Ազդարար

ԱԶԴԱՐԱՐ
ԹԻՐԱՅ ԱՄՍՈՅ 1794 Յուլիս Թիւ 1.

Բարեպաշտ Պարոնաց եւ Մաքրակենցաղ Տիկնաց Մադրասիս Հայոց:

 

Նկատելով իմով եթէ զօժանդակութիւն տպարանին` եւ եթէ բարեպէս յառաջ եկեալն ուսումնսիրաց, յարմար վարկայ նուիրել առաջի ձերումդ ազգասիրութեան, զխոկմունս նարդենիս, այս տպեցմամբ ՚ի լոյս ածել զտետրակ մի յամենայնում վերջնոյ ամսոյ, անուանեալ ազդարարօղ յորմէ իմացումն լինելոց է ընթերցողաց, ծայրաքաղ անցքն նոյնոյ ամսոյ, եթէ ՚ի զանազան կազէթաց, եթէ ՚ի զանազան քարտիզաց, եւ եթէ այլոց զանազան գրոց, նաեւ բանք հարկաւորք եւ քաղցրալուրք, եւ ՚ի վերջնումն տետրակիս, զօրացոյց մի հետեւեալ ամսոյ, պարունակեալ ՚ի նմա զտօնս սրբոց. եւ զաւուրս ծննդեան աւ լրման լուսնոյ եւ այլն:

Արդ` եթէ վասն արժանաւորութեան առարկութեանս եւ եթէ վասն օգնականութեան տպարանին եւ կամ եթէ վասն քաջալերելոյ բազմաշխատ վաստակաւորաց տպարանին զգինն յիշեալ տետրակին` մի հուն հաստատեցի, վասն որոյ եթէ ցանկասցէ ոք` գտանել զյիշեալ տետրակն, ստորագրեսցէ զանունս իւր` ՚ի ներքոյ թղթոյս քանակութեամբ տետրակին, եթէ վասն իւր եւ եթէ վասն բարեկամաց իւրոց, զի եթէ բաւեսցի ծախն առաջիկայ գործոյս, առաջացուցանելոց եմ Աստուծով ամենայն ջանացողութեամբ:

Ուրեմն որպէս էիք միշտ հետեւօղք պայծառութեան ազգին արամեան, սոյնպէս եւ ՚ի յայս գործս օգնական լինիլ խնդրեմ, առ ՚ի երջանկութիւն ձեզ յարգելեացդ` եւ մխիթարութիւն:

՚ի Մադրաս, ՚ի Ղամար ամսոյ 20 եւ Յամի Տեառն 1794:

Ձերոց ամենախոնարհ Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան:

 

Ձեռնադրօղք թղթոյս 28 հոգիք:

 

Առաջաբանութիւն:

 

Տրտմութիւն է այգեպանին զոր տնկեսցէ զայգի` եւ ոչ թէ միայն ոչ գտանիցէ պտուղ յետ ժամանակաց, այլեւ` տեսանիցէ զտունկն իւր նուազեալ` խոհեմութեան ձերոց թողում մտածել, եւ համարձակիմ հայցել զերկայնամտութեամբ թարգմանութեան ձեր առակիս` ՚ի վերայ աշխատանաց իմոց տպագրատանն, եւ մնալոյն նմա դատարկ ՚ի գործոյ, եւ որով հետեւ` տեսանեմք զի՚ի բազմութենէ մեղաց մերոց կարօտիմք յայսմ ժամանակիս` թէ գետնոց, եւ թէ սերմանց, այնորիկ, որք հարկաւորք են պսակեալ զայսպիսի գործ, եւ որով փայլին այսօր ամենայն ազինք. նաեւ տեսանեմք եւ ոգի ամենեքեան հառաչեն եւ երանեն նոցա` թարց նախանձահոյզ լինելոյ գոնեա օրինակել, ուրեմն` ոչ կարեմք այլ ինչ պատճառել` եթէ ոչ անբաւականութիւնն. Տեառն ապաշխարութենէ մերմէ, զոր խնդրեմք ՚ի նմանէ տացէ մեզ շնորհ ապաշխարելոյ` ըստ մեղուցելոց, եւ գթասցէ մեզ ողորմութեամբ իւրով:

Եւ արդ` դառնալով առ մտածութիւնս իմ նախապէս խոստովանիմ` զի ոչ ունիմ այնքան ցանկութիւն կթելոյ պտուղ, որքան փափագ տեսանելոյ զաշխատանս իմ ՚ի վաճառս բարութեան, եւ մատուցանելոյ ձեզ ոչ եթէ, նորագիւտ ինչ, այլ զայն զոր ՚ի վաղուց հետէ ճանաչէք, եւ նայելով ազգասիրութեան եւ բարեկարգութեան ձերոյ, հաւատամ, զի եթէ` ո'չ օգնական լինիջիք ցանկութեան իմոյ բարւոյ` ոչ էք նախատելոց իբրեւ զբարութիւն իմ որոնօղ:

Եզրակացութիւն հայցուածախառն, առաջաբանութեան` յայտ է խոհեմութեան ձերոյ` թղթաւն զոր ստորագրեալ մատուցի ձեզ սակս յառաջածումն տետրակիս եւ որ ըստ ակնկալութեան իմոյ արժանի եղէ տեսանել բարեհաճութեամբ ձեր զարդարեալ, եւ իբրեւ առաջին ամենայնի տպեցի սկիզբ տետրակիս եւ որպէս գիտեմ զի չունիք ցանկութիւն պարծիլ փառօք, այսպէս բաւական համարեցի միայն զգումարսն բովանդակութեան կամեցողացն տետրակիս յայտնել թողլով զյատուկ յայտարարութիւնն անուանց, եւ ոչ է այս միայն պատճառ այլ եւ լուայ բազմաց անհաճութիւնն իւրեանց, յաղագս յայտարարութիւն անուանց իւրեանց վասն այսորիկ առ ՚ի ոչ նեղել միոյն եւ մեղանչել ընդ միւսոյն այսպէս արարի յուսալով զի իցէ հաճոյ հասարակութեան:

Օգնական է Տէր բարեգործաց` ասէ Սուրբ Գիրն եւ յաջողէ նոցա առ ամենայն, եւ վասն բանիս մատուցանեմ գոհութիւն ամենակարողին, զի եցոյց ինձ նշան եւ օրինակ ամենաբարեգոնեղ հաճոյութեան իւրոյ, ՚ի ծառայութենէ իմմէ ազգիդ իմոյ` զգուշացուցանելով զիս յարուցիւ քանզի բարեկարգ անգլիացիք քաղաքիս մի ամսով յառաջ քան զայս սկսեցին տպագրել տետրակ մի, ՚ի վաղճանի ամսոյ իբրեւ զմերս, եւ որպէս ծանեայ ոչ այլ ինչ գոյ ՚ի նմայ` եթէ ոչ զվարս համբաւաւոր արանց յազգէ իւրեանց, պատմութիւն իրաց ինչ, որպիսութիւն գործոց, եւ արժանաւոր գրուածք ոմանց, որ թէ չիցէ զայսպիսի տպագրութիւն մոռանալի է լինելոց մինն, եւ խանգարելոց միւսն, եւ ՚ի յաւարտ տետրակին առ ի քաղցրացուցանելոյ զգործս իւրեանց հասարակութեան, տպագրեն զգինս զանազան վաճառելի իրաց աստ եւ գումարսն նաւաեկութեան եւ նաւագնացութեան:

Առնելով զայս տետրակ ինձ օրինակ` եւ ես առաջադրեցի այսպէս նախ տպագրել յայսմ զխրատական բանք ինչ, կամ թարգմանեալք յայլոց ազգաց (որ եւ ուրախակիցք իմ եւ երիտասարդք տեղոյս խոստացան օգնել ինձ) եւ կամ հատորք ինչ հանեալ ՚ի գրեան մերոց, նա եւ ջանալ առ ձեռս ունիլ զլուրս ինչ ՚ի տանէ հայոց, պարսից զայնպիսի որ չիցէ ձեր լուեալ, եւ ՚ի զանազան տեղոյ կազէթաց այնպիսի լուր զոր հարկաւոր է մնալ եւ բազմաց ուրախ առնել (յեռանալով ՚ի մանրամասն լրոց նոյն կազէթաց` որք ոչ են հարկաւոր երբէք, եւ կամ զոմանս լսելոց էք յառաջ քան զժամանակ տետրակիս, զոր յետ լսելոյ ձեր կրկին ընթեռնլոյ աստ ոչ է թուելոց ձեզ. քաղցր եւ ընդունայն է լինելոց զաշխատանս գրողաց) նաեւ զարժանաւորութիւն նոյն աւուր ամենայն վաճառել իրաց` զի եւ այս է օգնական լինելոց վաճառականաց, եւ առաջիկայ ամսոյն զորացուցն յայտնելով զտօնս սրբոց` զթիւս լուսնոյ, զպահս, զհանդիսաւոր աւուրքն, թէ ՚ի անգլիացիս, եւ թէ այլոց ազգաց` իւրաքանչիւրոց յատկութեամբ դնել առաջի ձեր նա եւ եթէ իցէ կարելի զհամարսն նաւագնացութեան եւ այլոց:

Զայս ամենայն զոր արարի եւ զոր խոստանամ օգնականութեամբ Տեառն առնել ոչ է ցանկութիւնն իմ ծանուցանելոյ ձեզ (զի դուք ամենայնի իսկոյն որոնէք եւ զամենայն գիտէք) այլ միայն տալոյ ձեզ առիթ անցուցանելոյ զմասն ժամանակաց ձերոց քաղցրութեամբ (թէ եւ խոստովանիմ զի բարեպէս հոգայք ժամանակէ) եւ մատուցանելոյ սիրելի մանկանց ձերոց զնորոգ ինչ եւ տալոյ նոցա առիթ ընթերցման` զոր յուսամ զոյս ամենայն ըստ ակնկալութեան իմոյ յաջողութեան հանդիպեսցի:

Գիտելով իմ զայն բան` զոր ասեն բազմութիւն ի խօսից պատերազմողէ լսելեաց թողում յաւելի հարմար ասութիւնք ՚ի կողմանէ իմմէ խոհեմութեան ձեր մտածել, եւ արդ դառնամ փոքր բանիւ յայտնել խոհեմութեան ձերոյ, զի գալով զտետրակս զայս նորոգ ոգուածք եւ յամարձակիմ ասել ամիւ նոր յայսմիկ դարոջ ընթերցօղք չպարտին որոնել քանոնիւ իմաստութեան զսղալանս ձեռնարկութեամբ, քանզի խոստովանիմ յայտնապէս զի ո'չ ես եւ ոչ օգականք իմ ոչ են հմուտ իսկապէս քերթողութեան արհեստի եւ ոչ բուն յմուտ գրոց, բայց որ ինչ կարելի չպակասիմք ընծայել առաջի ձեր նաեւ երկուս դիտաւորութեամբ նախ առ ՚ի յորդորիչ գիտնոց չթաղիլ զիմաստութիւն իւրեանց եւ ապա առ հասարակութիւնն տալ առիթ ընթերցման, վասն որոյ խնդրեմ ՚ի ձենջ քաղցրութեամբ նայել զանարժան վաստակս զայս եւ եթէ հնարաւոր օգնական լինիլ պայծառութեան ձեռնարկութեանս առ ՚ի մխիթարութիւն ազգին մերոյ:

Յաղագս այսորիկ հայցեմ արժանի առնել յուղարկելով որոք լուր, ախորժ շարադրութիւնք, ոտանաւորք, եւ որոք գրուածք որ իցէ պիտանի եւ հաճելի հասարակութեանն, խոստանամ տպել զայն ամենայն (որ չիցէ անպատեհ գրուած) որքան զկարս իմ խոստանայ առ ՚ի պարծանս շարադրողաց եւ երջանկութիւն ի ազգին մերոյ:

Յաւարտ բանիս յանձն առնեմ զտպարանս եւ զձեռնարկութիւնս զայս ՚ի խնամս Տեառն եւ ՚ի յօգնականութիւն ձեր, յուսալով հասանիլ ՚ի թիկունս բարեգէտ որսողիս, առ որ մնամ որպէս միշտ ձերոց Շնորհապարտ:

Եւ ամենախոնարհ քահանայ Տէր Յարութիւն Շմաւոնեան:

՚ի Մադրաս, Թիրա ամսոյ 30,

Յամի Տեառն 1794:

 

Տեսիլք Միրզային, Նշանակիչ բնութեան Մարդկային կենաց:

 

Ի յինգ երրորդում աւուրն լուսնոյ զոր ըստհամեմատութեան սովորութեան նախահարց իմոց յարաժամ սուրբ պահէի, յետ լուանալոյ անձն իմ, եւ մատուցանելոյ զաղօթս իմ առաւօտեան, ելի ՚ի բարձռաբերձ լերինս Բաբելօնի յաղագս անցուցանելոյ զմնացորդ ահուրն ՚ի մտածմունս եւ յաղօթս: Մինչ դեռ ՚ի վերա լերանցս զբօսնուի, սկսայ խորագունիւ մտծութեամբ խոկալ զունայնութիւն մարդկային կենաց, եւ գնալով ՚ի մի մտածութենէ առ միւսն, ասացի ՚ի սրտի իմում, զի իւրաւի մարդն է իբրեւ ստուեր, եւ կեանք նորա իբրեւ զերազ, մինչ դեռ յայս զմտածութեան կայի, հայեցեալ առ ծայր լերան միոյ զոր ոչ էր հեռի յինէն, տեսի անդ այր մի ՚ի կերպարանս հովուի, եւ ունէր զփոքր երգեվան մի ՚ի ձեռս իւր, յորժամ հայէի ՚ի նա ետ զերգեվանն ՚ի բերանս իւր եւ սկսաւ փչել, ձայն նորա քաղցր չափազանց, եւ զանազան եղանակսն զոր փչէր նայ, այնքան գրաւեաց զիս` մինչ թէեւ զանազանէր ամենայն երաժշտաց զոր ես տեսեալ էի, ՚ի միտս իմ եւ կներգն հոգեւորական, զոր երգին յարաժամ առ հոգիսն մեռելոց ՚ի դրախտի, յաղագս մոռացուցանելոյ զցաւ անցելոյ կենաց նոցա` եւ պատրաստելոյ նոցա վասն երջանիկ տեղոյն յայնմիկ: Զուարճացաւ սիրտ իմ ուրախութեամբ սրբով:

Բազմիցս լուեալ էի, զի լեառնս այս էր բնակութիւն հրեշտակաց, եւ զի բազումք լուեալ էին զերգսն զայնոսիկ անցաւորքն տեղեաց, բայց չէի լուեալ թէ երաժիշտն այն երեւեցուցեալ իցէ երբէք զիւրն նոցա, յետ կապելոյ նմա զմիտս իմ քաղցրագոյնիւ եղանակոքն զորս երգէր, ցանկանալով վայելել զքաղցրութիւն խօսակցութեան նորա` նայէի ընդ նա զարմացմամբ մեծաւ, կոչեաց զիս, եւ նշանաւ ձեռացն եցուց ինձ ճանապարհ մերձենալոյ յոյր նստէր, մերձեցայ ես ամենայն խոնարհութեամբ վայելուչ նախապետականի բնութեանն, եւ որպէս սիրտ իմ յաղթեցեալ գոյր ՚ի գերող երգէ զոր լուեալ էի, անկայ յոտս նորա, եւ սկսայ լալ, ժպտեաց հրեշտակն ՚ի վերայ իմ գթութեամբ, եւ քաղաքավարութեամբ, եւ ընկանացոյց զիւրն ՚ի միտս իմ, եւ հանկարծակի յալածեաց զերկիւղ եւ երկբայութիւնն որով մերձեցայ ՚ի նայ, կանգնեցոյց զիս յերկրէ եւ կալնլով զձեռս իմ` Միրզայ ասաց ցիս, լուա քեզ առանձնութեան քոյ, եկ զկնի իմ:

Առաջնորդեաց զիս յետ այնու ՚ի ծայր լերինն, եւ նստուցանելով ցիս անդ` հայեաց ընդ արեւել ասէ, եւ ասա ինձ զինչ տեսանես: Տեսանեմ ասացի քաղաք մի մեծ, եւ բազմութիւն ալիք ջուրց հեղեղաց անդ. զքաղաքն զոր տեսանես ասէ, է տեղի տառապելութեան, եւ զալիք ջուրցն` է մի ՚ի մոռանց ալեացն յաւիտենականութեան: Զինչ է պատճառն հարցի ՚ի նմանէ, զի ալիքն այնք ելանեն ՚ի մարախոյ ՚ի մի կողմանէ, եւ դարձեալ վերջանան ՚ի մարախս ՚ի միւսոյ կողմն: Զոր տեսանեսդ ասաց, է բաժին յաւիտենականութեանն կոչեցելոյն ժամանակ, սկսեալ յարեւէ` եւ հասեալ ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցվազսսն, հայեաց եւ տեսանէ ծովն այն շրջապատեցեալն մթութեամբ երկուց կողմանց, եւ ասա' ինձ զինչ տեսանես անդր: Կամուրջդ զոր տեսանես, է կեանք մարդոյ, հայեաց յայդմ մտածութեամբ: Եւ յետ քննողութեամբ հայելոյս, տեսի զոր ունէր կամուրջն այն զաչս եօթանասունս անարատս, հանդերձ բազմութեամբ ականց բեկելոց, զոր էին ընդ անարատսն, եւ եղեն իբրեւ ակունք հարիւր, եւ մինչ սկսայ թուեալ զակունս, ասաց ցիս հրեշտակն, զի կամուրջս այս նախագոյն ունէր հազար աչս, այլ ահագին հեղեղ մի ջուրց սրբեաց զնոսա, եւ եթող զկամուրջն ՚ի աւերեալ կացութեան զոր տեսանես: Բայց ասէ` ինձ ասա զինչ տեսանես ՚ի վերայ դորայ, տեսանեմ բազմութիւնք մարդկանց անցանին ՚ի վերայ դորայ, եւ ամպ մի նսեմ կախեալ իւրաքանչիւր եզերս դմա, եւ յորժամ յաւելի զգուշութեամբ նայեցա` տեսի զի բազմութիւնք անցաւորաց սպրդէին եւ անկանէին ՚ի մեծ հեղեղն զոր երթայր ՚ի ներքոյ, եւ յետ նայելոյս սակաւ մի եւս, տեսի անթիւ դրունս գաղտնիս թագուցեալ ՚ի կամուրջն, զոր անցաւորքն յորժամ ոտս դնէին ՚ի վերայ, իսկոյն անկանէր հանդերձ նոքօք ՚ի ջուրն` եւ աներեոյթ լինէր, դրունքս այսոքիկ թաքուցեալք բազումք էին ՚ի մուտս կամրջուն, եւ վասն այս, բազմութիւնք մարդկանց յորժամ անցանէին ընդ ամպն` բազումք անկանէին ՚ի նա, սակաւանային ՚ի մէջ կամրջուն, բայց առաւելանային եւ մերձ առ միմեանս կային, ՚ի միւս եզերն ականց որք էին անարատք:

Էին անդր ոմանք յոյժ սակաւք, որք տեւէին եւ գնային գայթ ՚ի գայթ ՚ի վերայ ականցն բեկելոց, բայց անկանէին մի զկնի միւսոյն ՚ի ներքս, վաստակեալք երկայն ճանապարհէն:

Ժամանակս երկայնս անցուցի հայելով զհիանալի շինուածս այս` եւ զզանազանութիւն էութեանց ՚ի վերայ նորայ, սիրտ իմ լցեալ կայր յոյժ դառնութեամբ` տեսանելով զի բազումք անկանէին անակնկալ ՚ի մէջ ուրախութեան եւ զուարճութեան եւ ջանային կալնուլ զամենայն որ էր մերձ ընդ իւրեանս առ ՚ի փրկել զանձինս իւրեանց, ոմանք հայէին ՚ի վեր յերկինս սրտի մտօք, եւ ՚ի մէջ մտածութեանցն սահէին եւ անկանէին ի վայր, բազմութիւնք եւս զբօսնուին ընդ պղպճակացան զոր փայլէին ՚ի տեսանաց եւ պարէին ընդ յառաջ նոցա` բայց բազումք զոր համարէին զինքեանս մերձ առ զայնս` զոտս նոցա սահեցաւ եւ անկան ՚ի ներքս, ՚ի մէջ այսքան դղրդեալ էութեանց` տեսի ոմանք ունելով զսուր ՚ի ձեռս իւրեանց, եւ ոմանք զանօթ ինչ որք վազէին ՚ի վեր ՚ի վայր կամրջուն, քարշելով բազմաց առ գաղտնի դրունսն, որք ոչ էին ընդ ճանապարհս նոցայ, եւ յորմէ զերծանելոց էին` եթէ ոչ էին բռնազատեցեալք ՚ի նոցանէ:

Տեսանելով հրեշտակին, զի ես զժամանակս բազումս նայէի զայնս, ասաց ինձ զի բաւական է, եւ ասէ դադարեաց հայելոյ ցկամուրջն, եւ ասա ինձ եթէ գոյ ինչ անդ զոր ոչ հասկանաս, եւ յետ հայելոյս ՚ի վերայ, զինչ նշանակին, հարցի, բազմութիւնք թռչնոցս, որք մշտապէս անցանին ՚ի վերայ կամրջիւն, եւ նստին ՚ի վերայ նորայ ժամանակ ընդ ժամանակս տեսանեմ զբու, ցին, եւ ագռաւ, եւ ՚ի մէջ այլոց թռչնոց բազում թեւաւոր մանունք` որք թռչելով են անթիւնք ՚ի վերայ միջոյ ականցն:

Այսոքիք ասէ հրեշտակն, են նախանձ, չարութիւն, յաւելորդութիւն, հուսահատութիւն, սէր, եւ այլ նման կրիցն որովք լի են կեանք մարդոյ:

Հոգոց հանի աստ դառնութեամբ, եւ ասացի` աւա՞ղ, զի ընդունայն ստեղծաւ մարդն, զի տուեալ է ՚ի տառապանաց եւ մահու, չարչարեալ ՚ի կեանս` եւ կլանեցեալ ՚ի մահուն. գթալով յիս հրեշտակն, հրամայեաց ինձ թողուլ զտեսութիւնն այն անմխիթար, մի հայեսցիս յաւել եւս ասէ ՚ի մարդ յառաջին կերպաս գոյութեանն իւրոյ մինչ չոգայ առ յաւիտենականութիւնն, բայց հայեաց ընդ մարախլապատ ամպսն այնոսիկ` որք ալիքն տանին բազմութիւնք մահկանացուացն որք անկանին ՚ի նա, հայեցայ որպէս եւ հրամայեցայ (եւ ոչ գիտեմ թէ հրեշտակն ետ աւելի զօրութիւն աչաց իմոց` կամ թէ թեթեւացուց. զամպն զոր նախապէս անհնարին էր թափանձել զլոյս աչաց) տեսի, զի քաղաք ելանէր ՚ի միւսոյ կողմանէ եւ բղխէր զմեծագին ծով մի, եւ ունէր զլեառն մի բարձր անդամանդի ՚ի մէջ նորա, զոր բաժանէր յերկուս հաւատարմատունս, ամպն էր ՚ի վերայ միոյ բաժնոյ նորայ, այնպէս` մինչ զի ոչ կարացի տեսանել ինչ, բայց միւս բաժինն երեւեցաւ ինձ իբրեւ լայնատարած ծով մի ունելով զանթիւ կղզիս լցեալք պտղօք եւ թաղկօք, եւ լցեալ իբրեւ հազար սակաւ եւ փոքր ծովօք, որք խաղային ՚ի նոսայ, տեսանէի զմարդիք զգեցեալք պատմուճանս փառաց, եւ ծաղկունք ՚ի գլուխս նոցայ թագաձեւ, զգնային ՚ի ներքոյ ծառոց, ընկողմանեալք ընդ աղբիւրս, կամ ննջեալք ՚ի մահիճս ծաղկանց, եւ լսէի զքաղցրաձայն եղանակս թռչնոց` ձայնք ջուրց` ձայնք մարդկանց` եւ ձայնք երգոց, ուրախութիւն կալաւ զիս տեսանելով այսպիսի զուարճալի երեւոյթս, ցանկայի թեւոց թռչնոց զի թռչէի տեղին երջանկութեան` բայց հանգոյց զմիտս իմ հրեշտակն ասելով` զի ոչ գոյ ճանապարհ գնալոյ անդ եթէ ոչ միջնորդութեամբ դրանցն մահու` զորս տեսի ՚ի վերայ կամրջուն, զկղզիսն զոր տեսանես ասէ որք են յոյժ ծաղկեցեալք եւ դալարք, եւ որով զամենայն երեսս ծովուն երեւի զարդարեալ, որքան որ տեսանես անթիւք են իբրեւ զաւազ ծովու, գոն եւ բիւրք բիւրոց կղզիք որք ՚ի յետկոյս կղզոցս զոր տեսանես, յաւելի քան թէ աչս քոյ տեսանել եւ միտս քոյ հասանել կարէ, սոքայ են բնակութիւնք բարեաց արանց, որք յետ մահուանէ` ըստ համեմատութեան գործոց իւրեանց եւ առաքինութեան իւրեանց, բնակին ՚ի զանազան կղզիս որք լի են զուարճութեամբ բազմաւ, ըստ համեմատութեան կրից եւ ցանկութեանց զորս բնակին, անդ ամենայն կղզի է դրախտ մի հարմարեցեալ ըստ բնակողաց ՚ի նոսայ:

Ասա ինձ Միրզայ, չէ՞ արժան մարտնչիլ ընդ միմեանս վասն այսպիսի բնակութեանց` այժմ եւս կեանքն քեզ ունայն երեւի զի տայ քեզ կարողութիւն հասանիլ ՚ի սմա եւ յայսպիսի վարձատրութեան` ասա թէ արժանէ երկնչիլ ՚ի մահուանէ որ տանի այս կացութիւն երջանիկ, մի այլեւս մտածեր զի մարդն ունայն ստեղծաւ` որ ունի այսպիսի յաւիտենականութիւն պատրաստեցեալ վասն իւր, նայէի անասելի ուրախութեամբ առ երջանիկ տեղիսն այնոքիկ, վերջապէս, ասացի, աղաչեմ զքեզ մեկնեա ինձ զգաղտնիսն այնոքիկ որք ծածկեցեալք կան ամպով ՚ի միւս մասն քաղաքիս անդամանդի, եւ ոչ լսելով զպատասխանիս հրեշտակին` դարձայ ՚ի յետս զի հարցից ՚ի նմանէ կրկին անգամ, այլ ոչ եւս տեսի զնայ, դարձուցի զերեսս իմ առ քաղաքն այն զոր տեսանէի, բայց ՚ի տեղի ալեացն ջուրց` ականակապ կամրջուն, եւ երջանիկ կղզեացն տեսի ոչ ինչ, եթէ ոչ ընդ արձակ դաշտս Բաբիլօնի` հանդերձ ուղտուք կովուք եւ խաշամբք որք արածէին անդ:

 

Թարգմանութիւն գրոյ միոյ գրեալ Պարոն Շամիր Սուլթանումեանէ առ մեծ բժիշկն քաղաքիս Պարոն ջիմս Անդրսանն:

Առ Բժիշկ Ջիմս Անդրսան,

Արժանաւոր Պարոն,

Ոչ թէ միայն ունիմ ուրախութիւն, եւ մխիթարութիւն պատասխանել քոյին հարցմանց, վասն ծանօթութեան քոյ, յաղագս լեզուի եւ հեղինակի ազգին իմոյ հայոց, այլեւ համարիմ զայս հարկ իմ առնելն, ՚ի օգնականութիւն ազնուոյ միոյ, ոյր բարի խոկումն է յոյժ պարապեցեալ ՚ի վերայ ազատականաց ջանացողութեանց:

Աստուածաշունչ Սուրբ Գիրքն, ՚ի Հին Կտակարանին յիշատակէ, զի ՚ի նախահօրէ մերմէ յԱդամայ, սերեցան ազգ, մինչեւ ցՆոյ, եւ զընտանիքս իւր, ոյք մտին ՚ի տապանն, եւ զերծան ՚ի ընդհանրական ջրհեղեղէն բոլոր աշխարհի:

Որովհետեւ յոյժ բնական է, զի զմանկունսն ընդհանրապէս խօսեսցին զլեզուս հարց, եւ մարց իւրեանց, եւ որով հետեւ յԱդամայ մինչեւ ՚ի ջրհեղեղն յայնմ միջոց ժամանակի, Մաղաղիէլ զթոռան զաւակն Ադամայ դեռեւս կենդանի էր, որ Նոյ տեսեալ է նմա` որպէս ցուցանի յԱստուածաշունջ Սուրբ Գիրքն, ուրեմն յոյժ իրաւացի է, զի նոքա ամենեքեան խօսէին զլեզուս Ադամայ, եւ հետեւապէս Նոյ, եւ զընտանիսն իւր որք զերծան ՚ի ջրհեղեղէն ՚ի տապանին, որ նստաւ ՚ի վերայ լերինն Մասիսու` որ ՚ի յԱրարարտ, եւ ՚ի յորում տեղւոյ իջին անդ յերկիր, եւ անուանեցին զտեղին Նախիջեւան, զոր տեղին այն յայնմ ժամանակէ մինչեւ ցայսօր տանի զնոյն անուանակոչութիւնն, որ էր այս լեզու նոցայ, եւ մի նշանական բառ ՚ի հայս, այսինքն` Նախիջեւան, զի ասի առաջին իջեվան, նախ ՚ի լեզուս հայոց է' առաջին, եւ իջեվան զտեղին ուր իջեվանին, եւ յետ այնու տնկեաց Նոյ զայգի` որպէս յիշատակեցեալ է ՚ի Սուրբ Գիրս, եւ կոչեաց զանունն որոյ էարկ` ուռ, որ եւ է' այս բառ հայոց, որ ասի էարկ ուռս, որգոն էարկ` է' արկանել, եւ ուռ զոստս խաղողոյ, եւ յետ այնորիկ մեռաւ զկինն նոյի, եւ թաղեցաւ, եւ զտեղին յայնմիկ անուանեցաւ ի նոցանէ մայրծ` անդ, որ այս եւս է բառն հայոց, ստուգաբանէ մայր է' անդ, զի մայր է' ծնող, եւ անդ` յայնմ տեղի, քանզի նա էր մայր զաւակացն Նոյի: Յորում տեղի գոյանայ բարեգունեղ որդունքն ղըրմզի:

՚Ի վեր անուանքն ոչ միայն յիշատակեալք են ՚ի հնագոյն պատմութիւնս, այլ եւ ՚ի յաշխարհացուցս, եւ զորոց ստուգաբանութիւնքն ՚ի բառաբանին հայոց եւ յոդիլ եււս գոն նաեւ բազումք նոյնպիսի անուանք հնագոյն տեղեաց որ եւս բառք են հայոց, զի ունին գլխապէս ստուգաբանութիւնս ՚ի հայս:

Արդ որովհետեւ ըստ ՚ի վերն գրեցելոցն Նոյ տեսեալ է զՄաղաղիէլ թոռան զաւակն Ադամայ, եւ յառաջ քան զջրհեղեղն ինքն Նոյ էր ամաց վեց հարիւրոց, յորժամ ինքն եւ զընտանիսն իւր մտին ՚ի տապանն, եւ յետ իջանելոյն իւր ՚ի տապանէն, եւաց յաւել եւս զամս երեք հարիւր եւ յիսուն` որպէս յիշատակեալ է ՚ի յԱստուածաշունչ Սուրբ Գիրքն, եւս թէ ՚ի վեր յիշեցեալք անուանակոչութիւնքն կոչեցեալ են ՚ի Նոյէ, որք են այժմ հասարակ, եւ ստոգաբանիչ բառք միայն ՚ի լեզուս մեր հայոց` որպէս եմ ծանեալ, եւ որովհետեւ ՚ի սկիզբն յիջանելոյն Նոյի ՚ի տապանէն մինչեւ ցներկայ ժամանկս բնիկ բնակիչքն Արարատու են ազգն հայոց, ՚ի պատճառաց, իրաւանց, եւ վկայութեանց որոց, մեք բոլոր հայքս հաւատամք, զի զլեզուն մեր է ճշմարիտ լեզուն նախահօրն մերոյ Ադամայ, որոյ վասն պարծիմ յիս, զի եւ դու հաստատիցիս որովք:

Եւ վասն ցեղաբանութեան ազգիս մերոյ հայոց, եմք սերեալք մեք մի ՚ի յերից յորդոցն Նոյի, անուանեալն Յաբեթ, որ ծնաւ զԳամեր, Գամեր ծնաւ զԹորգոմ, Թորգոմ ծնաւ զՀայկ` որոչ ձեռամբ զՆեբրովթ (որ եւ Բէլ կոչի) սպանանեցաւ, եւ Հայկ ծնաւ զԱրամանեակ, որ ի յօտար ազգաց կոչի Արմէնիան, որ սակս քաջութեան, եւ կորովութեան ասացեալ Արամանեակայ, զանունն իւր յայտնեցաւ ՚ի տարր աշխարհի, եւ նոքա վասն որոյ կոչեցին ազգիս յայսմիկ Արմէնիան` որպէս ՚ի վերն յիշատակեցեալ է, ապա թէ ոչ նախնին մեր է Յաբեթ, որդի Նոյի, որպէս ի վերն ասացաւ:

Եւ զի Նոյ յառաջ քան զմեռանիլն իւր բաժանեաց զերկիսր իւր զիւր երեք որդոցն, Սեմայ, Քամայ, եւ աբեթի, երկիրն Արարատ անկաւ` բաժին նախնւոյն մերոյ Յաբեթի, որպէս գրի ՚ի Սուրբ Գիրս, զի յյնմ ժամանակէ մինչեւ ցայժմ, զցեղն Յաբեթի գոլով բնիկ, բնակին անդ, որք են Հայք:

Վասն պատճառաց վերոյ գրեցելոց, եւ յաղագս բարեհամբաւի մի ՚ի վեր յիշեցեալ նախնոյն մերոյ Հայկ կոչեցելոյն, որդի Թորգոմայ, զազգս մեր Հայոց տանիմք, ՚ի մեզ զանունն նորա Հայք, եւ ունիմք ժառանգութիւն երկրին մերոյ Արարատաւ, եւ մայրաքաղաքին տեղւոյն յայնմիկ Նախիջեւանայ` ՚ի վերն յիշատակեցելոյ, ուր էջ Նոյ, եւ զլեզուն զոր նա խօսեաց այն որ լուեալ էր ՚ի Մաղաղիէլ թոռան զաւակէն յԱդամայ, է' զնոյն լեզուն զոր մեք հայքս ՚ի կիր արկանեմք` որպէս ՚ի վերն հաստատեցաւ, այսպէս իշխեմ ասելն, զի զլեզուն մեր հայոց է նախահօրն մերոյ Ադամայ, եւ որոյ իսկ հեղինակն էր զնոյն նախահայրն մեր Ադամ:

Եւ առ անուանակոչութիւն խոյին, զոր ես յուղարկեալ եմ քեզ, զայն բոլորովին կախեալ է ՚ի բարի կամաց քոց. անուանել զորինչ եւ հաճիցիս, միայն ցանկամ, զի զայս ազգ խոյն, աճիցին ՚ի Մեծն Բրիթանիայ, առ ՚ի տալ զայտ երկրին զգեղմ պատուական ՚ի վայելումն հասարակութեան, պատճառաւ միոյ հայի (որպէս ստացեալ են եւս նոքա ՚ի նոյն յազգէ զծանօթութիւն վաճառելոյ զձեռագործս իւրեանց ՚ի Հնդիկս) եւ ես գոլով տրուպ մի յայնմ յազգէ, խնելոց եմ յոյժ լսել զաջողութիւնն բանին, մնալով բազում խոնարհութեամբ եւ պատուով:

 

Արժանաւոր Պարոն,

Քոյդ առաւել հնազանդ խոնարհ ծառայ

(ձեռնագրեալ) Շամիր Սուլթան

՚ի Մադրաս 29 Նոյեմբերի, 1793:

 

Ա. Գ. Այլեւ ունիմ մխիթարութիւն այսմիկ յուղարկել քեզ յօդուած մի, ՚ի յսպանիացւոց յաշխարհագրոյ պատմութենէ, հանդերձ որոյ թարգմանութեամբն ՚ի անգլիացւոց բարբառս, վերաբերող լեզուին հայոց, զոր եւ զայս հաստատէ լինիլ զլեզուն նախահօրն մերոյ Ադամայ:

Թարգմանութիւն յօդուածոյ միոյ ՚ի սպանիացւոց յաշխարհագրոյ պատմութենէ, արարեցելոյ ի հեղինակ Սրբակրօն Պէտր Մուրիլօէն, ՚ի Մէքսիկօ, եւ տպագրեալ ՚ի Մադրիդ, յամին 1752:

 

Հայ, է' բնիկն Հայաստանի, զոր այժմ ժամանակիս է զբառն, զոր ՚ի կիրարկանի յամենայն ազգս, բայց ստոյգ անունն քաղաքին է' Նախիջեվան, ՚ի վերայ որոյ լերինն կոչեցեալ են Արարատ, հանգեալ է զտապանն Նոյի, յետ քառասուն աւուրց ՚ի ջրհեղեղէն, էջ նոյ, ընդ ընտանիսն իւր, ՚ի նոյն քաղաքն, ուր սկսան բազմանալ մարդիք, եւ յետ այնորիկ, որպէս զպտղալի մայր բովանդակ գնտին, զմարդս իւր բաժանեցան ՚ի չորս կողմս աշխարհի, եւ վերջապէս կարեմք ընդհանրապէս ամենայն ազգք աշխարհի հռչակել, եւ խոստովանիլ, զի մեք որդիք, եւ սերունդք եմք զայդպիսի երջանիկ ազգի` որոյ լեզուն այնքան մեծ եւ հարուստ, քան զամենայն ՚ի մէջ աշխարհի, ուրեմն հակաճառել գոլ կարէ, զի զայս էր առաջինն, զոր եղեւ յերկրի, եւ որ ՚ի գործ ածիւր ՚ի նախահօրէն մերոյ յԱդամայ, վասն զի ՚ի ջրհեղեղին, ոչ ոք մնաց յորդոցն Ադամայ, բաց ՚ի Նոյ, եւ զընտանիսն իւր, նոքա էին դեռեւս ՚ի տապանի, ՚ի գործ ածէին զբնական լեզուն, որք հարքն իւրեանց ուսուցեալք էին նոցա, եւ յետ քառասուն աւուրց, նոքա իջին ՚ի Նախիջեվան, հրամանաւն Աստուծոյ յաղագս գործոյ բազմանալոյն սեռն մարդկային, նոքա, որդիք նոցա` եւ ամենայն սերունդք նոցա, խօսէին զնոյն բարբառ:

 

ՍՐԲՈՅ ԵՒ ՄԵԾԻ ԱԹՈՌՈՅՆ ԷՋՄԻԱԾՆԻ Ծայրագոյնս Նուիրակ, Ռուստաց Երկրի Ամենայն Հայոց Ազգին Առաջնորդ` Հիմնադիր նոր Նախիջեւանայ` եւ Գրիգորուպօլու ՅՈՎՍԷՓ Արք Եպիսկոպոս:

Յորմէ ժամանեսցի թուղթ սիրոյ, ողջունի` եւ օրհնութեան, սիրելի եւ հոգեւոր` հարազատ որդւոցդ մերոց, որք կայք բնակեալ պանդխտութեամբ ՚ի Հնդիկս, ՚ի քաղաքս, ՚ի յաւանս, եւ ՚ի կղզիս, պատուական Աւագ երիցանց, Սրբանուէր Քահանայից. Բարեպաշտ Իշխանաց` եւ Ազնուաց, Քրտնվասատակ Վաճառականաց, եւ Գեղեցկանկար Արհեստաւորաց, եւ առ հասարակ` Քրիստոսասէր ժողովրդականաց, եկաց, եւ բնակաց, արանց եւ կանանց, ծերոց` եւ տղայոց, եւ ամենայն չափու եւ հասակի, ՚ի Քրիստոս Աստուած հաւատացելոց, խնդալ` յարազուարճ բերկրանօք Ամէն:

Եւ ընդ Աստուածային օրհնութեան մերոյ` գիտութիւն եղիցի ձեզ սիրելեացդ մերոց զի ըստ յառաջագոյն գրեցելոցն մերոց, մինչ սկիզբն կալաք ընդ ձեզ խօսելոյ եւ զորպիսութիւն մեր` եւ կողմանցս այսմիկ ձեզ գրելոյ` ըստ ազգասէր բաղձանաց սրտի ձերոյ. գիտելով եւ զառաջին գրեցեալ կոնդակսն մեր, շնորհիւ Պայծառ Սուլթան Շամիրամ Աղային` Սուլթանումեան Շամիրեանց, իպմամբ հասանիլն առ ձեզ, հարկաւորեցաք եւ զկնի այնց կոնդակաց դրութեանցն, աստէն ներգորձեալ եղելութիւնսն, համառօտապէս գրել ձեզ հիմացս, մանաւանդ այն` որ առաւելապէս առ ազգս մեր հայի. զի որպէս յանցեալ 1791. թուոջն` եւ ՚ի յապրիլի Գ գրեցի, յետ առնելոյ զամենայն բերթօրեայսն Բէզարապիու, որք են այսկոյս գետոյն Դանոփայ, մեծ իշխանն Գրիգոր Ալէքսանդրիչ Պօտեմկին, որ էր ազգի մերոյ բարերար` եւ խնամակալ, եկն ՚ի Յեաշու ՚ի կայսերական քաղաքս այս տեսանել զմեծ Կայսերուհին` եւ ապա դառնալ` եւ յանցանել ՚ի Դանոփ գետ եւ մեք ընդ նմա:

Եւ մինչ թուրքքն նկուն եղեն` եւ հատաւ յոյս զօրութեան նոցա. եւ անկարգ զօրքն նոցա, սկսան փախչիլ եւ արհամարել զկառավարութիւն իւրեանց. Սուլթանն իւրովք մեծամեծօքն խորհուրդ արարեալ հաշտութիւն խօսեցաւ: Սոքա եւս` որպէս թէ դադարեալ էին ՚ի պատերազմելոյ` եւ անդադար զարիւնս հեղլոյ` տեղի ետուն խօսից նոցա. ուստի` վերոյ իշխանն` յե դարաւ ՚ի Յեաշ եւ զմեզ ընդ ինքեան տարաւ տառապանօք. հասաք անդ ՚ի վերոյ գրեալ 1791 թուոջն եւ ՚ի սեպտեմբերի 11 բայց անդ` մինչ ռէիզ Էփէնդին, ասկար Ղադըսին եւ այլք եկին ՚ի Յեաշ խօսիլ ընդ նմա զհաշտութիւն, բայց ձեռն Տեառն ծանրացաւ ՚ի վերայ մեր` աւ մեծ իշխանն հիւանդացաւ եւ յօրէ յօր ծանրացեալ, կամեցաւ ելանել ՚ի Յեաշու եւ գնալ ՚ի Ռուսս ՚ի նոր քաղաքն Նիկօլօվկայ` որ առ ափն գետոյն Նեփրու, մինչչեւ էր անցեալ վեց ժամու ճանապարհ նեղեալ եւ տառապեալ ՚ի ցաւոցն, եւ իջեալ ՚ի կառէն ՚ի վերայ դաշտի ընկողմանիլ` իսկոյն աւանդեալ էր անդ զոգի իւր առ Աստուած, ՚ի հոգտեմբերի 5 յաւուր կիւրակէի, ԺԱ ժամուն, եւ սուգ մեծ թողեալ ոչ միայն զօրացն իւրոց, այլեւ ողորմելի եւ տառապեալ ազգիս հայոց, որք զրկեցաք ՚ի յայսպիսի խնամկալէ, որ ՚ի դարս աշխարհի, ոչ էր երեւեալ վասն մեր: Դիտաւորութիւն նորա մեծամեծ սէր, յաղագս աշխարհին մերոյ եւ անկեալ թագաւորութեանն. այլ Աստուած վասն մեծամեծ մեղաց մերոց, ոչ ետ մեզ թոյլ արդիւնաւորիլ նորին տուեալ յուսովն եւ դիտմամբն, որոյ առ մեզ` եւ առ ազգս մեր` մեծամեծ արդեանցն եւ վաստակոցն, ինքն Քրիստոս փրկիչն մեր հասուսցէ զփոխարէնն հոգւոյ նորա միջնորդութեամբ հրեշտակին իւրոյ` եւ լուսաւորչին մերոյ: Զկնի այսմ բերին զմարմին նորա ՚ի Յեաշ, եւ 11 օր պատրաստութիւն տեսեալ, շինեցին բարձր գահ թագաւորական, ՚ի վերայ նորայ համակ զարամբ հովանի, եւ ՚ի գլուխ նորա թագ իշխանական, ՚ի վերա դագաղիւն, երկոտասան աթոռք` զոր շապկով, եւ ՚ի վերայ նոցա համայն կավալերքն, իշխանական գաւազանքն. եւ սպարապետութեան զէնքն եւ ամենայն նշանքն, եւ մինչ բարձին ՚ի տանէն տանիլ առ վանք մի` Գօլի անուանեալ, մնալ անդ մինչեւ ԹԱԳՈՒՀՒՈՅ բաձրագոյն հրամանն թէ` ո'ւր թաղիցեն, եւին ամենայն հոգեւորականքն եւ մեք ընդ նոսա, ամպ հովանին կալան վեց արք աստիճանաւորք, ՚ի յանձնապահ գնդոյն, զարդարեալք ոսկէ ըել հանդրձիւք եւ թագաւորական նշանօք, եկեղեցականքն ամենեքեան սեւ զգեստիւք. զանազան գունդքն եւ դասք դասք զօրացն, ամենայն զենուք եւ պատրաստութեամբ` կանգնեալ կային ՚ի տանէն մինչեւ ցվանքն. եւ մինչ ՚ի տանէն դուրս բերին զդագաղն` բարձեալ ՚ի վերայ յուսոց 24 ենարալաց, յայնժամ հնչեցուցին զդալարափողիսն եւ զամենայն դրօշակս` յերկիր խոնարհեցուցին, ահա աստէն տեսէք զսուգն, զլալն` եւ զկոծն առ հասարակ, իսկ մեք այնքան, որ աչաց միոյ լոյսն նուազեցաւ. տարեալ եդին ՚ի վանքն եւ պահեցին անդ 40 աւուր, մինչեւ հրաման եկն ՚ի Կայսերուհւոյն. տանիլ եւ թաղել ՚ի Խերսօն քաղաքի, զոր ինքն էր շինեալ, իսկ զինչ ասելի է, զմորմոքմանէ մեծի Տիրուհւոյն, որ ՚ի դարս աշխարհի, աշխարհ ո'չ երբէք ետես զոք ՚ի կացութեան նորա, զոր նա բնաւորապէս ունէր, ճշմարիտ աստուածասիրութիւն, եկեղեցեաց պաշտպան գոլն, օտարաց ընկալնումն, ազգիս մերոյ յատուկ խնամակալ լինելն, մեծ իմաստ եւ հանճարով լցեալ հռչակն` որ կայսերք եւ թագաւորք ակնածէին: Ահա, որպէս աշխարհ, նոյնպէս եւ տառապեալ ազգ մեր, զրկեցաւ ՚ի մեծափառ պաշտպանէ մերմէ, որոյ մտաց ձգտումն վասն մեր, էր նորոգութիւն մեծին հայաստանեայց` եւ կանգնումն անկեալ իշխանութեան նորա. չիք ոք, որ զհոգի զօրութեան նորա զգեցցի, յաղագս մեր` եւ աշխարհի մերոյ, մեք առ տէր աղաղակեսցուք զի զհոգի նորա, ընդ արդարսն դասեսցէ, եւ փոխանակ երախտեաց նորա առ մեզ, մեծի ողորմութեան իւրում արժանացուսցէ. եւ իւրով ողորմութեամբն զսիրտ մեր սփոփեալ, յատկապէս ողորմեսցի տառապեալ ազգի եւ աշխարհի մերոյ:

Յետ այսորիկ` ՚ի տեղի նորա առաքեցաւ ՚ի Կայսերուհւոյն` Գրաֆ բէղբօբօտկին, ծածուկ խորհրդականն իւր խօսիլ ընդ դեսպանացն թուրքաց, զսկսեալ խաղաղութիւնն` որպէս եւ կատարեցաւ, եւ քանի մի գլխօք, յառաջին հաշտութեան դաշինն նորոգեցին, եւ քանի մի եւս ՚ի նոյն աւելին, վասն վրաց եւ այրոց` որ գիտասցէ թուրքն, վրաց գոլս, ընդ հպատակութիւն Ռուստաց. մի գրգռեսցէ զլէզգիս ՚ի վերայ նոցա, եւ մի թողուցու զնոսա ՚ի յԱխալցխայ` եւ այլ ինչ, ձեռնարկեցին ՚ի 1791, եւ ՚ի դեկտեմբերի, ինքեանք դեսպանքն երկուց կողմաց, եւ ապա առաքեղին առ թագաւորսն նոքա եւս հաստատեալ զնոյն փոփոխեցին զդաշինսն մերն առ նոսա մնաց, եւ նոցինն առ մեզ. նոքա գնացին եւ զկնի նոցա, մեր դեսպանն առաքեցին ՚ի Կոստանդինու պօլիս. մերքն յետս դարձուցին ՚ի նոսա, զամենայն գերիսն եւ զկործանեալ քաղաքսն եւ զբերթօրայն` որք ՚ի զԲէզորապիա այսինքն` զՄալդավիա, զԻսմայէլ, զՔիլի` եւ զԲէնդէր, մինչեւ ՚ի գետն Նէստրայ եւ կամ Թուռլայ, իսկ յայսկոյս Նէստրայի, ոչ ետուն նոցա, յորում են Դուպասար, Օզու` եւ կամ Աչակով, Հաջիդարայ` եւ այլք:

Նոյնպէս եւ դարձուցին նոքա զամենայն գերիս ռուստաց եւ վրաց եւ դարձուցանեն եւս: Իսկ ՚ի այն թուոջս մեծ եւ կատարեալ. դեսպանք կարգեցին երկուց դիմաց եւս` եւ թագաւորական շքով առաքեցին առ միմեանս. մեծ ընծայիւք, որ իւրաքանչիւրոցն մերձ չորս միլիօն, համապատասխանօղ իրերաց, մերն գնաց, ՚ի սահմաս մեր, եւ նոցայն ՚ի սահմանս իւրեանց, եւ յայսմ ամսեան փոփոխեալ լինելոց, եւ մեղմութեամբ գնալոյ, որ համանգամայն ՚ի սեպտեմբերին, իւրաքանչիւրքն հասցին ՚ի քաղաքսն թագաւորական, որ յետ նոցա` լինիցի կատարեալ սահմանեալ հաշտութիւն:

Զկնի վաղճանի պայծառափայլ քնեազին մեր խնամակալի, զբոլոր Հայսն որք ՚ի Յիսմայէլ, ՚ի Քիլի, ՚ի Ղավշան, ՚ի Յախքիրման` եւ ՚ի Բէնդէր. ըստ կարգադրութեան լուսահոգի քնեազին, հանեալ անտի թագաւորական ծախիւք բերաք ՚ի Դուպասար, տունք ԸՃԾ, եւ հոգիք 4500 մերձ Դուպասարու ողորմած ԹԱԳՈՒՀԻՆ, հրովարտակաւ շնորհեաց` սոյն ժողովրդեան գետին բաւական, առ ափն Նէստրայի` եւ կամ Թոռլայի, հինգ ժամու ճանապարհ հեռի ՚ի Բէնդէրու, դէպ ՚ի յարեւմուտս, եւ զքաղաքն այն, անուանեաց Գրիգորիուպօլ ըստ անուան լուսաւորչին մերոյ` եւ ՚ի պատիւ, Պայծառափայլ քնեազին, անուանակրին սրբոյ Հօրն մերոյ, եւ մեզ հրամայեալ էր ՚ի հրովարտակին, օգնական լինիլ գուբեռնաթին, զձեւ քաղաքին, մինչ ձեռնարկութեամբ ԹԱԳՈՒՀՒՈՅՆ ընկալաք եթէ որպիսաբար հանդիսիւ հիմնարկեցաք, եւ շինուածոց ձեռնարկաք, ահա ամենայն տպեցաք ՚ի տպարանի մերում, յաղագս վերահասութեան մերազնէիցդ եւ հարիւր հատ առաքեցաք ՚ի Մադրաս, առ հարազատ գործակալն մեր Պարոն Յարութիւն Յակոբ, փեսայն գերազնիւ Շամիրամ Աղային, որ ընդ կոնդակին մերոյ` յամենայն ուրեք առաքեսցէ, ՚ի գիտել ձեր. յորոց եւ խնդրեցաք, զի հանգոյն յառաջնոյն զայն կոնդակ մեր` տպեսցեն ՚ի տպարանի, բազմավաստակ եւ ջանասէր համեստազարդ Տէր Յարութիւն աւագ քահանային Շիրազցւոյ, զորմէ յամենայն ուրեք առաքեսցեն փութով ՚ի գիտել: Ընդ որս` եւ զձեւ քաղաքին Գրիգորիուպօլու եւ Նախիջեւանու, քանդակել ետու եւ տպեցի, առաքել առ ձեզ` տեսանել դիտել` եւ տեղեկանալ քաղաքացն հայոց, որք ՚ի յերկրի աստ կառուցան, ՚ի ժամանակս մեր: Յետ հիմնարկութեան նորա, եւ բաւականին տուն շինելոյ, յանցեալ թուոջն` եւ ՚ի հոգտեմբերի ամսեանն, եկի ՚ի Նախիջեւան, եւ օծի անդ զՍուրբ Խաչ վանքն մեր, ՚ի նոյեմբերի 27. եւ անտի եկի ի կայսերական քաղաքս Պետրպօլք, զշնորհակալութիւն իմ մատուցի ԹԱԳՈՒՀԻՒՈՅՆ, վասն մեծի ողորմութեան. ՚ի սոյն թուոյ. յունվարի 9 անձամբ գնացեալ առ մեծութիւն նորա, եւ դէմ յանդիման ՚ի մեծի հրապարակին մատուցի զխոնարհութիւն սրտի շնորհակալութեան մերոյ` նորին մեծութեանն եւ զաւակացն իւրոց, եւ զկնի զնդիր հասարակութեանն մատուցի, շնորհել զհրովարտակ յաւիտենական ազատութեան: Հանգոյն Նախիջեւանայ, եւ համայն քաղաքաշինութեան դրամն շնորհել, որ է ԻԵՌ թուման, ընկալաւ յոյժ ողորմաթութեամբ, եւ արդէն ետ մեզ հինգ հազար թուման, վասն յառաջիկայ տարոյս շինութեան, եւ խոստացաւ զհամայն եւս զկնի տալ ձրի: Եւ մեզ շնորհեաց զիւր մեծ ողորմութիւնն անհամեմատ եւ անլուր ազգի մերոյ եւ աշխարհի, յաղագս աշխատանաց մերոց` որպէս թէ` ՚ի վարձատրութիւն այսինքն` զքո լիանթ մեծագին խաչ ճաճանչաւոր գնել ՚ի ճակատ վեղարիս, որպէս եւ յառաջին մետրապօլիտն իւրեանց, նայ եւ զվերարկու ինչ` նման մեր փիլոնին, զարդարեալ լանջք նորա ոսկէնկար խաչիւք, կարմիր եւ սպիտակ գետօք, ՚ի վերայ առնելի, եւ այսպէս պսակաւորեաց զիս, եւ ինեւ զհամայն ազգս մեր, անդին` եւ անպատմելի պարգեւօք, եւ ուրախացոյց ազգս մեր տառապեալ, որք ընդ երեսս երկի տարածեալ են, զի որպէս եւ գիտօք, ՚ի դարս աշխարհի, ՚ի Լուսաւորչէ անտի մինչեւ ցարդ, ոչ ումեքէ լեալ ազգի մերում զայսպիսի ինչ, ոչ ՚ի ժամանակս թագաւորաց մերոց` եւ ոչ զկնի նոցա, այլ Աստուած` զմերս անարժանութիւն, արժանացոյց այսմ մեծագոյն շնորհի. առ որ պատկանեալ ասութիւնն իմ ՚ի նոյն օր, ահա առաքեցի ընդ սմա, տեսանել` եւ միաւորիլ ուրախութեամբ ընդ ժողովրդեան իմոյ, որպէս բարեկամք իմ եւ մտերիմ հարազատք ազգի մերոյ, եւ գոհացողական փառս Աստուծոյ տալ եւ զերկար կեանս վասն օծելոյ նորա խնդրել եւ ծաղկափթիթ զաւակաց նորին. եւ այժմ հրաման է մեզ գնալ ՚ի Գրիգորիուպօլ սկսանիլ զշինուածսն տուեալ դրամօքն` եւ գնալ ՚ի Պօլշ, եւ տիրել անդ եղեալ ազգին մերոյ. զի բաժանեցին զՊօլշն մեր ԹԱԳՈՒՀԻՒՈՅ բաժինն եղեւ երեք միլիօն, վեց հարիւր հազար հոգի, երկու միլիօն եւ կէս բռուսն ընկալաւ, վեց միլիօն իւրեանց թագաւորին մնաց. ՚ի Սեւ ծովուն սկսեալ Նէստրայ գետովն մինչեւ ՚ի Կամէնիս, որ է հանդէպ Հօթինու եղեւ Ռուստաց, ՚ի յորս` զգուբեռնաթս` եւ զայլ գործակալս կարգեցան, այժմ համարի աշխարհն այն մասն Ռուստաց. մեք պատրաստիմք ահա գնալ անդ. իսկ զսարսափելի եւ զդառնաղէտ անցսն Ֆռանցիսոյ, եւ զսաստիկ հարիլն նորա այժմ ՚ի յիմփերատօրէն եւ ՚ի բռոււէն, կարծեմ որ ՚ի կազէթաց լուեալ իրէք, ես ոչ երկարեմ, այլ արքան, որ յետ անգութ եւ անպարտ սպանման թագաւորին իւրեանց այնպիսի խայտառակութեամբ եւ անպատուութեամբ. եղբարք թագաւորին, որք փախուցեալք էին յառաջագոյն, կրտսերն` որ կոչիւր գրաֆ Դարգու, մի եպիսկոպոսաւ եւ երկու նախարարօք ՚ի մարտի 12, եկն առ ԹԱԳՈՒՀԻՆ մեր, ընկալաւ ԹԱԳՈՒՀԻՆ որպէս զթագաւոր, ՚ի յամենայն հանդիպմունս` պատուեաց ՚ի յապրելի 14. մինչդեռ նա աստ էր, ըստ որում ունէր ծանօթութիւն, մեր` գերազնիւ Աղայ Յովհաննիսին Եղիազարեան, որ ՚ի գալն նորա ՚ի քաղաքս, մեծ շէնքսն եւ ցապարանսն, որ ունի ՚ի ճանապարհին` եւ կոչի Ռօփշայ, ընկալեալ էր զնա, որպէս եղբայր թագաւորի` եւ յոյժ մեծարանս ցուցեալ, մինչեւ երկու օրն, ուստի գալն նորա ՚ի քաղաքս, եպիսկոպոսն իւր` եւ նախարարքն, առաքեաց առ Աղայ Յովհաննէսն, շնորհակալիլ վասն ցուցեալ պատուոյն, որք եւ կին եւ առ մեզ, ցուցին զսէր` եւ զյարգանս, եւ մինչ մեք զշնորհ` եւ զպարգեւ ԹԱԳՈՒՀԻՈՅՆ ընկալաք, զճակատի խաչն եւ զմանթին, հանդէս արարեալ ժամ արարաք ՚ի մարտի 30 եւ զջերմեռանդ գոհունակութիւն մեր` ընդ խնդութեան արտասուաց առաջի սրբոյ սեղանոյն մատուցաք Աստուծոյ, որ յաջողէ զամենայն յամենայնի, եւ խնդրեցաք զկեանս երկարս, յաղագս մօրն ողորմութեան, ամենաբարեպաշտ ԹԱԳՈՒՀՒՈՅՆ մերոյ եւ աստուածապարգեւ որդւոյն` եւ թոռանցն, հրաւիրեցաւ եւ նոյն եպիսկոպոսն ֆռանսիզայ եւ նախարարքն նոցա ՚ի տես հանդիսաւոր արարողութեան մերոյ, այնքան եղեւ զգալի նոցա, զհամեստ արարողութիւն Հայաստանեացս եկեղեցւոյ, մինչեւ զմայլիլ եւ ունիլ մեծ բաւականութիւն եւ պատմեալ եղբօրն թագաւորին, մինչեւ նորա եւս շնորհակալիլ ՚ի հանդիսի Աղայ Յովհաննիսէն եւ ՚ի մէնջ, որք պատուասիրեցաք նոցա ընդ նոսա էին` եւ ամենայն մեծամեծ նախարարքն Ռուստաց: Այս ամենայն ըղձալիք են ձեզ ուստի երկարելն հաճեցայ: ՚Ի մայիսի զթոռն ԹԱԳՈՒՀՒՈՅ` որ կոչի Ալէքսանդր Պաւլօվիչ, նշանեցին մեծ հանդիսիւ եւ ուրախութեամբ:

Վաճառականութիւն կողմանցս` որպէս թէ խափանեալ է, վասն մեծի շփոթմանցն Ֆռանցիսոյ, զի ո՞ ոք կապակցութիւն ունէր ընդ կանապանեացն եւ ընդ վաճառականութեանն Ամստէրդամայ եւ Ինգլիզու, նոքա ամենեքեան անկան, ոչ եթէ հազարներով, այլ միլիոնիւք, եւ այսպէս ամենայն աշխարհ հեծէ ՚ի ներքոյ վնասու, որպէս եւ ձեզ է յայտնի, զի եւ ձեր ոչ գոյ պակաս կապակցութիւն ընդ նոսա, տէր ինքն եղիցի ձեզ օգնկանա եւ պաշտպան:

Վիրքն` այժմ ՚ի խաղաղութեան կան, Արքայն Հերակլ` զԳօրկի խան որդին իւր` յատկացուցեալ է, լինիլ ժառանգ թագաւորութեան իւրոյ, զկնի վաղճանին: Որդին Գօրգին խանի` Դաւիթ բէգն, որ է մանուկ 23 ամեայ, յոյժ արութիւնս եւ զբարի նշանս ցուցանէ ՚ի յինքն, եւ զամենայն թշնամիսն ահաբեկ առնէ տայ մեզ զյոյս առաւել յատկութեան, քան զամենեսեան, եւ մտօք յարեցեալ է ՚ի յաղագս մեր, զի է' մանուկ խոհեմ եւ հանճարեղ, զօրացուսցէ զնա տէր` զի որպէս սկսեալ է, նոյնպէս եւ կատարեսցէ:

Մեր ողորմելի Մէլիքքն, ՚ի Գէնջայ եւ ՚ի Շամքօռ են իւրեանց ստորագրեցելովքն, օգնութեան տեառն սպասեն:

Աղայ Մահմատ խանի որպէսն կարէք գիտել, իսկ եղբայր նորա Մուրթուղաղուլի խանն, ընդ կուրացուցեալ որդւոյն Քէրիմ խանի, եկեալ ՚ի Հաշտարխան, մեծ պատուով ընկալեալ եղեւ, օգնութիւն առնելոց են նմա տիրել ծովեզերաց տեղւոյն, Գիլանու, Մազանարանու եւ այլոց, որ աղայ Մահմատ խանն յիշասցի, եւ ՚ի Շիրազ եղեալ, Ջաֆար խանի որդին զօրասցի, որում եւ սրեցին հանդարտիլ ՚ի տեղւոջ իւրում եւ մի խաղալ ՚ի վերայ վրաց:

Տպարանն մեր եւ դպրոցն` ողորմութեամբ Տեառն, յօրէ յօր ծաղկի յառաջանայ` եւ պտղաբերէ. բայց մեք ՚ի ճանապարհորդութեան ոչ դատարիմք ուրեք զկայ առնուլ:

՚Ի ներկայումս տպեալ են եւ տպեն, յանուն Մադրասու բարեպաշտօն ժողովրդեանն ամենից, աստուածաղերսք, սակս աստուածասէր լինելոյ նոցա ի սկզբաննէ գործոյն մերոյ, նայ եւ` վիպասանութիւն երկնային զարդուցն, ՚ի Յօհաննու ծործորացւոյ արարեալ` յոյժ գեղեցիկ` յանուն գերազնիւ Աղայ Յօհանջան Գիրաքենին. տպեն եւ զայլ գրեանս, զորոց առ զոմանս առաքեցաք ՚ի յայդ կոյս, տեսանել` եւ զուարճանալ: Կառավար այսմ ամենայնի` է' մեր որդի Թադդէոս վարդապետն Կոստանդինուպօլցի:

Մտածեալ իմ, զնախնի ջանս` երջանիկ հարցն մերոց եւ սուրբ թարգմանչաց որք ո'չ շատացան գլով եւ զելուաւ մերով եւեթ պայծառացուցանել զազգ մեր, այլ ընտրեցին յաշակերտաց իւրեանց զյուշիմս` եւ առաքեցին ՚ի յԱթէնս որք ուսեալ անդ եւ եկեա լյաշխարհ մեր, յեղին ՚ի մեզ` զամենայն իմաստս հելլենացւոց, որպէս գրի ՚ի Խորենացին, որոց` եւ աշխատանացն երկօք, մինչեւ րացդ պայծառանայ եկեղեցի մեր. ըստ այսմ եւ մեք դատեցաք, որ մերոյ լեզուի եւեթ գիտութեանն, ոչ ինչ յառաջանայ եւ ամենայն արհեստ եւ մակայութիւն, ոչ կալանաւորի եւ դպրոցն մեր` այնպէս ոչ ծաղկի որպէս մեքս կամիմք եւ դուք փափակիք, եթէ զլեզու եւ զիմաստ այլոց ազգաց, ոչ գիտասցուք եւ հեղցուք ՚ի մեզ, ուստի` վասն այսմ մեք հոգս տանիմք, այլոց ազգաց լեզուս եւ զգիրս, յեղուլ ՚ի մեզ որով զովասցին ծարաւ ազգի մերոյ` եւ լցցին իղձք բաղձանացն մերոց, թերեւս` ՚ի դէպ ժամու եղիցի նովաւ առիթ փրկութեան` եւ կամ օգնութեան քաղցր հայրենեացն մերոց, եւ մեք առ այս փափագօղքս, յոււսով հանդիցուք` ի Տէր:

Ահա ՚ի մէնջ հեստեալքն, որ են ՚ի Վէնէտիկ, զանազան լեզուագիտութեամբ յառաջ ածեն, այնքան երկս` ոչ ազգին օգնելոյ, այլ ազգն նոքօք որսալոյ, իբրեւ թակարթիւք, իմաստութեամբ կազմեցելոյ, ՚ի յորս զմայլին միամիտ եւ արդարահոգ ի պարզաշունչ ազգն մեր` եւ յածին յուռկան պատրանաց նոցա, եւ ջրեալ այնու զուխտ եկեղեցւոյ մերոյ, պակասին յօր յօր ՚ի յազգէ մերմէ, եւ գնան ընդ անկոխ ճանապարհ, զոր ո'չ տեսին հարքն մեր, բայց ՚ի նոցապիսի պատրելոց, եւ այնու ածին յազգ մեր, ո'չ միայն խռովութիւնս եւ անհաշտ թշնամանս առ ընտանիսն, այլեւ ազգի ազգի վնասս եւ զտառապանս անհաւատ ազգաց, թէպէտ սուր` եւ կամ հալածանք անհաւատից դադարեալ է այժմ, այլ վնասք խաբէութեան նոցա ոչ պակասին` ողորմելի յազգէ մերմէ:

Ահա յայսմ վշտի հեծեն համայն ազգ մեր, որք են ՚ի յարեւմուտս յիշխանութիւնս հագարացւոց, որոյ պատճառաւ բազումք կորուսեալ զգայս իւրեանց` եւ կորուսանեն. կապեալ են նոքա յաղքատութեան որպէս յերկաթի:

Ոյր յաղագաւ խաբին, եթէ ոչ պարզմտութեամբ իբր առաւել ջեռմեռանդական ճանապարհ որոնելով` ՚ի խաբէական ուռկանս նոցա ըմբռնին. եւ փոխանակ Փրկչին, ՚ի յոր դնելի է յոյս մեր (զի արեամբ նորին գնեցաք) ՚ի մարդ դնեն զյոյս իւրեանց, այսինքն` ի յաւելորդապաշտ պապն, զորոյ աւելորդապաշտութիւնն լաւապէս ճանաչելով սեպհական ազգն իւր, որք են ՚ի բոլորն Եւրօպիա ՚ի ներկայ ժամանակիս, ՚ի ծըփմունս խռովութեան յուզին, եւ զսնոտի իշխանութիւնս, եւ զառատահամբաւ ամբարտաւանութեան եղջիւր իշխանութեան նորա փշրեն, այնքան` մինչեւ տաղտկանալ ամենից, եւ ՚ի ճշմարիտ քրիստոնէական կրօնէ շեղիլ. եւ պետութեանց եւ իշխանութեանց եւս` կալ հակառակ, իսկ փոխանակ այնքան ազգացն եւ լեզուացն, որք յօրստօրէ ոստնուն ՚ի բուն գլխոյ իւրեանց ՚ի պատճառէ անհամ եւ անալի ամբարտաւան փքացմանէ նորին, մերային սինիքոր ազգ, իբրեւ Գաբաւօնացիքն, կամին պատուաստիլ ՚ի նա եւ լցուցանել զթիւն, այնքան բազութեան` հեստելոց եւ պակասելոցն:

Ահա Պարոն Վէնէտիկցի գիտուն հեստեալքն մեր` եւ եւս ՚ի սոյն դեգերին, ՚ի յամենայն գրուածս իւրեանց թարց ամօթոյ եւ պատկառանաց եւ խղճահարութեան, ՚ի յամենայն յառաջացեալ գրեանս նոցա, առաւել ՚ի յերեք հատոր պատմութիւնբս, որ եթէ իմաստուն ոք յազգէ մերմէ ընթեռնուցու, որ բուն պատմութեան ազգին մերոյ տեղեակ իցէ, շնչասպառ լեալ յընթերցմանէ նոցին, շնչաքաղ յերկիր անկանի: Նախ վասն ուրացութեան զճշմարտութիւն արդար կացութեանց եկեղեցւոյ մերոյ (որոյ եւ ինքն ՚ի մազում ուրեք բռնադատեալ ՚ի ճշմարտութենէ, տայ հաւանութիւն ուղիղ գոլ: Երկրորդ` ձանձրացուցանելով զընթերցօղս, ՚ի տարապայման ջատագովութենէ ժողովոյն քաղկեդոնի եւ քաղկեդոնականաց, եւ ՚ի զանազան գրութեանց Պապից առ ազգս մեր, եւ զխելագար պահանջմանց նոցա, եւ մանաւանդ տգիտութեանց նոցա` առաւել, որ յամենայն ժամ կամեցեալ են հասու լինիլ աւանդութեանցն հայոց, եւ իբրեւ անբան անասուն` ոչ պահեալ ՚ի մտի ՚ի յանցանիլ միոյն եւ յաջորդիլ միւսոյն, ՚ի նոյն երկբայութիւն անկեալ զորս ՚ի հեստելոցն լուեալ են, եւ անդէն մոռացեալ, զյառաջին գիտացեալն, կրկին պահանջեալ ոչ զհաւատ այլ զհնազանդութիւն առ պապական իշխանութիւնն. ընթերցէք զզըզուալի պատմութիւնս Ռուփենեանց եւ լացէք ընդ թշուառութիւն ազգի մերոյ, եւ անդէն գիտացէք, որպիսի հոգի գոլն գրողին, եւ զգուշացարուք ՚ի պատրանաց նորա` եւ ՚ի յիմաստութեամբ կազմեցեալ թակարթէ:

Մերձեցարուք ՚ի գիրքն այն` իբրեւ այլ ազգաց զպիտանին եւ զբարին` յամանս ժողովեցէք ըստ աւետարանական ուռկանին, եւ զխոտանն ՚ի բաց ընկեցէք, իբրեւ զգաղձ ապականիչ մտաց ձերոց:

Ահա այսոքիկ, այրեն զհոգի իմ, լալ զանբախտ վիճակ ազգի մերոյ. եւ զկուրութիւն ոմանց հետելոց. եւ տալ անդէն զմաշեալ անձս իմ, վշտաց եւ աշխատութեանց, թերեւս զծաղիկ ինչ բուսուցանել յազգի մերում Տեառն գործակցութեամբ որ ՚ի դէպ ժամու զմայլեցուսցէ զքիմս նոցա, եւ բացցէ զմիտս` ճանաչել զօտարն եւ զընտանին, զվնասն եւ զօգուտն ընդ հանուր ազգին եւ եկեղեցւոյն, թերեւս եւ աչք հոգւոց նոցա բացցի, ճանաչիցեն զճշմարտութիւնն մեր` զոր գիտութեամբ կորուսին, եւ անդէն միաւորեսցին ՚ի յազգս` եւ յեկեղեցիս մեր` զոր թողին, եւ լինիցին իսկական մշակ, իսկական ազգի մերում, որով եւ ՚իրաց թողեալ զկամակոր եւ զխռովարար, երկսայրի գրեցեալսն իւրեանց, աշխատանք իւրեանց յագուրդ տացցեն ազգի իբր ՚ի նոյն ազգէ եւ յեկեցեւոյ սիրելւոյ, թարց կարկատանաց` եւ անդուգն բանից հետեւողաց, որք ունին զառողջ միտս եւ զիմաստուն դատողութիւնս. այսքանս բաւ լիցի նոցա, յաղագս զգուշութեամբ ընթերցմանց գրեանց նոցա:

՚Ի վաղուց հետէ ՚ի Տէր Ստեփանէն մերմէ գիր ոչ ունիմք, եւ ոչ գիտեմք ուր գոլն եւ երթալն, տացէ Տէր մեզ` զլուր առողջութեան նորա լսել եւ զերեսն նորա տեսանել, եւ միջնորդութեամբ նորին, ձեզ ամենիցդ` յանուանէ եւ ՚ի դիմաց ճանաչել, եւ զյատկացեալ սէրն մեր առ միմեանս, եւ եւս արծարծել եւ նպատակ բարի, ՚ի մէջ մեր` կանգնել եւ հաստատել, եւ զկնի մեր թողուլ, եւ այլն աղաչեմ զողորմածութիւնն Աստուծոյ, պահել զձեզ յերկար կենօք, եւ առողջ անձամբ, յաջողեալ ամենայն գործս բարութեան, եւ ՚ի յամենայն ճանապարհորդութիւնս ձեր ՚ի վերա ծովու եւ ցամաքի, հրեշտակի խաղաղութեան յանձն առնել զձեզ պահպանել յամենայն անախորժ պատահմանց կենցաղոյս. ՚ի կեանս այս, ձրկել զձեզ ՚ի յունայնաբան յարուցելոցն ՚ի վերա հաւատոցն ճշմարտութեան, սուտ անւն քրիստոնէից, զրպարտչաց եկեղեցւոյ` եւ սուրբ օրինաց մերոց, եւ ՚ի հանդերձեալն, լուսաւորչական սուրբ դաւանութեամբն, անբիծ եւ ուղիղ հաւատով, յուսով եւ սիրով, իբրեւ զիմաստուն կուսանսն, զնոսա ՚ի ձեռն ունելով, իբրեւ զվառեալ լապտեր, արժանի լինիջիք, երկնային առագաստին, լսել զկենարար ձայն փեսային հոգւոց մերոց Տեառն եւ Փրկչին թէ` եկայք օրհնեալք Հօր իմոյ, ժառանգեցէք զանսպառ ուրախութիւնն որում փառք յաւիտեանս, Ամէն:

 

Ամենախոնարհ Յովսեփ Արք Եպիսկոպոս

Ռուստաց երկրի եղեալ ամենայն Հայոց ազգին

հիմնադիր Նոր Նախիջեւանու եւ Գրիգորիուպօլու:

 

1793: Յունիսի 20 ՚ի Սանկթպետրբուրղ:

 

Օրինակ Երկրորդ Օրհնութեան Թղթոյն ՚ի նոյն Սրբակրօն Տեառն Յովսեփայ Արք Եպիսկոպոսէ առ Հասարակ ազգս Հայոց բնակեալ ՚ի Հնդիկս:

 

Սրբոյ եւ Մեծի Աթոռոյն ԷՋՄԻԱԾՆԻ, Ծայրագոյն Նուիրակ, Ռուսաց երկրի ամենայն Հայոց Ազգիս Առաջնորդ Հիմնադիր Նոր Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիուպօլու Յովսէփ Արք Եպիսկոպոս: Յորմէ` սիրող եւ օրհնութեամբ, ծանուցումն լինիցի ՚ի Հնդիկս եղեալ օրհնեալ Ազգիս Հայոց` Քահանայից, Իշխանաց, Եկեղեցականաց, Վաճառականաց` եւ առ հասարակ Քրիստոսասէր ժողովրդոց:

Զորպէսն մեր եւ կողմանցս, մեծ օրհնութեան կոնդակաւն, գրեցաք առ ձեզ երկարապէս: Իսկ այժմ այսու օրհնութեան թղթովս տամ ձեզ գիտեմ վասն մեծի կապակցութեան մերոյ, որ մեք ունիմք մեզ բարեկամ, ՚ի Ինգլիզ ի Լօնդօն քաղաքն վաճառական ոմն` բարի եկ մեծ անուն որոյ անունն է Իսակ սօլէ, որով միշտ մեր թղթոց երթ եւ եկութիւնն լինի առ ձեզ եւ ձերն առ մեզ, շնորհիւ պայծառ իշխան Շամիրամ Սուլթանում Շամիրամենին:

Մեք հարկաւոր համարեցաք տալ ձեզ ամենիցդ գիտել, եւ ինչ գիր եւ բան ունիցիք առ մեզ առ նա առաքել, որ նա ՚ի Պետրապօլք առ ազնիւ Պարոն Փիլիպպոս Մանիչարեանն առաքելով, ըստ ժամանակին մեզ հասանիցի, թարց աշխատութեան եւ յուշացման: Եւ մինչ ՚ի Մադրասու առաւել յարմարութիւն գոյ թղթոց եւ այլոց երթ եւ եկութեան, ՚ի Ինգլիզ ՚ի Լօնդօն քաղաքն, բարոք է ձեզ առաւել ՚ի Մադրաս առ մեր հարազատ գործակալ Պարոն Յարութիւն Յակոբն, որ նա վասն այսմ հարկաւոր կապակցութեանս մերոյ, լինիցի գործիք եւ կամ միջնորդ, առ միմեանս հասուցանելոյ. Եւ եթէ յայլ քաղաքաց եւս գոյ յարմարութիւն ՚ի յԻնգլիզի գրել եւ կամ առաքել ինչ, նոյնպէս յամենայն քաղաքաց գործակալքդ կարէք առնել առ Իսակ սօլէն, եւ ՚ի Պետրապօլք Ազնիւ Պարոն Փիլիպպոս Մանիչարենին, իմացումն գրել, որ երկուց կողմանց ապահով եւ միամիտ լինիցուք:

Այլն շնորհ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի եւ Սուրբ Հոգւոյ առաքեսցուք առ ձեզ, որով եւ մնալ ձեզ, խաղաղ եւ յաջող կենօք, ամենայն բարեպաշտութեամբ զարդարեալ, Ամէն:

 

Խոնարհ Յովսէփ Արք Եպիսկոպոս:

Գրեցաւ ՚ի 1793 թուին եւ ՚ի յունիսի 20: ՚ի Սանկթպետրբուրղ:

 

Հրովարտակ Իւրուհւոյ Կայսերական Մեծութեանն առ Եկատարինէսլաւու Տեղակալութեանն Կառավարիչ Ենարալ Մայեօր եւ Կավալէր Վասիլ Վասիլիչ Կախօվսկին. Վասն քաղաք շինութեանն Հայոց, անուանեալ Գրիգորուպօլ:

 

ԵԿԱՏԱՐԻՆԷՍԼԱՒՈՒ ՊԱՐՈՆ ԳՈՒԲԷՌՆԱԹՕՐ ԿԱԽՕՎՍԿԻ:

 

Ի ձեզ յուսացեալ` զմարդաբնակ առնելն եւ զբարեշինութիւնն տեղւոյն` որ ՚ի յօսմանցոց նոր ստացեալ մեր, հարկաւոր համարիմք եւ զյատուկ խնամածութիւնն ձեր` ՚ի վերա անդր վերաչուելոց հայոց` յանկոյս գետոյն Նեստրացու:

Հանգուցեալ Քնեազ Գրիգոր Ալէքսանդրովիչ Պօտէմկին Տաւրիչսկուն նշանակեալ զայն տեղին` ՚ի լինել քաղաք Հայոց, ենթանուանս Գրիգորուպօլ. սկսեալ ՚ի Նեսրայ Գետոյն յատկացուցանելով զտեղին քաղաքաշինութեան ՚ի ձորոյն Չէռնու` մինչ ՚ի Չէռնիցոյ, որոց միջի քաղաքն: Մեք հաստատեմք զանօրինումնս զայս եւ հրամայեմք:

Նախ` որոշել զվերոյիշեալ շրջակայ տեղին, որ ՚ի մէջ ձորոցն Չէռնու եւ Չէռնիցոյ. եւ ապա` յատկացուցանել զքաղաքն Հայոց` որ կոչի Գրիգորուպօլ:

Երկրորդ` յօրինել զձեւն քաղաքին, եւ կարգաւորեալ զայն` համայարմար Ազգին, եւ կերպի կացութեան նոցա, եւ հակմանց` աշխատասէր ժողովրդեանդ այդմիկ, զայն առաջադրել մեզ:

Երրորդ` յետ այսորիկ` զամենայն զառ ՚ի ձէնջ կախեալ օգնութիւնս` տալ Հայոց. որպէս զի` կարօղ լիցին նոքա յառաջ բերել զարհեստս, բանալ զՀանութս, եւ ՚ի գործ դնել զայն ամենայն` զոր կարեն ինքեանք յօրինել: Արհի Երպիսկոպոսն Հայոց Յովսէփ` կարէ օգնական լինիլ ձեզ, այնպէս` որպէս յառաջ ժամանակաւ եւս գտանեցեալ է ՚ի սոյնասարա գործս:

Չորրորդ` առաջարդել մեզ` զայն ամենայն հարկաւորութիւնսն եւ զխնդիրս նոցա` որք ոչ իցեն ներհակ օրինաց մերոց. եւ այս մանաւանդ խոհեմ գիտմամբ, զի ոչ միայն մտեալքն ՚ի հովանաւորութիւնս մեր` լիցին պահպանեալք, այլեւ` արտաքոյ սահմանի մերոյ եղեալ մի երկրացիք նոցին` տեսանելով զնոսա ՚ի բարօրութեան, միաւորիլ ընդ նոսա` ինքնին յօժարիցին:

Հինգերրորդ` սորին, եւ այլ ձեզ յանձնեցեալ գործոց մերոց կատարման, եւ մեզ զյառաջադրութիւնս ձեր յայտնեցման, սպասեմք միշտ:

 

Ստուգիւ ստորագրեցեալ յատուկ Իւրուհւոյ Կայսերական Մեծութեան Ձեռամբն` այսպէս:

ԵԿԱՏԱՐԻՆԷ

Փետրվարի 23. 1793 ին:

՚Ի ՍԱՆԿՏՊԵՏՐԲՈՒՐԳ

 

Յետ ընկալման Ողորմութեան Հրովարտակիս այսորիկ, ըստ Բարձրագոյն Հրամանին` որ ՚ի յերկրորդ գլուխն սոյն Հրովարտակիս, Պարոն Գոբէռնաթ Կախօվսկին պատրաստեաց աղ գեղեցկայարմար ձեւ քաղաքին Գրիգորուպօլու, լայնանիստ դրութեամբ եւ փողոցօք. զետեղելով ՚ի նմա` ՚ի պատշաճաւոր տեղւոջ զեկեղեցիս. զԴպրուս, եւ զԴատաստանատունս, զԻջավանս, զԽանութս, եւ զՍրճետեղս, Յատկացոյց եւ զԱռաջնորդարանն իբրու. զակն պատուական, դնելով ՚ի միջակէտ քաղաքին ՚ի վերա Նեստրայ գետոյն, եւ շուրջ զԱռաջնորդարանաւն` սակս եկեալ ամբոխին ՚ի վաճառ` զմեծ հրապարակն եւ զվաճառատեղի. եւ ՚ի հրապարակին մեծի` առաջի Առաջնորդական տանն` զԱւագ Եկեղեցին յանուն Սրբոյ Կուսին Եկատարինէի: (զայն ձեւ քաղաքին` մարթ է յետոյ տպմամբ ՚ի լոյս ածել: )

Զձեւակերպութիւնն զայն Գրիգորուպօլ անուանեալ քաղաքին` Պարոն Գուբռնաթն` ՚ի ձեռն եղբօր որդւոյն` նոյնոյ Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսին` Երկայնաբազուկ Արղութեանց՝ Քնեազ Բարսեղին` առաքեաց առ Ամենագթած Թագուհին. յապրիլ ամսոյ 17 ին:

Հաճեալ Թագուհւոյն ընդ յարմար ձեւակերպութիւնն Գրիգորուպօլու, ՚ի Ցարսկի սելօյ` ՚ի յամարային բնակութեան իւրում, ՚ի յունիսի տասներրորդ օրն` Իւրոյ Կայսերական Մեծութեան Ձեռամբն ստորագրեալ էր ՚ի նմա, թէ` Եղիցի այսպէս:

Եւ զայն` յատուկ սուրհանդակաւ ուղեւորեալ էր Տուպասար առ Պարոն Գուբէռնաթն. որոյ ընկալեալ զնոյն Անգին Պարգեւն ազգիս Հայոց ՚ի յուլիսի եօթն եւ տասներրորդ օրն, ՚ի տօնի նախկին Լուսաւորչին մերոյ` Սրբազան Առաքելոյն Թադդէոսի եւ Սանդխտոյ Կուսին, իսկոյն առեալ գնաց ուրախութեամբ առ Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսն, եւ ետ նմա զձեւն քաղաքին զՇնորհն Թագուհւոյն իւրոյ. զոր ընկալեալ մեծաւ անպատմելի խնութեամբ Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսին` հրամայեաց հասարակութեանն Հայոց` պատրաստիլ. որ ՚ի նոյն յուլիս ամսոյ քսան եւ հնգին` սկիզբն արասցէ հիմնարկութեան քաղաքին` պատշաճաւոր հանդիսիւ:

Եւ որովհետեւ Հանդէսն Հիմնարկութեան Քաղաքին Գրիգորուպօլու` գրեալ Ռուսերէն` ուղեւորեցաւ առ Ողորմածագունեղ Կայսերութին եւ արժանաւորեցաւ ընթերցեալ լինել ՚ի Նորին Մեծութենէն եւ ՚ի Նոցին Բարձրութեանցն: Կայսերազանց. ուստի` պատշաճ համարեցաք եւ արժան վարկաք` թարգմանել զայն եւ տպմամբ ՚ի լոյս ածել, ՚ի ղուտրճու ՚ի մերազնէից:

 

Հանդէսն օծմամբ հիմնարկութեան քաղաքին` անունեալ Գրիգորուպօլ:

 

Ի Կատարումն Ամենաբարձր Հրամանին` ըստ Հրովարտակիս վերոգրելոյ, ըստ շնորհեցեալ ձեւոյն եւ յօրինմանն Քաղաքին Հայոց` անուանելոյն Գրիգորուպօլ. որ հանդերձեալ էր հիմնարկիլ ՚ի վերայ Նեստրայ գետոյն, ՚ի մէջ երկուց ձորոց, Չէռնու եւ Չէռնիցոյ, ՚ի 1792 թուոյ` Յունիսի տասներրորդ օրն` յատկացեալ եղեւ նուրել զտեղին զայն` ազգիս Հայոց, ՚ի ձեռն Բարձր Կառավարչին Եկատարինէսլաւու Նամէսնիկութեան:

Արդ` ՚ի քսնարրորդ չորրորդ աւուրն յուլիսի սկսեալ մինչ ՚ի յետեւեալ օրն` որ էր քսաներրորդ հինգերրորդ, պատրաստեցին ՚ի մեծ հրապարակին փողոցին զՀոյակապ Դուռն մի, որոյ յերկուս կողմունս` բազմարուեստ վանդակակապ յօրինուածք եւ վերնախարիսխք երկուց կողմանց զորովք շղթայապէս պատեալ էին զերփներփն ծաղկունս բազմազանս, եւ հիւսեալ զմշտականաչ դալարագեղ գաբնիցեայս, ՚ի զարդ վայելչութեան հանդիսին հանդերձելոյ:

՚Ի պատրաստիլ այսր ամենայնի, Կավալէր Պարոն Կառավարիչն Նամէսնիկական գործոյն` արար հրաման, զի որք միանգամ յօժարակամ են ՚ի տեսութիւն հանդիսիս, յառաջակայ օրն` ՚ի նշանակեալ տեղին` պատրաստի գտանիցին:

Ուստի` ՚ի յիններրորդ ժամն` զկնի կէս գիշերոյն այն է առաւօտուն պահու, սկսան գունդագունդ ժողովիլ` ՚ի մասնակցութիւն վայելման հանդիսիս, դասք անձանց Մեծապատուից Նախարարաց, եւ զանազան Աստիճանաւորաց, երամք Վեհազնէից, հոյլք Ազնուականաց, եւ գումարք առ հասարակ Ժողովրդականաց. սպասելով սկիզբն առնելոյ գործոյն:

Իսկ` ՚ի հասանել ՚ի ժամն տասներրորդ` եղեւ սկսուածն այսպէս. Նախ` պատշաճաւոր երգօք հոգեւորականօք` զգեստաւորեցեալ եղեւ Խաչանիշ եկեղեցական զգեստիւք ոսկեթել ծաղկեալ, եւ նափորտապատ վայելչութեամբ շքեղազարդեալ` Բարձր Սրբազանութեանն Տեառնն Յովսէփայ Աստուածարեալ Արհի Եպիսկոպոսին` ազգիս Հայոց` ընդ Տէրութեամբ Ռուսաց եղելոց, եւ Աշխատասէր Հովուապետին հանուրցս, ՚ի մէջ գեղեցկայարմար գաւթի ի տան իւրոյ Սրբազնութեանն, զոր յԱրքունուստ պատրաստեալ էին, վասն առ ժամանակեայ բնակութեան նորին:

Եւ յետ զգեստաւորելոյն` նորին Բարձր Սրբազանութեանն` Պարոն Գուբէռնաթօրն` ունելով ՚ի ձեռին իւրում զԱմենաբարձր Հրովարտակն ողորմած Թագուհւոյն, (որ շնորհեցեալ էր ՚ի տասներրորդումն աւուր յունիսի, վասն շինութեան քաղաքին) ընդ նկարեն յօրինուածոյն եւ ձեւակերպութեանն` տեղւոյն եւ քաղաքին, մատեաւ առ Բարձր Սրբազանութիւնն Արհի Եպիսկոպոսին, ասաց զբանս շնորհակալութեան եւ շնորհաւորեցման` ՚ի դէմս Նորին Բարձր Սրբազանութեան որպէս վայելուչն էր այնմ հանդիսի. յայտնեաց զԲարձրագունեղ Կամեցողութիւնն` Ամենագթած Ինքնակալ Կայսերուհւոյն, որ յատկացուցեալ էր զպատրաստի տեղին` լինել Քաղաք Հայոց, անուանեալ Գրիգորուպօլ. եւ հաճեալ էր տալ տեղի իշխանութեան Հայոց, համեմատ հրամանի եւ կամեցողութեան` հասարակ օրինաց: Եւ ապա վերջացուցեալ զբանս իւր` յանձնեաց զերկաքանչիւր գեղայարմար ձեւակերպութիւնսն քաղաքին` Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսին Յովսէփայ:

Իսկ` Նորին Բարձր Սրբազանութիւնն` պատկանաւոր պարկեշտութեամբ եւ վայելուչ յարգանօք ընկալեալ ՚ի ձեռնէ Պարոն Գուբէռնաթօրին իբրեւ տարածեաց առ ժողովուրդն, եւ օրհնեաց զԿառավարիչն գործոյս, իկսոյն առ հասարակ ՚ի ժողովրդոցն բերանոյ, ձայն ցնծութեան` եւ բարբառ բերկրանաց` յերկինս վերացեալ, ոչ այլ ինչ էր անդ լսել, քան թէ` ամենեցուն միաբարբառ` միաբերան ձայնումն. Ո՞վ Ամենողորմ Թագուհիդ ԵԿԱՏԱՐԻՆԷ` յաւիտեան կաց:

Յետ այսորիկ` պատրաստեալ հոգեւորականց ՚ի գնալ մատչիլ ՚ի տեղի Աւագ Եկեղեցւոյն` կառուցելոյ յանուն Բազմաչարչար Սրբոց Կուսին Եկատարինէի, սկսեալ եղեւ ՚ի շքեղաշուք գաւթէ տանն` Նորին Բարձր Սրբազանութեանն, շարունակաբար կատարիլ վայելչայարմար կարգադրութիւնս, այսպէս:

Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսն` զՍրբալոյս Միւռոնն օրհնեալ` յանձնեաց ՚ի ձեռս զգեսատուրեալ Քահանայի միոյ: Զնկարէն յօրինեալ ձեւակերպութիւնսն քաղաքին եւ տեղւոյն` ետ ՚ի ձեռս Պարոն Օզըրկվարգէր մէստր Շօստաքին: Եւ ՚ի վեցեսին վիմաց նախապատրաստելոց առ ՚ի արկանել ՚ի հմին բովանդակութեան քաղաքին, զԱռաջինն` յանուն Բազմաչարչար Սրբոյ Կուսին Եկատարինէի` ետ ՚ի գիրկ Պարոն Կառավարիչ Կախովսկուն: Զերկրորդն` յանուն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ` ետ Պարոն Ենարալ Պօռուշիկ եւ Կավալէր Իվան Մաթվէյինչ Տոլստովին: Եւ ՚ի մնացեալ չորից քարանցն` ըստ թուոյ չորից Աւետարանչացն, զԱռաջինն ետ Պարոն Ենարալ Մայեօր եւ Կավալէր Ուստոֆ Ֆէտոովիչ Քնօրինին: Զերկրորդն ետ Պլղատիր եւ Կավալէր Ֆէտր Իվանիչ Քիսէլովին: Զերրորդն` Պարոն Պօլկովնիկ եւ Կավալէր Իվան Իվանիչ Իսայովին: Եւ զչորրորդն` Պարոն Պօտպօլկովնիկ Պաւլ Դիմիդրիչ Պէլուխինին:

Ապա ՚ի կատարման այսր ամենայնի, Քահանայքն զգեստաւորեալք` ունելով զաւետարանս եւ զպատկերս. ընդ որս` եւ երկու Քահանայք Ռուսաց եւ Մալդավանու, որք էին ՚ի Նորին Սրբազանութեան նոր շինեցեալ գիւղիցն, ընդ մերցն զգեստաւորեալ մերով զգեստիւր. եւ չորս Սարկաւագք բուրվառ ՚ի ձեռին, մատեան ընդ առաջ Միւռոնաբարձ Քահանային. այլեւ չորս Սարկաւաք քշողօք` յերկուց կողմանց նոյն քահանային. իսկ ՚ի յառաջկուսէ` Կղերիկոսք. յորոց չորեքինքն բարձեալ տանէին զմեծամեծ խաչս. եւ երկուքն զքշոցս. եւ չորս եւս` զմոմեղէն գերանս: Զկնի որոց` եւ երկու Դպիրք վերամբարձեալ ունէին ՚ի ձեռին իւրեանց զերկու գաւազանս Եպիսկոպոսականս:

Հուսկ յետոյ` Ինքն Սրբազան Յովսէփ Արք Եպիսկոպոսն` ունելով ՚ի պարանոցին Իւրոււոյ Կայսերական Մեծութենէ շնորհացեալ զականակուռ Պանկէն այսինքն զպատկերն եւ խաչ եւ ՚ի ձեռին զականակպ զԽաչ եւ զԳաւազան, )որոյ զքղանցս շուրջառի բարձրացուցանէին յետկուսէ երեք դպիրք) յերկուց կողմանց բազմութեամբ ժողովրդոց. եւ եկեղցականա դասուց պաշտօնէից, եկեալ անցեալ ընդ պատրաստեալ դուռն մատեաւ ՚ի տեղի Աւագ Եկեղեցւոյն. ուր պատրաստեալ կայր վրան, յորում եւ հաստատեալ էր սեղան: Ուր ՚ի մտանելն` զՍրբալոյս Միւռոնն բազմացուցեալ ՚ի վերայ սեղանոյն` մինչ ՚ի կատարիլն պատկանաւոր ժամակարգութեան, ապա սկսաւ լուանալ զ՚ի հիման դնելի վէմսն` ջրով եւ գինեաւ. զկնի որոյ` զկենսացնցուղ Միւռոնն շրջաբերեալ զԱւագ Եկեղեցեաւն` եւ եկեալ կրկին ՚ի նոյն տեղին, երգելով զերգս պատշաճականս` եհեղ յանօթն. որով ձեռն էարկ օծանել զիւրաքանչիւր վէմս ուրոյն ուրոյն:

Որոց զԱռաջինն` որ յանուն Սրբոյ Կուսին Եկատարինէի, եդեալ ՚ի մէջ նոյն Աւագ Եկեղեցւոյն` եւ հաստատեալ հանգուցին ՚ի վերա նորա Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսն եւ Պարոն Կառավարիչն` զամարմաոնեայ վէմ մի նախապատրաստեալ, յոյր վերայ քանդակեալ էր այս բան. ՚ի Թագաւորութենէ Մեծին ԵԿԱՏԱՐԻՆԷ Ի Երկրորդի. 1792ին. յունիսի 10ին:

Զերկրորդն` յանուն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ եւ հովանաւոր Պահպանի քաղաքին, եդին ՚ի ներքոյ սեղանոյն, ընդ Պարոն Ենարալ Պօռուչիկ եւ Կավալէր Իվան Մաթվէյիչ Տօլստովին:

Իսկ զմնացեալ չորեսին վմէս` ըստ թւոյ չորից Աւետարանչացն` եդին ՚ի չորս անկիւնս նորոյ քաղաքին:

Ապա` մեծաւ հանդիսութեամբ` շուրջ զԱւագ Եկեղեցեաւն ելին ՚ի թափօր:

Յետ թափօրի` բացեալ զԱստուածաբան բերան իւր` Աստուածարեալ Սրբազան Արհի Եպիսկոպսն` սկսաւ ասել զ Քարոզ` հիասքանչ, այնքան զօրեղ փաստիւք, առատ վարդապետութեամբ, եւ ազդու ոճիւ, մինչ զի` ամենան ոք յուրախութենէ սրտին, եւ ՚ի յզմայլեցմանէ մտացն` ՚ի թորումն քաղցր արտասուաց շարժիւր, մինչեւ Նախարարքն անգամ եւս: (Եւ զայս քարոզ` ունիս արեամբ տեսանել յայլում նուագի տպեալ): Զկնի որոյ ամենեքեան միաբերան` զերգս շնորհակալութեան աղօթիւք հանդերձ` սակս առողջութեան Իւրուհւոյ Կայսերական Մեծութեան` առ Ապէնիազն Աստուած լիաբերան մատուցին:

Յետ աւարտման աղօթիցն` ըստ նախապատրաստեցեալ կարգադրութեանն, եղեւ գնտակայ թնտանօթից ձգտումն` 365: Եւ յանժամ բովանդակ Նախարարքն` Աստիճանաւորքն եւ Հոգեւորականքն ընթացսն ՚ի տուն Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսին. ուրանօր հանեալ զգեստս մատուցին շնորհաւորութիւնս Նորին Սրբազանութեանն, եւ հասարակ ամենայն ժողովրդոցն:

Յորում` բաց ՚ի Նախարարացն եւ յԱստիճանաւորացն վաթսնից, զյատուկ սեղան եւս պատարստեալ կերակրոյ` եկեալքն անձինք պատուականք ՚ի բնակչաց քաղաքին Գրիգորուպօլու, եւ հրաւիրեալքն ՚ի Նորին Բարձր Սրբազնութենէ ՚ի Եաշու եւ ՚ի Րօմանու բազմեցան ՚ի սեղան` ՚ի յուտել գոհութեամբ եւ ՚ի յըմպել փառաբանութեամբ:

Իսկ ՚ի յըմպելն վասն կենաց Իւրուհւոյ Մեծութեան եւ Նորին Կայսերազանց Բարձրութեան վերստին եղեւ արձակումն գնտակաց թնտանօթից:

Եւ յայ օր` Պարոն Կառավարիչն Նամէսնիկութեան ընծայեաց հասարակ ժողովրդեան առ ՚ի պատիւ` զհարիւր ոչխարս, եւ զչորս հազար հացս. զբաւական գինիս, եւ զբազում զանազան կերակուրս: Եւ ՚ի մէջ այնց բազմութեանց` կայր եւ ծերունի անձն մի` ազգաւ հայ` 115 ամաց. որ օրհնէր զՊաշտպանիչն ազգիս մերոյ:

Դյայն միջոցի` յոչ այլ ինչ պարապեալ էր տեսանել զբերան բովանդակ ժողովրդեանն, քան թէ` բերկրալի ձայնիւ օրհնել եւ բարեբանել զԱնուն Ամենողորմածագոյն Նախախնամօղ Իմաստնագործ Մեծին ԵԿԱՏԱՐԻՆԷԻ Երկրորդի որ զցրուեալս յամենայն ուրեք ազգս հայոց` ողորմութեամբ ժողովեաց եւ զոչունօղ ազգս զքաղաք, զգիւղ, եւ զագարակ, Տէր այսր ամենայնի կացոյց:

Իսկ` զկնի հիմնարկութեանս այսորիկ` ՚ի Պարոն Գուբեռնաթէն տուեալ եղեւ Սրբազան Յովսէփ Արք Եպիսկոպոսին` առ ՚ի շինութիւն նոյնոյ քաղաքի` զանազան նիւթք շինուածոց. եւ յԱրքունական Գանձուցն` ՚ի վճարումն ծախուցն ամենից` դրամ. ըստ Վեհագոյն Կամեցողութեան Իւրուհւոյ Կայսերական Մեծութեան: Ուստի` եւ Աշխատասէրս այս Հովուապետ` ինքնայօժար կամօք տուեալ զանձնի իւր ՚ի յաշխատանս շինութեան քաղաքին, հանդերձ հասարակ ժողովրդովք, որքան եւ եղանակն օգնել կարաց, հայրական գթով ըստ իւրն բարերջանիկ սովորութեան` հանգոյց զամենեսեան ՚ի տառապանաց. լիացուցանելով զաղքատսն` հոգացեալ զկարիս նոցին. եւ մխիթարելով յորդորմամբ եւ յուսադրութեամբ` զամենայն ցեղ կացութիւնս մարդկան:

Այլ վասն մեծամեծ շինուածոցն` որպիսիք են հոյակապ Եկեղեցիք, զանազան Դադաստանատունք, Դպրոցք, Գործետեղք, Խանութք, եւ այլ հարկաւոր շինուածք, արդէն պատրաստեալ լինին նիւթք պիտանիք. զի յաջողութեամբ Տեառն` ՚ի յառաջակայ ամին, ունի շինել Նորին Բարձր Սրբազնութիւնն զհամայնն ձրի ողորմութեամբ Ամենաբարեպաշտ եւ Մարդասէր Կայսերուհւոյն Մեծի:

Արդ` զայսոսիկ զամենայն ըստ այսմ բարեկարգութեան անօրինեալ Ազգասէր Հօտապետին` չուեաց ՚ի Գրիգորուպօլ նոր քաղաքէն Հայոց` ՚ի Նոր Նախիջեւան, ՚ի յօծանել զչքնաղ եւ զերկնահանգէտ Սուրբ Խաչ Վանքն` զկառուցեալն յիւրմէ. յետ որոյ` խաղաց գնաց ՚ի Կայսերանիստ մեծ անունն Քաղաք, առ ՚ի յատկապէս զշնորհակալութիւնս մատուցանել Իւրուհւոյ Կայսերական Մեծութեանն, սակս ամենայն ընկալեալ ողորմութեանցն իւրոց, եւ ամենայն ազգիս հայոց:

Իսկ զայլ բազմազան առաքինական աստուածավայել գործոցն գումարմն հանդէս Նոյնոյ Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսին որ առ մեծ Պատերազմաւն, ՚ի պաշարման բազմաց քաղաքաց` զօրաց հրամանակատարից, ՚ի յաւարառութեան ընչից, ՚ի յափշտակութեան տղայոց եւ աղջկանց, թէ քանի ջանիւ ընդդէմ կացեալ ՚ի խրոխտ բորբոքման զօրացն` պաշտպանեաց զասգս հայոց ազատեաց զգերիս, եւ միանգաման` զցրուեալս այսր եւ անդր ՚ի ձեռս զօրաց, ՚ի մի հաւաքեաց, չէ մարթ ՚ի համառօտութեանս այսմիկ բովանդակել գրութեամբ: Նոյնպէս եւ վասն վտանգաւոր խղճալեացն այնոցիկ` մերկ եւ կողոպուտ յամենայն իրաց մնացելոցն աղքատաց, ՚ի զանազան քաղաքաց` յազգէս հայոց` յորդորանօք ժողովեալ զհանդերձս եւ զդրամս` սփոփելն զնոսա, առաքելով առ նոսա` ՚ի բաւականութիւն անձանց նոցա, եւ ՚ի մխիթարութիւն սրտից վշտագնելոցն այնոցիկ, մինչեւ հանելն զնոսա ՚ի հանգիստ. ընդ այլ անհամար բարերարութեանցն` (զորս արդիականատեսք նպատմեն) զիա՞րդ կարելի իցէ ՚ի փոքրաքանակ տետրակի աստ պարուրել. բայց թէ` յանձնել ժամանակին. զի կամեցողութեամբ Տեառն` եթէ ներեսցէ ժամանակն, մարթ է զամենայն զարմանասքանչ մեծագործութիւնս` ընդ բոյլս մեծամեծ առաքինութեանց` Նորին Բարձր Սրբազանութեանն. որպէս ոսկի ընդ սարդիոն հիւսեալ` կազմել զմատեան մեծ. եւ տպագրութեամբ ՚ի լոյս ընծայել. ՚ի յօրինակ` հոգեհրաւէր Հոգեւորականաց, ՚ի տեղեկութիւն` անձանց բանասիրաց, եւ ՚ի զուարճութիւն հոգւոյ եւ մարմնոյ առ հասարակ ազգիս հայկազնոյ: Իսկ արդիս` կարէ իւրաքանչիւր ոք զմինն ՚ի հարիւրոց` ՚ի վերջաբանութեան Ընդհանրականին տեսանել:

 

Եւ զի` ըստ որում ցայս վայր ընթացք բանիցս զհանդիսէ եղին: Ուստի` ոչ կամեցաւ Տպարանն Նորին Բարձր Սրբազնութեանն` տալ լռութեան եւ զհանդիսաւոր մուտն Նոյնոյ Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսին` ՚ի Բերդն Սրբոյն Դիմիդրիի եւ անտի ՚ի նորն Նախիջեւան, յամի Տեառն 1780. նոյեմբերի 4ին. եւ զհռչակաւոր օծմամբ Հիմնարկութիւնն նոյնոյ քաղաքին. զոր տպեալ էին ՚ի Կաղէթի ազգն Ռուսաց: Բայց` ոչ գտանելով յայնժամ Տպարանիս այս առձեռն պատրաստ` մնայ ծածկեալ յազգէս մերմէ. Իսկ այժմ` ուր սուրբ սրտիւ եւ զայն տպմամբ ՚ի լոյս ածել յօժարեցաւ պատրաստիս այս Տպարան. զի որք միանգամ բանասիրացն են գումարք` արդիս եւ յապագայս, եւ որք ՚ի հեռաւոր երկիրս բնակեալ ունիցին զտեղեկութիւն մեծասքանչ եղելութեանցս այսորիկ:

 

Կազէթն ՚ի Սանկտպետրբուրգ տպեալ. ըստ ազդարարութեանն ՚ի Բերդէն Սրբոյն Դիմիդրէի` նոյն նոյեմբերի 6ին:

 

Ի նոյն չորրորդ օրն` նոյեմբերի ամսոյ, եկն եհաս ՚ի քաղաքս այս Սրբազան Յովսէփ Արք Եպիսկոպոսն հայոց, եւ ՚ի մտանելն. ընդ դուռն քաղաքին` ընդ առաջ ելին Նորին Բարձր Սրբազնութեանն` բոլոր Եկեղեցականքն հայոց, հանդերձ Պատկերօք, Խաչիւք, եւ քշոցօք, ընդ համահաւաքեցեալ բազմութեանն ժողովրդականաց: Իսկ` Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսն` եւ յատկացեալ Առաջնորդն ազգին հայոց, էր զգեստաւորեցեալ Եպիսկոպոսական բովանդակ զգեստիւքն, արկեալ ընդ պարանոցն Իւրուհւոյ Կայսերական Մեծութենէն` ինքեան շնորհեցեալ զՊանագին եւ զԽաչն: Որոյ մուտն ՚ի քաղաքս եղեւ հիանալի հանդիսաւոր ընթացմամբ, ըստ այսմ կերպի: Նախ` յառաջկուսէ Նորին Բարձր Սրբազնութեանն` երկու Քահանայք գնալով` ատէնին զՊատկեր Տիրամօր: Յետ որոց գնացին երեք Սարկաւագք հանդերձ Խաչիւք. ընդ որս եւ մի Սարկաւագ` զԱռաջնորդական Գաւազանն` վերամբարձեալ ունելով ՚ի ձեռին: եւ հինգ անձինք Եկեղեցականք կրելով գայլ` գաւազանս: Զկնի այնոցիկ` գնացին վեց Սարկաւագունք ՚ի ձեռին տանելով զմոմեղէնս: Ապա` վեցեքին քաղցրանուագ երգեցիկք, որք երգէին զերգս Հոգեւորս պատկանեալս առ սոյն հանդէս: Յետ նոցա գնային քառասուն Քահանայք` երկու երկու կարգաւ, որք ունէին բարձրեալ ՚ի ձեռս իւրեանց` զԱւետարանս եւ զՊԱտկերս. Զկնի նոցա գնացին չորս Աւագ Քահանայք: Յետ նոցա` երկու Վարդապետք. եւ ապա ինքն Սրբազան Արք Եպիսկոպոսն` բոլոր Սրբութեան զգեստիւքն զգեստաւորեալ` ունելով ՚ի ձեռին իւրում զԽաչ եւ զԳաւազան` գայր հանդարտ ենթ հովանաւորութեան վրանին ծածկեցելոյ կարմիր մախմուրաւ. եւ ճանապարհորդ էին ընդ նոսա` Աստիճանաւոր անձինք պատուականք, եւ բազմաթիւ ժողովուրդք: Եւ այսպէս մտեալ ՚ի բերդն եկաց յանդիման Սօբօրնի Սուրբ Աստուածածնի Եկեղեցւոյն եւ մատուցեալ զաղօթս վասն րագունեղի Իւրուհւոյ Կայսերական Մեծութեան, եւ Նոցին Կայսերազանցն Կայսերական Բարձրութեան. Ապա ընթացաւ ՚ի տեղի Եկեղեցւոյն` որ տուեալ է Հայոց` ՚ի բերդի անդ, ուր` յետ կատարման աստուածային պաշտամանցն` ասաց զպատկանաւոր Քարոզ` զողորմութիւն եւ զգթութիւնն Իւրուհւոյ Կայսերական Մեծութեան` առ ազգն հայոց, մինչեւ զի` լսօղքն ուրախութեամբ լցեալ զջեռմեռանդական արտասուս հեղուին: Եւ յետ այսր ամենայնի` ՚ի ծունկս անկեալ մատուցին զաղօթս գոհացողական պարգեւատուին Աստուծոյ: Եւ ՚ի կատարիլ Եկեղեցական ամենայն արարողութեանցն` Սրբազան Արք Եպիսկոպոսն` մեծարեալ եղեւ ՚ի տեղւոյս Օբեր Կօմենգանթ Պարոն Ենարալ Մայեօր Սիմէօն Գրիգորեվիչ Գուրիովնի ՚ի ճաշ:

Յետ որոյ յուղի անկեալ գնաց ՚ի նորաշէն Քաղաքն Հայոց Նախիջեւան. ուր ունելոց է զբնակութիւն իւր:

 

Արդ` զհանգամանս հանդիսիս այսմիկ տեսեալ` Իւրուհւոյ Կայսերական Մեծութենէ համալսարանին, ՚ի յազդարարութեան գիրն բերդին Սրբոյն Դիմեդրիի, ըստ սովորւթեան իւրում ՚ի պատւ եւ ՚ի փառս Մի նի Կայսերուհւոյն` յինքենէ շարադրեալ էր զըստորագրեալ զերգս ոտանաւո, եւ ՚ի նոյն Կաղէթի տպեալ:

 

Ընդ ծով Կարմիր անթաց ոտիւք Իսրայէլն հին անցա                       նէ.

բարձր բազկաւ հըզօր ձեռօք յազատութիւն ժամա               նէ:

Յանարգ լըծոյ ծառայութեան յանճառ փառս ելա                   նէ.

յարդիւնարար մեղր եւ կաթին բըղխօղ երկիր մըտա             նէ.

Նըմին նըման այժըմ անցեալ ՚ի յաղմըկաց պատճա               ռէ.

յաղթական երգս երգեն այսօր Թագուհւոյդ ԵԿԱՏԱՐԻ          ՆԷ:

Խըմբիւք պարեն սակս փըրկութեան ժողովք քըրիստոնէա          կան.

Զի զգաւազանն իշխանութեան. ծաւալ տեսին ՚ի Նախիջեւ ան.

Ազդու ձայըն Կայսերական. էհաս յունկն ազգաց հա                       մայն.

Նայ հրամայէ միանգամայն. հընազանդին ջուրքն ամե       նայն:

 

Եւ յետ մտանելոյ Սրբազան Արհի Եպիսկոպոսին` ՚ի նրն Նախիջեւան, ձեռն ՚ի գործ էարկ կարգաւորել զքաղաքն, եւ սփոփել զտարապեալսն: Ուստի` նախապէս շինեաց զքարեայ զգետատուն մի մեծ եւ ընդարձակ. ուր ժողովեաց զ ՚ի Ղրիմու բերել զամենայն անօթս Եկեղեցեաց եւ վանորէից: Եւ զորս ՚ի յըզգեստուցն եգիտ հնացեալս, զայնս բաժանեաց աղքատաց եւ տնանկաց, ՚ի ծածկոթ եւ ՚ի պահպանութիւն անձանց նոցա` ՚ի սաստկութենէ վերա հասեալ ձմեռանն, խորհրդով դատաւորաց եւ իշխանացն:

Զկնի որոյ` շինեաց եւ զԵկեղեցի մի փայտեայ, զոր եւ էօծ ՚ի 1781 թուոյ` ապրիլ ամոյ 4ին. ՚ի Տօնի Զատկին. յանուն Ամէնօրհնեալ Սուրբ Աստուածածնին:

Եւ ՚ի սոյն ապրիլ ամաց քսան եւ մի երրորդ օրն` ՚ի Տօնի Ծննդեան Կայսերական Մեծութեանն, զչորս քարինս պատրաստեալ` յանուն չորից Աւետարանչացն, եւ ՚ի վարոյիշեալ յԵկեղեցւոջն` զխորհուրդ փրկական անարիւն զենմանն կատարեալ` էօծ զայնս. եւ մեծափառ հանդիսիւ` յօրդաբուխ արտասուօք եւ բերկալից խնդութեամբ` շուրջ պատեալ զքաղաքաւն` մինչեւ ցըհինգ ժամս` հոգեւորականց խմբիւք, զօծեալ քարինսն զայնոսիկ զետեղեաց ՚ի չորս կողմունս քաղաքին: Զորոյ զհիանալի հանդէսն` թողումք ՚ի յորոճումն մտաւորական խոկմամբ ընթերցողացն զպատմութիւն հանդիսի հիմնարկութեանն Գրիգորուպօլ քաղաքին Հայոց:

Իսկ ՚ի կողմանէ շինուածոցն` թէ Եկեղեցեաց թէ Սուրբ Խաչ Վանիցն, թէ Տպագրատանն, եւ թէ Դպրոցացն, զորս շինեաց եւ շինէ մինչեւ ցայսօր Նորին Բարձր Սրբազնութիւնն, չէ տեղւոյս` փոքր ինչ բանիւ պարուրելն. այլ` թողումք ըստ ՚ի վերանդր խոստման մերոյ` ընդարձակ բանիւ` յայլում տեղւոջ պատմել:

Զայս ամենայն որ տնօրինեացն եւ յաջողեաց Քրիստոս Աստուած, նմա մատուսցի պատիւ եւ երկրպագութիւն անբաւ յաւիտենիւ Ամէն:

 

Սրբակրօն Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան:

 

Սովորութիւն է բարեկամաց, ՚ի յուրախութեան բարեկամի իւրեանց Շնոհաւորել հարմար ընծայիւք. որոյ քանակութիւնն` եւ որպիսութիւնն` բաւական է երբեմն յայտնել զսէր բարեկամին յայնմիկ` եւ զուրախակցութեան նորա, ըստ այսմ եւ ես Նախապէս Շնորհաւորելով Սրբութիւն քոյ զամենացանկալի ծընունդ որդւոյ աշխատանաց քոց` մատուցանեմ ՚ի վայր զխոնարհ ընծայ իմն, ըստ կարեաց իմոց, զոր ըստ քաղաքավարաց` յուսամ հաճութեամբ ընկալնուցուս, եւ եթէ ճահ վարկցես` ՚ի վաղճանի ամենայն արժանաւորընծայից տետրակիդ` արժանացո եւ զնուաստ ընծայս զայս զետել, որով ստոյգելոց եմ զհաւանութիւն քոյ ՚ի ծառայութենէ իմմէ` եւ մնալոց որպէս այժմ, նոյնպէս եւ յարաժամ:

 

Սրբութեան քոյ միշտ խոնարհ ՈՒՐԱԽԱԿԻՑ

 

՚ի Մադրաս…

Թիրայ 30 1794:

 

Նախ բան առ բարեսէր ընթերցողաց նորածին Ազդարարիս Երկրորդ խրատ նոյնոյ Աշտարակին յաղագս վարուց իւրոց:

 

Նախ առ ընթերցօղդ` է զիմ              զբան.

ոչ թէ խրատ` այլ զաղա                                ջան.

օրինակօք` բանասի                                      րաց.

եւ մեկնութեամբ` ըստ իմ կա                     րեաց:

Գիտնոց հարանց` զայս ուսա                    նի.

մեծն ՚ի փոքուէն` սկսա                                նի.

եւ արդ զիմ բան` զայս առա                        կաւ,

ցուցից ներքոյ` օրինա                                  կաւ:

Ծնանի այր` փոքր տ                                      ղայ.

եւ մանկութիւն` յառաջ նո                          րայ,

այսպէս մինչեւ` զառամու                           թիւն,

՚ի փոքուէն է` սկզբնու                                  թիւն:

Եւ ոչ միայն` մարդ կենդա                            նին.

այլ եւ զբոյսլ` զայս կարգ տա                      նին,

զի նախ է բոյս` իբր անպի                           տան,

եւ ապա ծառ` պտղունա                             կան:

Եւ զայս է կարգ` դպրապե                           տաց.

զայիբն նախ` ասել ման                                կանց,

եւ թէ մանուկն` է նրբի                                  մաց,

Լինի ապա` արժան փա                                ռաց:

Այսպէս եւ դու` եղբայր խո                          հեմ,

մի կարծիցես` սուտ ճշմար                         տեմ,

զի գործեցեալս` մանոկւթեան                   քոյ,

յուղղութենէ` է արտա                                   քոյ:

Ոչ գիտէիր` դու նախա                                  պէս.

կարդալ գրել` ինչ ուղղա                               պէս,

այժմիկ ջանիւ` հասեր դու                          անց,

զսղալանս` ուղղել գր                                    եանց:

Զայս օրինակ` է բաւա                                  կան.

կարգ սահմնի` արարչա                              կան,

զի մեծանայ` զոր ինչ նու                             ազ,

եւ ոչ տեւէ` մեծն հանա                                պազ:

Քանզի հանգչի` ոմն ծերա                           ցեալ.

ոմն փայլէ` յոյժ զօրա                         ցեալ,

եւ մինչդեռ ոմն` նորոգ ծնա                        նի,

քանզի այս է` կարգ աշխար                        հի:

Չունիմ յաւել` ասել ծե                                   րոց,

եւ ոչ տղայոց` եղբարց ի                              մոց,

զի եւ նոքա` ունին զայս                               փորձ:

Արդ ասացից` պատճառն                            այն.

զոր ինձ ստիպեաց` գրել զայս                    բան,

զի մի ունայն` համարի                                 ցես,

յաշխատանաց` իմ զզուի                             ցես:

Ուրախացիր` այսօր եղ                                 բայր.

զի նոր ծնաւ` քեզ ազդա                               րար,

եւ աղաչեա'` առ Տէր                                      սիրով,

ծաղկեցուսցէ` սմա հանջա                                    րով:

Մի լինիցիս` նըման բազ                                մաց.

որք կշտամբին` նախատա                          նաց,

ոչ խոկալով` զի չէ ծն                         եալ,

ոք ՚ի մօրէ` իւր կատա                                   րեալ:

Այլ սղալանք` զայս տետրա                         կին.

ներեա սիրով` ըստ առա                              կին,

զի թէ իցէ` քեզ երկար                                    կեալ,

յուսամ տեսցես` սմա կատա                     րեալ:

Զայս է առակն` վեր ասա                             ցեալ.

նոր համբակաց` պատուիրե                     ցեալ.

գրեա գրեա` ասեն պար                               սիկ,

մինչ լինիցնիս` դպիր գեղե                           ցիկ:

Այսպէս եւ սա` յետ գրե                                 լոյ.

զկարգ աշխարհի` ուսանի                          լոյ,

թէ եւ ից` այժմ անպի                         տան,

լիցի ապա` գիտնոց ար                                 ժան:

Վասն այս յուսամ` ջերմ սի                         րով.

սղալանաց` նախ ներե                                  լով,

ոչ իբր օտար` ունայն դա                             տել,

եւ դու կալցիս` զհոգ աշխա                        տել:

Արդ այժմ դառնամ` առ քեզ տետ               րակ.

եւ ՚ի Տեառնէ` յոյժ գոհու                              նակ,

զի նա արար` մեզ արժա                               նի,

խնդալ ծնունդդ` բանակա                           նի:

Եւ աղաչեմ` նոյն Տեառն կե                         նաց,

քեզ արասցէ` երկայնա                                 կեաց,

իբր Աբրահամ` աճեցուս                              ցէ,

՚ի Հայաստան` քեզ բուսուս                       ցէ:

Պանդխտելոցն` ուրեք ան                           գամ.

յոյժ հարկաւոր` է բարե                                կամ,

զի նայ ցուցէ` նոցա ու                                  ղիղ,

ըստ կանոնաց` կալնուլ շա                         ւիղ:

Այսպէս եւ ես` թէ եւ տը                                գէտ,

ոչ բարեկամ` կարգել զանձն                       իմ,

այլ քեզ ծառայ` հաւատա                            րիմ:

Ըստ նոյն կարգի` համարձա                      կեալ.

եւ նախերգան ինչ` աստ կար                     գեալ,

եթէ կամիս գոլ` ընդ բա                                 րեաց,

զայս խրատօք` իմովք վա                            րեաց:

Հայեաց աչքք` առ յեղբարց                          քոց.

՚ի մէջ այլոց, ծընեցե                                       լոց,

եւ տես զիարդ` նոքա ծա                             նեան,

Թուել զաստեղս` երկնից հա                      մայն:

Նախանձայոյզ` նոցա լի                               ցիս.

յաշխատելոյ` մի կաղաս                               ցիս,

քանզի ՚ի ձեռն` աշխատու                           թեան,

չոգամք ՚ի ծայրն` դժուարու                       թեան:

Համբաւ բարի` յարանց բա                         րեաց.

ուսո' մանկանց քոց` ապառ                       նեաց,

փակեա' շրթունսդ` ընդդէմ պա                 տւոյ,

զի յօրինաց` է արտա                         քոյ:

Լուրք հաւաստի` եւ խրատա                    կան.

է քեզ միայն` վայելչա                         կան,

նա եւ զհատորք` գրոց պէս                        պէս,

զսոցունց կալցիս` փոյթ մշտա                  պէս:

Եւ վերջապէս` դու նորա                             ծին.

հայեաց գիտունք` զինչ ասա                     ցին,

մի զխըրատն` կարծեր խո                           տան,

զի է վասն` քոյ բարու                                    թեան:

Արդ թէ ընթերցօղ` եւ թէ տետ                      րակ.

մի համարիք` զիս համար                           ձակ,

իբր խրատել` վարկեալ զիս             հարկ,

միոյդ ներում` եւ միւսոյդ                             բարք:

Խոստովանիմ` ճշմարտա                           պէս.

զի ոչ ունիմ կարծիս` այս                             պէս,

այլ սէր վարժման` զիս բորբո                     քեաց,

համարձակիլ` պարտաւո                           րեաց:

Ասելի է զայս` յատկա                                    պէս.

վասն գրելոյ` իմ տաղա                                 պէս,

զի խակութեան իմ` խնայե                          լով,

ընկալջիք պակասն` ինճ ներե                    լով:

Զայր տաղաչափ` գիտունք                         հնոց.

ասեն ծնանի` չէ լինե                          լոց,

զի չէ արհեստ` նման այլ                              ոց,

եւ ոչ է ոք` ուսանի                                         լոց:

Ծնեալս տգէտ նման բազ                             մաց:

առեալ յուսում ՚ի յընտա                              նեաց,

եւ գիտես զի` յուսումն                                 տան,

չէ կատարեալ` թարց վարժա                      տան:

Յետ աելոյ` իմ քեզ այս                                  քան.

զոր է յուսում` իրաւա                                   կան,

եթէ դեռեւս` տողք նախա                            տան,

մատուցանեմս` անձս անպի                     տան:

 

Յաւել քանզայս սիրով

Ով ազդարար քեզ մնամ` ԲԱՐԵԿԱՄ

 

Յայտնի լինի ամենեցուն որ ես Նիկղոս Յոհաննէս Գուլամիրս յայտնում ամ որ մին դուքան եւ լէլամատունամ բացէլ Հայոց ազգի քուչումն այսինքն Պարոն Փիլիպպոս Յակոբին բնակած հին տանն եւ լէլամն ըսկսելէցամ Դամայ ամսին. որ ոք ժամանակ որ աջողակ համարեմ. եւ լէլամն` շաբաթն երկու անգամ գննի այսինքն` երկու շաբաթի եւ հինգշաբաթի, եւ ով ոք որ ցանկայ ապրանք, կամ զոր ինչ քսուրեղէն հանձնելն` Նիկղոս Յոհաննէս Գուլամրիս պատրաստ գնեմ տիրելս եւ տիրածին ըռսիտ տալն եւ զորինչ գնով որ ապրանքատրոչ պատուէրն գննի, նոյն տված պատուիրանին համեմատ ձեռաց կամ հռչակաուր լէլամով կվաճառվի եւ յետ վաճառելէն եթէ ապրանքատէրն ցանկայ իւր ծախսին չրամն նաղդ գտանելն նոյն օրն կամ հեքսն իմ 100ին 5 կումիսան եւ մին այլ խարջն եւ մին ամսէն 100ին 1ովն մուդաթ կը կտրեմ եւ մնացեալ դրամն նաղդ կհատուցանեմ առանցչ ոչինչ պատճառիւ:

 

Մի հոգալ այս պարտիզին` ճիւղ վարդենոյն թարշա   մեալ.

Շունչ շուշանին յոյժ նորոգէ` եւ հեր ծաղկին ոլո                     րեալ:

 

ծնունդ լուսնի	ձայնք	Ամիսք Հռօմեաց ազգիցի դեկտեմբեր դամա		աւուրք Տօնք ՍՐԲՈՑ
	դկ	17	1	3շբթ Սրբոց Առաքելոցն Անանիայի եւ այլն:
	աձ	18	2	4շաբթ Պահ:
	ակ	19	3	5շբթ Սրբոցն Դիոնէսիսոի Արիսպագացուն եւ այլն:
	բձ	20	4	ուրբաթ Պահ:
	բկ	21	5	շաբաթ Չորից Սրբոց Աւետարանչացն:
	դձ	22	6	կիրակի
	գկ	23	7	2շբթ Սրբոցն Ղուկիանոսի հարիւրապետին եւ այլն:
	գձ	24	8	3շբթ Սրբոցն Թէոդիտոնի Քահանային եւ այլն:
	գկ	25	9	4շբթ Պահ:
	աձ	26	10	5շբթ Սրբոց Խարիթեանցն եւ այլն:
	ակ	27	11	ուրբաթ Պահ:
	բձ	28	12	շաբաթ Սրբոց երկոտասանից Վարդապետացն մերոց:
	բկ	29	13	կիրակի Խաչ գիւտէ
	գձ	30	14	2շբթ Սուրբն Անաստասայ Քահանային:
	գկ	31	15	3շբթ Սրբոցն Յիպիրիքեանց եւ այլն:
	դձ	նոյ  1	16	4շբթ Պահ:
	դկ	եմ  2	17	5շբթ Սրբոցն Սեւեռիանոսի եւ այլն:
	աձ	բեր 3	18	ուրբաթ Պահ:
	ակ	4	19	շաբաթ Սրբոյն Ոհաննու Ոսկիբերան Հայրապետին
	բձ	5	20	կիրակի
	բկ	6	21	2շբթ Սրբոցն Ստեփաննոսի Հռօմայ Հայյրապետին եւ
	գձ	7	22	3շբթ Սրբոցն Ակիփսիմեայ Եպիսկոպոսին եւ այլն:
	գկ	8	23	4շբթ Պահ:
	գձ	9	24	5շբթ Սրբոց Հայրապետացն Մետրոփանոսի եւ այլն:
	գկ	10	25	ուրբաթ Պահ:
լուսնի	աձ	11	26	5շբթ Սրբոց Հրեշտակապետացն Գաբրիէլի եւ այլն
երեւու	ակ	12	27	կիրակի
թեամբն	բձ	13	28	2շբթ Սրբոյն Միլիտոսի Անտիոքայ Հայրապետին:
9 ժամ	բկ	14	29	3շբթ Սրբոցն Դեմետրեայ վկային եւ այլն:
մուն	գձ	15	30	4շբթ Պահ: