակրողներ եւ բարեկամներ, եւ նոյնիսկ հովանաւորողներ։ Ահա թէ ինչու։

Կ. Պօլսի հայ հասարակութեան մէջ այդ ժամանակ կար երկու կուսակցութիւն, որոնցից մինը վերջումը անուանվեց՝ Լուսաւորեալք, իսկ միւսը Խաւարեալք։ Լուսաւորեալքը, որոնց մէջ էին եւ Օտեանները, համակրում էին հայոց մտաւոր շաչժման, սահմանադրութեան հաստատութեան, ունէին նոր ծրագիրներ, պաշտպանում էին գաւառները կրթելու միտքը եւ այլն. իսկ միւս կուսակցութիւնը, որ իրաւամբ կոչվեց Խաւարեալք, առհասարակ թշնամի էր ամեն տեսակ շարժման եւ նոյն իսկ Սահմանադրութեան։ Այդ կուսակցութիւններից իւրաքանչիւրը ունէր իր մարդիկը Հայաստանի գլխաւոր քաղաքներում։ Դիցուք թէ Խաւարեալքի կուսակցութեան պարագլուխը Կ. Պօլսից կը գրէր Վան՝ իր արբանեակին. «Այս ինչ մարդուն դիմադրեցէք եւ հալածեցէք»։ Նրանք էլ սկսում էին դիմադրել եւ հալածել…

Ահա այդ պատճառով Խրիմեան անհրաժեշտ էր համարում Կ. Պօլսում իր համար հարկաւոր մարդիկ ունենալ, որ իրան աջակցեն, որովհետեւ Խաւարեալքը բոլորովին դէմ էին իր ծրագիարներին եւ դիտաւորութեն… Սրանք առանց ուշացնելու գրեցին Վան, որ Խրիմեան գալիս է, կարգադրելով՝ որ դիմադրեն նրան։

Իսկ Խրիմեան՝ յոյսն իր ոյժերի եւ իր բարեկամների աջակցութեան վրա դնելով ճանապարհ ընկաւ։ 1856 թւի վերջի ամիսներին նա հասաւ Վան։

Ժողովուրդը եւ մի խումբ երիտասարդներ, որոնք արդէն Խրիմեանին ճանաչում էին, սիրով ընդունեցին նրան։

Այս անգամ էլ Խրիմեան ուզեց հաստատվել Աղթամարում, եւ այնտեղ սկսել իր գործունէութիւնը, հիմնելով տպարանը եւ դպրոցը։ Սակայն չը յաջողվեց։ Վանքի միաբանութիւնը լսել անգամ չէր ուզում։

Այն ժամանակ նա իր աչքը դարձրեց դէպի Վարագ։ Բայց այստեղ էլ արգելքներ երեւացին։ Ոչ վանքի միաբանութիւնը, որ հանգիստ կերպով վայելում էր վանքի եկամուտները, ոչ վանքի առաջնորդը, որըՎարագն իր համար ամարանոց էր շինել, եւ ոչ էլ վերջապէս Կ. Պօլսի Խաւարեալքի Վանի ներկայացուցիչները՝ չը կամեցան Վարագը տալ Խրիմեանին։

Անտանելի վիճակ էր։ Հայոց վարդապետի մի տեղ չէին տալիս, որ նա այնտեղ ապաստան գտնի եւ գործ սկսի։ Տեսնելով, որ հնար չը կայ, Խրիմեան յայտնեց գործի դրութիւնը Կ. Պօլիս։ Հայոց պատրիարքարանը եւ Յակոբ պատրիարքը այդ ժամանակ առհասարակ Լուսաւորեալք-ների ազդեցութեան տակ էին. ուստի պատրիարքին կարողացան համոզել, որ նա սանձահարի Խրիմեանի թշնամիներին, եւ Վարագը նրան տայ։

Յակոբ պատրիարքը, առանց Վանի առաջնորդարանի, Խրիմեանին կարգեց Վարագի վանահայր, դնելով վանքը նրա կարգադրութեան ներքոյ։