ԱԶԴԱՐԱՐ
ՆԻՐՀԱՆ ԱՄՍՈՅ
1795 թիւ 6

Յետեւմունք Պատմութեան Պարսից արարեցելոյ ՚ի Խաչատուր Վարդապետէ Նոր Ջուղաեցւոյ, Սկսելոց ովդան ամսէ յԱզդարարին, եւ այժմ սկսեալ ՚ի 22երրորդ եջէ նոյն Ազդարարին:

 

Սկսեալ ՚ի Կիւրոսէ ` մինչեւ ցԴարեհ Կոդմոս, որ սպանաւ ՚ի յԱղէքսանդրէ Մեծէ դնելով ընդ հուպ ` եւ զթուականս ժամանակաց ըստ խոստման մերում:

 

Պրակ Երրորդ, Գ:

 

Ա. թուին աշխարհի ՏՋԽՕ:

Եւ ապա թագաւորեաց Կիւրոս` զկնի Դարեհի Արշօրեան արքայի Մեդացւոց որպէս ասացաք յառաջագոյն ՚ի թուոջն Ադամայ ըստ ստուգելոյ քաջահանճարից նախնեաց այն իսկ է` ըստ որում զոր ՚ի վեր անդր եդաք:

Սա այս Կիւրոս` էր որդի Կամպիւսեայ պարսիկ ազնուականի. ընդ որում ըստ ասելոյ ոմանց Աժդահակ արքայ Մարաց եւ Պարսից ամուսնացուց զդուստր իւր մանդանէ յորմէ ծնանի Կիւրոս, որ յանուն հօրն` կոչի Կամբիւսեան Նարեկ 96: Սա թագաւորեաց ՚ի վերայ Պարսից, եւ ՚ի կողմանցս ասիացւոց ընդ ամենայն ամս:

Բ. թուին աշխարհի ՏՋՀ

Յետ որոյ թագաւորեաց Աբասս որդի նորա, որ կոչեցաւ Կամպիւսէս Նաբուգոդոնոսր. սա արգել զշինումն տաճարին Տեառն յԵրուսաղէմ: Զորմէ ստուգեն ոմանք` թէպէտ եւ ոմանք ոչ ընդունին, թէ յորոց յաւուրս` յետ մահուան հօր իւրոյ Կիւրոսի. զօրավարն Մարաց Արփարսադ` վտարանջեալ ՚ի նմանէ թագաւորէ ՚ի Մարս եւ շինէ զքաղաքն Եկբատան, այս է` Ահմատան ՚ի տեղի ամուր ապաստանի, որպէս պատմի ՚ի Գիրս Յուդիթայ:

Եւ սոյն արքայս` ամս վեցպատերազմեալ` ընդ նմա պարտեաց զնա, եւ իսպառ եբարձ զպետութիւն ՚ի Մարաց եւ առաքեաց զՀողոփեռնէս ՚ի վերայ ամենայն ազգաց` որք ապախտ արարին զբանս նորա, քակել եւ կործանել զզօրութիւնս նոցա: Իսկ ոմանք հակառակ այսմ կարծեն` Նաբուգոդոնոսոր լինիլ այն, որ ՚ի վերջ Տուբիթայ պատմութեանն գրի. եւ ասեն գալ Հողոփեռնէս ՚ի վերայ հրէաստանի ՚ի ժամանակս Մանասէի արքայի յՅուդայ: Բայց սուտ է կարծիքս այս` քանզի ՚ի չորրորդ գլուխն Յուդիթայ ասի, ընդ այն ժամանակս էին դարձեալ ՚ի գերութեան անտի. եւ իբրեւ ժողովեալք էին արք հրէաստանեայք, եւ սեղան Տեառն Աստուծոյ, եւ սպասքն, եւ տունն ՚ի պղծութեան անտի դեռեւս էր սրբեալ (Յուդիթ Դ 2):

Արդ` եւ զայս ՚ի Նարդեանս գիտել մեզ ճահէ` եւ յոյժ վայելուչ եթէ քանի Նաբուգոդոնոսորք յիշին ՚ի Սուրբ Գիրքս. քանզի զորմէ բազումք եւ զանազան են կարծիք, ուստի յայսմ տեղւոջս հարկ է մեզ զստոյգն հետազօտել:

Եւ թէպէտ ոմանք երեք ասեն գոլ Նաբուգոդոնոսոր` սակայն այլատարազ կերպիւ: Վասն զի ասեն թէ` առաջին Նաբուգոդոնոսորն է որդի Ասորդանայ` որդւոյ Սենեքարիմայ արքայի Ասորեստանեայց. եւ զորմէ հաստատեն թէ` ետ մարտ ընդ Արփաքսադայ արքայի Մարաց, եւ յաղթեաց նմա, եւ թագաւորեաց ՚ի Նինուէի մեծի քաղաքի: Երկրորդի Նաբուգոդոնոսոր գոլ ասեն` հայր մեծին Նաբուգոդոնոսորայ արքայի Բաբիլացւոց, որ այլով անուամբ` կոչի Նաբուպօլոոսար, եւ ասեն թէ` սա միաբանեալ ընդ Ասուերոսի րաքայի Մարաց` կործանեաց զՆինուէ (Յուդ. 1 եւ 5): Իսկ երրորդ Նաբուգոդոնոսոր ասեն լեալ որդի Նաբուպօլտոսարայ, որ մարտեաւ ընդ Նեքաւովայ արքայի Եգիպտացւոց եւ յաղթեաց նմա. եւ յետոյ գերեաց զՀրէաստան ՚ի Բաբիլօն, եւ այրեաց զգեղեցկաշէն տաճարն Տեառն զշինեալն եւ զկերտեալն ՚ի Սողոմոնէ: որ եւ մականուամբ սա կոչեցաւ մեծ. եւ վասն հպարտութեան պատուահասեցաւ յԱստուծոյ. եւ փոխեցաւ ՚ի կերպ գազանի ամս եօթն. կամ ըստ ոմանց ամիսս եօթն. եւ ապա դարձաւ յառաջին կերպարանս իւր ՚ի ձեռն ողորմութեան` ըստ խրատու Դանիէլի մարգարէի:

Բայց գրեթէ` չէ ընդունելի մեզ զայս, այլոց որպէս հաճոյ թուիցի կամաց իւրեանց. քանզի մեք զոչ ոք բռնադատեմք առ ՚ի հետեւել ստուգագոյն դիտման մերում: Եւ արդ` թէպէտ ըստ ճշգրիտ կարծեաց, եւ ըստ ճշմարիտ դիտման եւ այլ երեք տեսանին ՚ի Սուրբ Գիրս Նաբուգոդոնոսորք այլ ոչ համաձայն եւ զուգակցորդ նախկին կարծեսոյն, այլ այլիմն կերպիւ` որպէս կամէ մեզ ՚ի յառաջիկայս ուսանել:

Քանզի նախկին Նաբուգոդոնոսորէ Մարովդակ Բալադան հայր Ասուերոսի, որ սպան զԱսորդան որդի Սենեքարիմայ, եւ իսպառ եբարձ զտէրութիւն Ասորեստանեաց ՚ի Նինուէ քաղաքէ, ըստ որում եւ զորոյ կանխաւ իսկ գրեցաք ՚ի յառաջին պրակն: Եւ յետ որոյ ոչ զոք գտանեմք թագաւորեալ ՚ի վերայ Ասորեստանեաց ՚ի Նինուէ, զորմէ եւ ՚ի վերջն Տուբիթայ գրի:

Երկրորդ` մեծն Նաբուգոդոնոսոր` որդին Նաբուպօլոսսարայ, եւ որդւոյ Ասւոերոսի, որդւոյ Մարովդակ Բալադայ, սա գերեաց զԵրուսաղէմ, եւ զայլն որպէս ՚ի վեր անդր համառօտ ճառեցաք:

Եւ երրորդ Նաբուգոդոնոսոր` է Արսէսն Կամբիւսէս որդին Կիւրոսի արքայի Պարսից. սա հպատերազմեցաւ ընդ Արփաքսադայ, եւ յաղթեաց նմա եւ սա առաքեաց Հողոփեռնէս զօրաւվարն ՚ի վերայ ամենայն ազգաց, որ եւ գնաց ՚ի վերայ Հրէաստանի եւ ՚ի ժամանակս որոյ առ որով էր Յուդիթ դուստր Մերարեայ, որ յետ մահուան Մանասէի առն իւրոյ մնաց այրի. եւ ապա զօրութեամբ Տեառն Աստուծոյ էհատ զգլուխն հղոփեռնեայ, եւ ապրեցոյց զԲետիլույ, եւ ամենայն Հրէաստան: Քանզի Աստիտքէս` է ինքն Աժդահակ, որ յաւուրս Կիւրոսի` Տիգրհան քաջահզօր արքայն մեր աջակցեալ ընդ Կիւրոսի սպան զԱժդահակ, այսինքն` զԱստիաքէս: որ եւ ՚ի մեզ գրի` Դանիէլ Թ 1: Արշաւր, իսկ յայլ ուրեք յայյսնապէս գրէթէ` թագաւորն Աստիագէս յաւելու առ հարս իւր. եւ էառ Կիւրոս պարսիկ թագաւորութիւն նորա: Եւարդ` հարկճիւ ուսեալ հանդերձ Աստուծով մեր զայսոսիկ` եւ թէպէտ բազում ընդդիմահարութիւնս ունիմք առ ՚ի հաստատել զվերոյ ոգեալ Նաբուգոդոնոսորքս այլ այժմ ոչ է ժամանակ երկարաձգելոյ, իսկ եթէ Տէր կամեսցի յայլում տեղւոջ` եւ ՚ի դէպ ժամանակի ՚ի վերայ այսր բանիս յաճախաբար ոճով ճառելոց եմ, եւ մանաւանդ այժմ` ի կարճոյ ետու զառիթ` առ ՚ի հաստատութիւն ստուգութեան: Իսկ սա Արսաս` որ է նոյն ինքն Կամպիւսէս Նաբուգոդոնոսոր թագաւորէ ընդ ամենայն, ամս` 10:

Գ. թուին աշխարհի ՏՋՁ:

Իսկ զկնի որոյ թագաւորեաց Դարեհ հիստասպետն` յամի Ադամայ, սա յերկրորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ հրաման ետ Զօրաբաբէլի շինել զտաճար Տեառն յԵրուսաղէմ (Ա Եզր. Բ 31): Զորմէ ոմանք կարծեն թէ` սա' է այրն Եսթերայ, եւ է որդի հեշտասպիս, եւ կոչի Արտաշէս, որ է իբրեւ հասարակ անուն թագաւորացն Պարսից: Եւ այսու ցուցանեն` քանզի ասեն թէ` զի որ ինչ գրի զԴարաթէ ՚ի Գիրս Ա Եզրասայ վասն մեծութեան աշխանութեան նորա, ըստ ամի նոյնն ասի զԱրտաշիսէ ՚ի Գիրս Եսթերայ:

Այլ մեզ չէ հաւանական կարթիքս այս, իսկ եւ այլոց` որպէս հաւանական գոլ կարծիցի: Վասն զի Եսթեր եւ Մուրթքէ էին յաւուրս Արտաշիսի ուշեղի, որպէս յայտ ՚ի պատմութեանց անտի է, եւ ոչ առ որով, եւ կամ կին Դարեհտ` որ ամենայնի հակառակ երեւի Աստուածաշունչ Սուրբ Գրոց զորմէ եւ քաջահռչակ իսկ է ՚ի գիտնոց:

Եւ եղեւ կատարումն շինութեան Տաճարին Տեառն ՚ի ձեռն Յեսուայ` եւ Զօրաբաբէլի, յամի վեերրորդի տէրութեանն Դարեհի եւ վատսուն եւ վեցերորդի Ոլոմպիաթի առաջի ամին, որպէս գրէ Սուրբն Կիւրեղ ՚ի Կոչումն ընծայութեան, 12 գլուխն:

Սա թագաւորեաց ընդ ամենայն, ամս` 36:

Դ. ՐԺԶ:

Եւ ապա թագաւորեաց Քսերքսէս որդի նորա: Սա գումարեաց զորս` բիւրս հարիւր եւ եէթանասուն, այսինքն` արս` տասն եւ եէթն հարիւր հազար եւ խաղաց առ ՚ի տալ խազմս ընդ Հելլադայ զօրուն: Եւ եղեւ իբերւ ետես զբազմութիւն զօրաց իւրոց ՚ի բարձրադիտակ տեսարանէ, սկսաւ լալ եւ ասել ապաքէն յետ ամաց հարիւրոց անցանելոյ` ոչ մնասցէ ՚ի սոցանէ եւ ոչ մի:

Այլ որ զ ծովն Հելեսպոնտական որ կոչի եւ նեղուց Կալիպօլեայ, որոյ տաճկերէն` Կելիպօլու Պօղաղր ասեն: Որ է նեղ ծովակ ինչ ՚ի մէջ Յունաց ծովուն` եւ Պրոպոնտոսի որ է Մարմառա. տարածեալ յերկայն պարանոցաձեւ իբրեւ վտաւանս եօթն, եւ բաժանէ զԱսիայ ՚ի Բրակիոյ, այսինքն` ՚ի Հոռոմաստանայ: Լցեալ էր յերեսս սորա նաւօք, բայց ՚ի չորս հազար արանց եւ եթ ՚ի պարտութիւն մատնեցաւ առ թերմոպիւղացողք թողլով նոցա զգանձս եւ զխորանս եւ միայն կենդանի փախուցեալ մակուկաւ մազապուր սակաւուք անկաւ ՚ի Պարս (Խորն. Բ 12, Պրակ):

Եւ սա թագաւորեալ ընդ ամենայն, ամս` 19:

Ե. ՐԼԵ:

Իսկ զկնի որոյ թագաւորէ Արտաւան ամիսս եօթն:

Զ. ՐԼԶ:

Եւ ապա թագաւորէ Արտաշէս թոռն Դարեհի: Որոյ յեօթներրորդի ամի թագաւորութեան ելեալ Եզրաս դպիր օրինացն Մօվսէսի ՚ի Բաբիլօնէ հանդերձ ժողովրդեամբք եմուտ յԵրուսաղէմ (Ա Եզր. 8): Եւ ՚ի քսաներրորդի ամի թագաւորութեան նորա` Նէեմիաս, որ է Աթարսաթայ էառ ՚ի նմանէ զհրաման` շինել զպարիսպն Երուսաղէմի (Գ Եզր. Ա 12): Սամակ անուամբ կոչեցաւ երկայնաձեռն, զի ՚ի ծնանիլն ունէր ՚ի սղալմանէ բնութեան զաջ ձեռն երկայն: Ուստի զորմէ ասեն թէ` սա իմացաւ զքրթմնջիւն ժողովրդեանն` որք բամբասէին զնա, իբրեւ աւելորդաւ ծնեալ երկայնութեամբ ձեռինն: Նմին իրի արար հանդէս ամենայն նախարարաց իւրոց` եւ ասաց ցնոսա մի կարծէք թէ բնութիւնն սղալ ներոգրծեալ է ՚ի յիս, ոչ. այլ ուղիղ զի պարտէ թագաւորաց աջ ձեռօք երկայն լինիլ առ ՚ի ներել եւ ՚ի յողորմիլ ժողովրդոց, իսկ ահեակ ձեռօք կարճ` առ ՚ի դատել եւ ՚ի պատժել զվնասակարս:

Եւ սա թագաւորեալ ամս` 40:

Է. ՐՀԶ:

Եւ ապա փոխանորդէ զաթոռ նորա Քսերքսէս 2 ամիս, եւ Սոկդիանոս 7 ամիս որեւ թագաւորեցին ամիսս 9:

Ը. ՐՀԷ:

Իսկ զկնի յաջորդէ զգահ նորա Դարեհ Նոտոս. եւ սա թագաւորեաց ընդ ամենայն ամս` 19:

Թ. ՐՂԶ:

Զկնի որոյ նստաւ զաթոռ նորա Արտաշէս Ուշեղ, որոյ յաւուրս էին Եսթերֆ` եւ Մուրթքէ, եւ սա իսկ է ըստ հաւանական կարծեաց այրն Եսթերայ: Եւ սա կախեաց Համան զփայտէ` եւ ջնջեաց զնա յերկրէ, որ կամէր ջնջել զազգն Հրէից, որպէս քաջայայտ իսկ է ՚ի Գիրս Եսթերայ: Եւ սա ընդ բովանդակ թագաւորեաց ամս` 40:

Ժ. ՐՃԼԶ:

Արդ` Արտաշէս Ոքոզ յետ նորա թագաւորէ ամս` 26:

ԺԱ. ՐՃԿԲ:

Արշէզ Բագուասա զկնի որոյ թագաւորեաց ընդ ամենայն ամս` 4:

ԺԲ. ՐՃԿԶ:

Յետ որոյ Դարեհ Կոդմոս թագաւորէ, սա ընդվզեալ ընդիմանայ Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ ամս վեց. եւ ապա յամի վեցերրորդի թագաւորութեանն Աղեքսանդր`ի յորմէ ՚ի պարտութիւն մատնի, եւ մեռանի ՚ի նմանէ, թագաւորեալ սա ընդ ամենայն ամս` 6: Զկնի որոյ բառնի թագաւորութիւն Պարսից ՚ի ձեռն մեծին Աղէքսանդրի: Արդ ահաւասիկ սկեալ ՚ի Կիւրոսէ առաջնոյ արքայէ մինչեւ ՚ի Դարեհ Կոդմոս գումարեալ լինի թուական ժամանակաց սոցա իբր ամս ՄԼԲ, որ տեւեաց զտէրութիւն որոց:

Յետ որոց` տիրեցին Արշակունիք, որպէս եւ վաղ ուրեմն իսկ բացայայտեցաք, արդ` ժամ է մեզ ՚ի բաց թողուլ զայսոսիկ, եւ խօսիլ զնոցանէ հակրճիւ:

Շատ լիցի աստանօր զոր ասացաք յորոց:

 

Վասն տոհմին Արշակունեաց. հաւ առեալ ՚ի յԱրշակայ քաջէ, մինչեւ ցԱրտաւան` որ սպանաւ ՚ի յԱրտաշիրէ որդւոյ Սասանայ:

Պրակ Չորրորդ, Դ:

 

Եւ յետ եօթանասներրորդի եւ երկրորդի ամաց մահուանն Աղէքսանդրի. որ է ամ վատսներրորդ ՚ի թուոյ Ասորոց, սկսեալ ՚ի Սելեւկոս Նիկանովրէ` մինչեւ ՚ի մետասաներրորդ ամն Անտիոքոն տեւոսի. զորմէ եւ հաւաստեաւ իսկ ճառէ` երջանիկ եւ գերահրաշ Խորենացին: 2 Պ եւ 1: ՐՄԾ

Ապստամբին պարթեւք ՚ի թուոջն Ադամայ` ուր եւ ՚ի վերն եդաք, ՚ի ծառայութենէ Մակեդոնացւոց, եւ թագաւորէ:

Ա. ՐՄՁԱ:

Արշակ քաջ ՚ի քետուրական ծննդոցն Աբրհամու: Որոյ տիրապետեալ Պարսից եւ կողմանցն Ասիացւոց ամս` 31:

Բ. ՐՄՁԱ:

Եւ ապա Արտաշէս որդի նորա թագաւորէ ամս` 46:

Գ. ՐԺԻԷ:

Յետ որոյ որդի նորա Արշակ որ կոչեցաւն մեծ որ զԱնտիոքոսն սպան, եւ Վաղարշակ զեղբայր իւր` թագաւոր Հայոց կացոյց` երկրորդ իւր առնելով, եւ ինքն չուեաց ՚ի բալհ, հաստատեաց զթագաւորութիւն: Վասն որոյ զարմք նորա պալհաւիկք կոչեցան. որպէս եւ եղբօր նորա Վաղարշակայ ՚ի նախնոյն անուն, Արշակունիք (Խրն. Բ 2):

Եւ սա տիրէ երրրոդ մասին աշխարհիս, որում Ասիայ ասեն: Եւ սա է` ՚ի զաւակէ Աբրահամու ՚ի քետուրական ծննդոցն, զոր յետ մահուանն Սարայի առ իւր կին առ ՚ի հաստատել բանին Տեառն առ Աբրահամ թէ` թագաւորք ազգաց ՚ի քէն ելցեն: Եւ սա ըստ ստուգելոյ ոմանց թագաւորէ ընդ ամենայն ամս` 70 (Խորն. Բ 65, Խորն. 6):

Քանզի ասեն թէ ՚ի յիսներրորդի` եւ յեէթներրորդի ամի տղէրութեան իւրոյ` թագաւորացուցանէ զեղբայր իւր Վաղարշակ ՚ի վերայ Հայաստանեաց. եւ զկնի անցանելոյ երեքտասաներրորդ ամի Վաղարշակայ թագաւորին Հայոց` առնու զթագաւորութիւնն Արշակայն` որդին Արշակայ մեծի, որ ժողովեալ լինի ամս 70: (տե'ս ՚ի Խորն. 2 եւ Պրակ 65):

Դ. ՐԺԶԷ:

Ապա յետ մեծին Արշակայ, տիրէ Արշական որդի նորայ ամս` 30:

Ե. ՐՆԻԷ:

Զկնի որոյ` թագաւորէ Արշակ ՚ի վերայ Պարսից ամս` 31:

Զ. ՐՆԾԸ:

Եւ ապա յաջորդէ զտեղի նորա Արշէզ, որոյ թագաւորեալ ամս` 20:

Է. ՐՆՀԸ:

Եւ ապա թագաւորէ Արշաւիր: Որոյ ըստ Մովսէսի ճարագրութեանն` լինին երեք ուստերք, եւ դուստր մի. գրոց անուանքն` անդրականն Արտաշէզ կոչիւր եւ երկրորդին Կարէն, եւ երրորդին Սուրէն. եւ դուստրն` անուանեալ` Կոշմ:

Արդ` յետ վաղճանելոյ հօրն` կամեցաւ Արտաշէս ազգաւ ՚ի վերայ եղբարցն թագաւորել: Զոր թէպէտ ոչ յանձն առին եղբարքն ողոքականօք, բանիւք պատրողօք սակայն սաստիւ նուաճեալ նորա զնոսա, իսկ արքայն Հայոց Աբգար գնացեալ յարեւելս համոզեաց զնոսա խաղաղանալ ՚ի մէջ ամենեցուն հաստատէր զայս ինչ սահմանելով, եւ դաշինս ուխտի ՚ի միջի պայման էր թագաւորել Արտաշէս հանդերձ իւրովք ծննդովք. իսկ եթէ հատցին զարմք նորա, նոքա մատչիցին ՚ի թագաւորութիւն ըստ կարգի աւագութեան:

Եւ զայս գտեալ ՚ի նոցանէ Արտաշիսի` գաւառս շնորհէ` ազգ զնոսա սերելով յանուն իւրաքանչիւր. եւ ՚ի վերոյ քան զամենայն նախարարութիւնս կարգեալ` ՚ի վերայ պահելով զնախնական անուն ազգին, զի կոչեսցին այսպէս Կարեն Պալհաւ, Սուրենի Պալհաւ, եւ քոյր նորա Ասպահապետի Պալհաւ, քանզի ՚ի վերայ զօրացն էր այր նորա:

Եւ այսու կարգաւորութեամբ ձգեցան բազում ամս` մինչեւ վերացաւ ՚ի նոցանէ տէրութիւնն:

Եւ ասեն թէ` զՍուրբն Գրիգոր երանելի Լուսաւորիչն մեր` ՚ի Սուրենեան պալհաւէ բողբոջեալ: Եւ ՚ի քսան եւ մի երրորդի ամի թագաւորութեան սորա` ծնանի ՚ի մէջ գիշերի ՚ի հանգիստ ժամանակի Յիսուս բարերար Փրկիչն մեր, ՚ի Բեթխահէմ Յուդայ` ՚ի տանն Եփրաթայ` եւ ՚ի դաշտս Մարեաց: Որոյ փրկողին զմեզ` միշտ ձօնեսցի փառք պատիւ եւ երկրպագութիւն յաւիտեանս յաւիտենից Ամէն (Խորն. 2 Պրկ 2):

Եւ սա թագաւորէ ընդ ամենայն, ամս` 46:

Ը. Յամի Տեառն ԻԶ:

Յետ Արշօրի` որպէս ասացաք թագաւորէ յամի Տեառն, 26: Արտաշէս որդի նորա, եւ սա թագաւորէ բովանդակ, ամս` 33:

Թ. Յամի Տեառն ԾԹ:

Զկնի որոյ թագաւորէ Դարեհ յամի Տեառն որ եւ սա թագաւորեալ ընդ ամենայն, ամս` 30:

Ժ. Յամի Տեառն ՁԹ:

Եւ ապա միապետեալ տիրէ ընդ ամենայն գաւառացս Պարսից` Արշակ ամս` 19:

ԺԱ. Յամի Տեառն Ճ Ը:

Իսկ զկնի նորա թագաւորէ Արտաշէս եւ սա կալեալ զտէրութիւնն Պարսից, ամս` 20:

ԺԲ. Յամի Տեառն ՃԻԸ:

Եւ յետոյ տիրապետէ զպարս Պերոզ, որ եւ թագաւորեալ, ամս` 33:

ԺԳ. Յամի Տեառն ՃԿԱ:

Եւ ապա թագաւորէ Վաղարշ յամի Տեառն եւ սա ընդ բովանդակ թագաւորեալ, ամս` 50:

ԺԴ. Յամի Տեառն ՄԺԵ:

Յետ որոց թագաւորէ Արտաւան, որ եւ թագաւորեալ բովանդակ ամս` 31:

Զսա սպանեալ ստահրացւոյն Արտաշիրի որդւոյ Սասանայ բառնալով զթագաւորութիւն Պարթեւաց հանելով ՚ի նոցանէ զաշխարհն ժառանգութեան: Որոց եղեւ թիւ իշխանութեանն ՚ի յԱրշակայ քաջէ ցԱրտաւան, ՆՂԱ ամս: Եւ ՚ի Քրիստոսէ մինչեւ ցԱրտաշիր ՄԽԲ ամս:

 

Յաղագս երրորդի թագաւորութեան որոշեալ ցեղին Սասանեանց, սկսեալ ՚ի յԱրտաշիրէ` տանելով ցբառնումն տէրութեան որոց:
Պրակ Հինգերրորդ, Ե:

 

 

Ա.

Իսկ յետ սպանելոյ զԱրտաւան արքայն Պարսից ինքն Արտաշիր որդի Սասանայ ստահրացւոյն թագաւորէ փոխանակ նորա յամի Տեառն` ՄԽԲ:

Զորոյ Խոսրով Արքայ հայոց` հայր սրբոյն Տրդատայ պարտեալ հալածեաց` առնելով փախստական մինչեւ ՚ի սահմանս Հնդկաց, բայց յորժամ ըստ հրապուրելոյ Արտաշրի սպանաւ Խոսրով ՚ի յԱնակայ, ՚ի յաթոռս իւր, եւ բռնակալեաց զաշխարհս մեր պարսիկ գործակալօք ամս ԻԶ: Եւ ապա որդի սորա Շապուհ ամ մի, մինչեւ ՚ի թագաւորիլն քաջին Տրդատայ, որ եւ թագաւորեալ ամս` 43: (Խորն. Բ, Պրկ. 69, 70):

Բ. Յամի Տեառն ՄՁԵ:

Եւ ապա թագաւորէ որդի նորա Շապուհ: Սատ տուեալ մարտ ընդ մեծի Արքային Հայոց Տրդատայ, եւ ՚ի պարտութիւն մատնեցաւ յերեսաց նորա: Եւ սա թագաւորեաց ընդ ամենայն, ամս` 49:

Գ. Յամի Տեառն ԺԼՉ:

Յետ որոյ թագաւորեաց ներսեհ ընդ ամենայն, ամս` 9:

Դ. Յամի Տեառն ԺԽԳ:

Զկնի Ներսեհի թագաւորէ Որմիզդ որ եւ թագաւորեաց, ամս` 3:

Ե. Յամի Տեառն ԺԻԶ:

Յետ Որմզդի միապետէ զպարս Շապուհ, որ եւ կոչեցաւ Բաղդան Շապուհ, եւ հայր դիւաց: Սա ետ պատերազմ ընդ Յուլիանոսի ուրացողին Քրիստոսի, Եւ վանեալհալածեաց զզօրս Յունաց, մինչեւ ՚ի կալուածս սահմանի Բիւթանացւոց, այսինքն` Պօլիս: Եւ խաբանօք կալեալ զՏիրան արքայ հայոց` կուրացուցա զաչս նորա (Խորն. Գ, Պրկ. 12, 13, 17, 28):

Եւ սա էառ զՏիգրանակերտ, այսինքն` զՏեարբէքիր քաղաք Հայոց. եւ ՚ի հիմանց տապալեալ կործանեաց զնա, եւ միաբանեալ ընդ Արկադբայ կայսեր Յունաց` յերկուս ճեղքեալ տրոհէ զաշխարհս Հայոց ( Խորն. Գ 42, եւ 51 եւ ՚ի հին Պատմութիւնս ): Առ որով եւ ուրացաւ պիղծն Մեհրուժան մեծ նախարար ոմն Հայոց Արծրունի զհաւատս Քրիստոսի, եւ առեալ կին զքոյր նորա զՈրմզդուխտ եւ չուեալ բազում զօրօք Պարսից ՚ի Հայաստան` առ ՚ի նուաճել զմեր աշխարհս, եւ զազգս մեր դարձուցանել ՚ի յօրէնս Մազդեզանց: Բայց աղօթիւք Սրբոյն Մեծի Ներսէսի` պարտեցաւ ՚ի Հայոց զօրացն, եւ ձերբակալ եղեւ յորոց` եւ սպանաւ: Եւ սա կալեալ կարգեաց զԱրշակ արքայ Հայոց որդին Տիգրանայ, եւ հայրն պապայ, եւ եդեալ յԱնուշն կոչեցեալ բերդի, որ է զղեակ ինչ կերտեալ ՚ի խուժաստանի յերկրին Ելիմացւոց, ուր դնէին զծանր վնասապարտս: Յորում եւ Արշակայ Սաւուղաբար արար անձին որով ՚ի սիրտ խոցեալ իւրովի սպան զինքն (Խորն Գ 36, 37: Խորն. 3, Պրկ. 36):

Եւ սա ասաց արժանի յիշատակելոյ բան ինչ առ Տիգրանակերտեայսն` որք ՚ի պարիսպս բերթին գոլով անգոսնէին զշապուհ եւ նախատէին, ուստի ասաց որոց թէ` ով քաջքդ ՚ի Հայոց, որք զանձինս արգելեալ պահէք ընդ պարսպօք Տիգրանակերտի` եւ արտաքս ձայն արտանէք սպառնալեաց, զի քաջ արանց է` յընդարձակ եւ ՚ի դաշտի կռուել, եւ կանանց գործէ արգելուլ` փակել զինքեանս յերկիւղէ առ հանդերձեալ կռիւն:

Իսկ սա ըստ Մովսէսի երջանիկ Խորենացւոյն թագաւորէ, ամս` 70, իսկ ըստ այլոց, ամս` 73, այլ ըստ մերում յարայոյզ խուզման` գտաք ՚ի յոմանց գրեալ թագաւորեալ սա ընդ ամենայն, ամս` 58:

Զ. Յամի Տեառն Ն Դ (Ստեփաննոս զԱսողնիկ 2 հնգէ եւ այլ ամագիրս)

Եւ ապա ՚ի տեղի նորա յաջորդէ Արտաշիր որդի նորա ընդ նորա: Եւ սա կալեալ զԽոսրով արքայ Հայոց, եւ հրամայեաց դնել յԱնուշն կոչեցեալ բերդի, եւ փոխանակ նորա թագաւորեցոյց զեղբայր նորա Վռամ շապուհ ՚ի վերայ Հայոց: Եւ առ սա գնացեալ Հայրապետն մեր ըսքանչելի եւ մեծն Սահակ, յորմէ եւ յաւէտ րատուով մեծարի, վասն զի յարգոյ եւ պատուական ցուցանէ Աստուած զծառայս իւր առաջի անհաւատից, եւ ապա աջալուրջ երեսօք կատարէ զբոլոր հայցուածս նորա (Խորն. 3, Պրկ. 50 եւ 51): Եւ սա թագաւորեալ, ամս երեք:

Է. Ն Է:

Յետ որոյ թագաւորեաց Վռամ, որ եւ կրմանն կոչեցաւ ընդ ամենայն, ամս` 10:

Ը. ՆԺԷ:

Զկնի որոյ թագաւորէ Յազկերտ. սա ըստ խնդրոյ Սրբոյ մեծին Սահակայ արձակէ զկապեալն Խոսրով արքայն Հայոց, եւ նմա տայ զտէրութիւնն Հայաստանեաց. բայց նա ՚ի կրկնակի թագաւորելն` մի ամ կեցեալ վաղճանի: Եւ յետ մահուանն Խոսրովու` թագաւոր կացոյց Յազկերտ ՚ի վերայ Հայոց զՇապուհ, զորդի իւր յամս չորս անարգաբար թագաւորեալ Հայոց Շապուհ, ժամանէ նմա լուր հիւանդութեան հօրն, ուստի ճեպեալ ընթանայ ՚ի Տիսբոն` եւ ՚ հատանիլն նորա անդ` մեռանի հայրն ՚ի նոյն աւուրս , եւ նա անդէն ՚ի դրան մարդկանէն նենգեալ սատակեցաւ (Խորն. 3: Պրկ. 55 եւ 56): Առ որով գտեալ Մեսրովբայ` եւ բերեալ զնշանագիր մերոյ լեզուիս զոր վարկցես պարգեւեալ նմա ՚ի տեսչութենէ առատաձիր շնորհացն Աստուծոյ զի մինչեւ ցայն վայր` չեւեւսէրլեալ գիր եւ դպրութիւն Հայոց, այլ կարգք եկեղեցւոյ յունականաւն վարէին գրովք (Խորն. 3, Պրկ. 54):

Թ. ՆԻԸ:

Եւ սա թագաւորեալ բովանդակ, ամս` 11:

Ապա թագաւորէ ՚ի վերայ պարսից Վռամ երկրորդ: Սա բազում դառն ոճիրս զարթոյց ՚ի Հայաստանեայսս, եւ սա հրամայեաց առնուլ զթագաւորութիւնն յԱրտաշրէ` որդւոյ Վռամշապուհ արքայի Հայոց. եւ անդէն արգելուլ զնա ՚ի բանդի. եւ մարզպան վիհ մի հրշապհու Հայոց կացուցանէ, եւ զՍուրմակն չարաշուրթ եւ ամբարտաւան` փոխանակ Սրբոյն Սահակայ կացուցանէ, որպէս եւ յայսցանեաց ուսուցանէ քեզ քաջն եւ հրաշալի քերթողահայրն Մովսէս ՚ի մատենի իւրում լիալիր (Խոր. 3, Պրկ. 64): Եւ ապա սպառ սպուռ ՚ի վերջ հասեալ դադարէր թագաւորութիւն գրոհի Արշակունեաց ՚ի Հայաստանեայցս ընդ նմին եւ Հայրապետութիւն` յազգէ Արփիազարթ եւ հրաշափառագոյն Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, եւ այր իւրաքանչիւր զկամս իւր կատարեալ վրդովէր խաղաղութիւնն, եւ խրթնանայր բարեկարգութիւնն: Նմին իրի եւ գերահրաշ Սուրբ հայրն մեր Մովսէս Խորենացին` աղիողորմ հեծեծանաց արձակեալ զձայնս վշտաթախիծ տրտմութեամբ լայ` եւ ողբայ ՚ի վերայ թշուառացեալ աշխարհիս Հայոց: (Խորն. 68: Աստան իսկ սպասին բան երանելոյն Մոսէսի Խորենացւոյ)

Ժ. ՆԽԹ:

Եւ յետ այն թագաւորէ որդի նորա Յազկերտ երկրորդ ՚ի տեղի հօրն, զորմէ եւ ոմանք ասեն թէ` եւ սա Պերոզ կոչի: Բայց մեք ուսեալ եւ որոնեալ ՚ի յայլոց ոմանց` այսպէս գրաք: Ստեփաննոս երկրորդ հան 3 եւ յայլ ճառագիրս եւ ՚ի պարսից մատեանս: Պերոզ գոլ որդի Յազկերտի եւ ոչ նոյն ինքն Յազկերտ: իսկ սա յարուց հալածանս ՚ի վերայ նախարարացն Հայոց, եւ ուրացոցյ զոմանս (Եղիշէ Պատմիչ):

(Ստեփաննոս Սիւնեաց եպիսկոպոս) Առ որով եւ քաջն Վարդան Մամիկոնեան` բռնացեալ ունէր զաշխարհս Հայոց. եւ տայր արիաբար քաջութեամբ զռազմս ընդ պարսկական զօրացն` որ դիմէին ՚ի վերայ նորա եւ զպիղծ ուրացողսն Քրիստոսի Շաւասպ Արծրունի եւ վնդոյ ձերբագալ արարեալ սատակէր, եւ յետ բազում յաղթանակութեան` նահատակեալ կատարի վասն առ ՚ի Քրիստոսական հաւատոցն, բազում եւ այլ եւս` ընկերօքն ՚ի մեծի պատերազմին Պարսից արժանի գտան ընդունիլ զպասակն անթառամ յանմահ Արքայէն Քրիստոսի: Եւ սա ըմբռնեաց յՍուրբ Հայրապետն Յովսէփ` եւ զՍուրբն Ղեւոնդ ընդ այլ ընկերովք իւրովք, եւ եդ ՚ի մետաղս բանդից յորմէ եւ ոմանք հաստատեն` յաւուրս սորա եղեւ կատարումն Սրբոց Ղեւոնդեանց (Ստեփաննոս Ասողնիկ յերկրորդ հանդէս, Թօմայ Արծրունի, դպրութիւն):

Բայց այլք ասեն թէ` յաւուրս Պերոզայ կատարեցան, թէպէտ ՚ի սմանէ կալանաւորեցան:

Եւ սա մեռանի կացեալ ամս` 19:

Բայց ոմանք ասեն թէ` սա էր որ սպանաւ ՚ի Քուշանց:

ԺԱ. ՆԿԸ

Եւ ապա Պերոզ որդի նորա թագաւորէ ընդ նորա: Որոյ Պարսկիք Փիրհուզ ասեն` էբն եազչէրդ: Սա նահատակէ զՍուրբ Ղեւոնդեանս, որք ՚ի մետաղք բանտի էին: Եւ սա մինչ դեռ զկորուստ աշխարհիս Հայոց հնարէր կատարել, յանկարծակի (յաղօթից Սրբոյ առն Աստուծոյ Յոհաննու Մանդակունւոյ` որ յաւուրս սորա` էր նստեալ յաթոռ Հայրապետութեան) սատակի ՚ի Քուշանց, այսինքն` ՚ի յարեաց, եւ կամ ՚ի քուստի Խորասանացւոց, ինքն` եւ եւ համայն զօրք իւր: (Յոհաննես Կաթողիկոս……)

Որ եւ թագաւորեալ ամս` 22:

ԺԲ. ՆՂ

Յետ որոյ վաղարշ եղբայր նորա թագաւորեալ: Սա բարեխրատից լսօղ լեալ` ՚ի Վահան Մամիկոնեան զաշխարս մեր հաւատայ, եւ մարզպան Վահանայ ՚ի վերայ Հայոց հաստատէ: Սա թագաւորեալ, ամս` 4:

ԺԳ. ՆՂԴ

Եւ ապա Կաւատ ո րդի նորա միապետեալ փոխանակ նորա: Սա եղեւ ընկեցեալ ՚ի յաթոռոյ թագաւորութեան, եւ պահեալ մնաց կենդանի թագաւորեալ ամս` 11:

ԺԴ. Շ Ե

Իսկ զկնի որոյ Համազասպ թագաւորէ Պարսից փոխանակ եղբօր իւրոյԿաւատայ: Սա թագաւորեալ ամս` 5:

Եւ ապա նոյն Կաւատ վերստին թագաւորէ ՚ի վերայ ամենայն Պարսից, ամս` 20:

ԺԵ. ՇԼ

Յետ որոյ թագաւորէ Պարսից մեծն Խոսրով ընդ հօրն իւրոյ Կաւատայ: Սա գումարեալ զօր բազում եւ առաքեաց ՚ի վերայ Վարդանայ մամիկոնեան իշխանին Հայոց` որք ետուն սաստիկ պատերազմ ՚ի դաշտին Խազամախայ, եւ անհնարին հարուածովք մաշեցան սրով ՚ի զօրացն Վարդանայ զօրքն Պարսից: Զայսու ժամանակւ` Սուրբ վկայն Քրիստոսի Աստուածատուր կատարեցաւ ՚ի Դուին քաղաքի ՚ի պարսիկ մարզպանէն Վահրամայ: Եւ սա զկնի տիրելոյ ազգայ բազմաց` ըստ ծագման նշուլից Աստուածային լուսոյն ՚ի սիրտ սորա, ՚ի ժամա վաղճանի իւրոյ հաւատաց ՚ի Լրիստոս, եւ անարգեաց զկռամոլ ամբարշտութիւնն, խոստովանեցաւ թէ ոչ գոյ այլ աստուած` բայց ՚ի միոյն միայնոյ զոր քրիստոնեայքն պաշտեն, եւ մկրտեցաւ, եւ հաղորդեալ կենարար մարմնոյ եւ արեան Տեառն, յետ երից աւուրց վաղճանի ՚ի բարւոք ծերութեան: ( ՚Ի Յոհաննու Կաթուղիկոսի եւ յայլ Պատմագիրի ): Եւ քսան եւ մի երրորդի ամի թագաւորութեան սորա, եւ յամի Տեառն ԵՃԾԲ` ՚ի հրամանէ Մովսէսի Կաթուղիկոսին Հայոց` եղեալ լինի զկարգ թուականութեան Թորգոմեանս համարոյ: Եւ նա իսկ թագաւորեալ ընդ ամենայն ամս` 48:

ԺԶ. Թուին Հայոց` ԻԷ, Թուին Քրիստոսի` ՇՀԸ:

Եւ ապա Յորմիզդ որդի նորուն թագաւորէ ընդ նորա: Զսա նենգ գործեալ իւրոյ իսկ մերձաւորացն, եւ նախարարացն` ՚ի դահճղի, այսինքն ՚ի սենեկի իւրում սպանանեն, թագաւորեալ, ամս` 11:

ԺԷ. Թուին Հայոց` ԼԸ, Թուին Քրիստոսի ԼՀԹ: (Թօմա Արծրունի, 2 դպրութիւն)

Զկնի որոյ պայազատէ Խոսրով որդի նորա: Սա ՚ի Վահրամայ յումեմնէ իշխանէ նենգ գործեալ անկանի փախստեայ առ Մօրիկ կայսր Յունաց, եւ օժանդակեալ նորա զնմանէ` գայ հասանէ յոգնագունդ զօրօք ՚ի պարս, եւ սպանանէ զՎահրամն եւ դարձեալ հաստատի ՚ի գահ թագաւորութեան Պարսից: Առ որով եւ Սմբատ քաջ Բագրատունի` յոյժ արիաբար շահատակեալ պատերազմէր ընդ դէմ թշնամեաց նորա: Ուստի տայ Սմբատայ Խոսրով զմարզպանութիւն Վրկանայ, այսինքն` Եսթերապատայ: իսկ նորա գնացեալ յաշխարն յայն` տեսանէ անդ գերեալ զազգս ՚ի Հայոց, եւ բնակեցուցեալս ՚ի Թուրքաստան կողմանէ մեծի անապատին, որ Սագստան անուանի, այսինքն` Սիստան: Որք մոռացեալ էին զլեզուս իւրեանց, եւ յոյժ նուազեալ զդպրութիւն եւ ապա ՚ի հրամանէ նորա վերստին աշակերտեալ ընդ հայերէն հագագաց սիղղոբայից զլեզուն նորոգէին, եւ ուսեալ զդպրութիւն հայերէն հաստատէին ՚ի հաւատս: (Յոհան Կաթողիկոս)

Եւ սա քինախնդիր եղեւ ՚ի վերայ մահուանն Մօրկայ` քանզի փոկաս սպան զՄօրիկս, եւ յաջորդեալ զտեղի նորա, վասն որոյ զօր բազում գումարտակ արարեալ խաղայ դէպ ՚ի յարեւմուտս, եւ առնու զբազում գաւառս յիշխանութենէ Յունաց մինչեւ ՚ի Կեսարիայ քաղաք առաջին Հայոց, Էառ սա եւ զՊաղեստին եւ զԵգիպտոս, եւ զՍուրբ Խաչն յԵրուսաղեմէ ՚ի գերութիւն վարեաց ՚ի Պարս հանդերձ անհամար գերութեամբ քրիստոնէից:

Նա իսկ եւ հրամանաւ այս Խոսրովայ Աշոտ ոմն չուեազ ՚ի Հայս, եւ կոտորէ անհամար հարուածովք զզօրս Յունաց, եւ տայ գուպարս մարտի ընդ Կարնոյ քաղաքին, եւ առնու զնա, եւ զբնակիչս քաղաքին ՚ի յԱհմատան փոխէ: Եւ ապա Կաւատ որդի առաջնոյ Խոսրովայ` սպանանէ զերկրորդ Խոսրովս Պարսից արքայ: Որ եւ թագաւորեալ սա ամս` 38:

ԺԸ. Թուին Հայոց` ՀԶ, Թուին Քրիստոսի` ՍԻԷ:

Այլ իբրեւ Կաւատ սպանանէ զԽոսրովն երկրորդ` ինքն փոխանակ նորա թագաւորէ ՚ի վերայ Պարսից: Սա ետ զմարպանութիւնն Հայոց Վարազտիրոցի` որդւոյ քաջին Սմբատայ, յղէ զնա յիւրական աշխարհն: Եւ ապա վաղճանեալ Կաւատ կացեալ թագաւոր ամիսս ինն` զրաւեցաւ ՚ի կենաց:

ԺԹ. Թուին Հայոց` ՀԷ, Թուին Քրիստոսի` ՍԻԸ: (Յոհանն Կաթողիկոս)

Եւ ապա տղայադիտակ որդի նորա Արտաշիր թագաւորէ փոխանակ հօր իւրոյ Կաւատայ: Յորոյ աւուրս` Հերակլ կայսրն Յունաց` վասն ըղձակերտութեան Աստուածընկալ նշանի խաչին, օգնական լեալ Խոռեմայ զօրավարին Պարսից` թագաւորացուցանէ Պարսից զԽոռեմ. եւ զՍուրբ Խաչն փոխարէն բարեաց իւրոց առ ՚ի նմանէ հայցեալ: Որոյ գնացեալ եւ սպանեալ ՚ի Տիսբոն զՏղայ թագաւորն Արտաշիր, եւ իսկոյն առաքէ զՏէրունեան Սուրբ Խաչն առ Կայսրն Հերակլ: սա կալաւ զաթոռ տէրութեանն Պարսից, ամս` 2: (Թօմայ Արծրունի, 2 դպրութիւն):

Ի. Թուին Հայոց` ՀԹ, Թուին Քրիստոսի` ՍԼ

Եւ ապա Խոռեմ զտեղի նորա յաջորդէ: Եւ ապա զօրքն սորա զսա իսկ եւ իսկ սպանանեն ՚ի ճեմարանի տասպարիսին իւրոյ թագաւորեալ ամս` 1:

ԻԱ. Թուին Հայոց` Ձ, Թուին Քրիստոսի` ՍԼԱ

Յետ որոյ կացուցանեն թագաւոր զԲբոյ դուստր Խոսրովու որ էր կին Խոռեմայ. յոյժ սակաւակեաց:

ԻԲ.

Ապա Զարմանդուխտ քոյր նորա:

ԻԳ.

Ապա Շարհրուրի:

ԻԴ. Ապա Դաբուրան:

ԻԵ. Ապա Խոսրով ոմն յազգէ Սասանայ:

ԻԶ. Ապա Պերոզ:

ԻԷ. Ապա Զրուանդուխտ:

ԻԸ. Ապա Յորմիզդ երրորդ` որք եւ սոքա մի զկնի միոյ յոյժ նիազս տիրեցին ամս` 2:

ԻԹ. Թուին Հայոց` ՁԳ, Թուին Քրիստոսի` ՍԼԴ

Եւ ապա թագաւորէ Յազկերտ երրորդ որ սպանաւ ՚ի հագարացւոց, եւ սպառ սպուռ կործանեցաւ զգրոհ եւ զցեղ տանն սասանեանց եւ սա թագաւորեալ ընդ ամենայն ամս` 5:

Լ. Թուին Հայոց` ՁԸ, Թուին Քրիստոսի` ՍԼԸ

Թէպէտ եւ ոմանք աւելի քան զայս գրեն եւ այլատարազ իմն կերպիւ շարաբարդեալ յօրինեն: Արդ սկսեալ ՚ի յԱրտաշրէ որդւոյ Սասանայ` մինչեւ ցսպառնումն Յազկերտի ՚ի սարակինացւոց, ժողովին բովանդակ ամք` ԴՃՂԶ, թէ եւ այլք ոմանք նիազ, եւ ոմանք յաւղտ ՚ի պատմագրաց քան զայս գրեն, եւ ամենայն իրօք թէպէտ համաձայնին ամենեքեան` միայն թէ ուր ուրեք տարաձայն միմեանց գտանին: Սակայն ՚ի թուականս ժամանակաց այլաշաւիղ ամենեքեան` եւ անմիաբան երեւին միմեանց որպէս եւ զորմէ յայտ իսկ է ՚ի վսեմապերճ գիտնոցէ:

Յետ որոց տիրեցին Հագարացիք ՚ի վերայ Պարսից, որ դոյզն ինչ ամօք յառաջ քան զմահն Խոսրովայ երեւեցաւ մահմետ որդի Աբդլայի, ազգաւ արաբացի` ՚ի Մէքքայ քաղաքէ արաբացւոց. յամս Հերակլի Կայսեր Յունաց. եւ յաւուրս Եզրի Կաթուղիկոսի Հայոց: Որոյ զհետ գնացին նախ սարակինացիք եւ հագարացիք, որք են տսմայէլացիք, եւ ապա յորժամ եւս առաւել զօրացաւ իշխանութիւն նոցա եւ յաղթեցին Պարսից` եւ ապա զկնի նոցա անկան պարսիկք, եւ թուրքաց ազգն եւ բարբարոսք եւ սկիւթացիք եւ այլք բազումք` որք ամենեքեան առ հասարակ այժմ կոչին մահմետականք զի են հետեւօղք բազմահնար եւ դիւրահեշտ օրինադրութեան նորա:

Արդ` Ղեւոնդ` պատմագիրն գրէ թէ` Մահմետ քսան ամ կալեալ զիշխանութիւնն մեռանի: Իսկ Ստեփաննոս Տարօնեցին գրէ ՚ի ճառագրութեան իւրում թէ` Մահմետ յետ երկու ամի իշխանութեան իւրում մեռանի: Բայց Մովսէս որ զպատմութիւնս Աղուանից գրէ, ՚ի յերրորդ հատուածն` եւ ՚ի յառաջին Պրակն գրէ թէ` կալեալ Մահմետ զիշխանութիւնն ամս ինն` ՚ի տասներրորդ ամին մեռանի ՚ն Մէքքայ քաղաքի, որ է Քապպէ:

Յետ այնորիկ փոխանորդ է զիշխանութիւնն Մամհետի Աբուբաքար. եւ սա կեցեալ ամս երկու եւ ամիսս եօթն մեռանի: Յետ այսորիկ կալնու զիշխանութիւն նորա Օմարն առաջին` որդի Աթաբայ յամս երկոտասան: Սա հալածեաց զյոյնս` եւ տիրեաց Հրէաստանի, Եգիպտոսի եւ Ասորւոց, եւ էարկ ընդ հարկօք զամենեսեան: Եւ սա գումարեալ բազմութիւն զօրացն` եւ գայ հասանէ ՚ի վերայ լքեալ թագաւորութեանն Պարսից` ՚ի վերայ Յազկերտի որ էր թոռն Խորսովու որում ոչ կարէր զդէմ ունիլ` հարկանէին զզօրս նորա կոտորմամբ որոյ եւ զթագաւորն Յազկերտ հարեալ սատակէին: (Ղեւոնդ եւ այլ վիպագիրս)

Եւ գան յարեւելս` ի Սագաստան, ՚ի Մարս, ՚ի Պարս, ՚ի Սինդ, եւ ՚ի Մսրտն, ՚ի Տարան եւ ՚ի Մակուրան, եւ յաշխարհն Հնդկաց բառնալ զամենայն թագաւորութիւնս ազգաց: Եւ յայնմ հետէ` բարձեալ` կործանեալ` եւ աղարտեալ լինի զտէրութիւնն Պարսից, որ ՚ի Կիւրոսէ էր սկսեալ եւ այնուհետեւ սեպհականեն զկալուածս Պարսից աշխարհիս այլ միւս քան զնոսա աղխատրոյզ եւ խուժադուժ ազգն Հագարու: Արդ` ժամանակ իշխանութեան Պարսից` սկսեալ ՚ի Կիւրոսէ ցԴարեհ Կոդմոս, զոր սպան Աղեքսանդրոս Մակեդոնացաին. եւ ամք անիշխանութեանն` զոր ոմանք ՚ի պատմագրաց` եւ ՚ի ժամանակագրաց վատսուն, եւ այլք եօթանասուն եւ երկու գրեն, որում եւ մեք հետեւեցաք: Եւ յետ այնորիկ ժամանակք Պարթեւք եւ Պալհաւիկք թագաւորեաց` մինչւ ցԱրտաւան որդի Վաղարշու, որ սպանաւ ՚ի յԱրտաշիրէ որդւոյ սասանայ ստահրացւոյն` բառնալով զպետութիւն Պարթեւաց:

Որոց առեալ զիշխանութիւնն Պալհաւկաց տեւեաց ցժամանակս երրորդ` Յազկերտի, որ վերջին կացեալ թագաւոր սպանաւ ՚ի տաճկաց: Եւ գումարեալ համարին ամք ժամանակացս այսոցիկ` ՚ի Կիւրոսէ մինչեւ ցզօրանալն եւ ՚ի հասարստիլն տաճակաց զգահ Պարսից տէրութեան` զամս ՌՃՂԷ:

Արդ` աստանօր բաւ արասցուք զորոց, եւ արդիս սկսեալ հաւ առցուք ՚ի տաճկաց պետութենէն` ուստի սկսանելն մեր արժան է եւ վայելուչ: Քանզի գիտացեալ եւ ակահ լեալ մեր փոքր ՚ի շատէ զանցանեաց` զորոց վերագոյն ճառեալ մատենագրեցաք վասն որոյ եւ ՚ի նարդեանս ստիպեալ ՚ի սիրոյ նազենւոյս բաղֆանաց` ետու զանձն իմ ՚ի ճգանս տատամսալիր տուատանաց, առ ՚ի շնորհիւ Տեառն Անբոկ եւ ՚ի լրումն հանել` եւ եզերել զպետութիւնս Իսմայէլեան տոհմին` մինչեւ ցչար եւ յանգառագեղ բռնակալութիւնն Սկիւթացւոց թուրքաց:

Ուրեմն լեր ձեռնտու եւ նպաստաւորիչ աղօթիւք անձինս եղկելւոյս զի նկրտեալ ջանացայց զօրութեամբ Տեառն` եւ մտից ՚ի հանդէս գրոց ճարագրութեանց հնագունից. եւ հանից անտուստ ՚ի նոցունց մրգաւէտ եւ ծաղկալիր բուրաստանաց` զայնս ծաղկունս երփնազարդս, զորոց ցանկայ անձն իմ, եւ ՚ի մի փունջ յօդեալ բարդեցից ՚ի զմայլումն եւ ՚ի հրճուանս ախորժալիր եւ համադամ ըռնգաց քոց:

Ահաւասիկ բաւական լիցի զորմէ ասացաք եւ բացատրեցաքս նիազ եւ սակաւ բանիւք` ացանցեալ եւ արտադրեալ ՚ի նախնեաց հնագունից պատմութեանց, արդ` այժմիկ մատչեմ եւ յառաջեալ մերձենամ առ ՚ի յերիւրել եւ արտագրել զայն` զորմէ ՚ի վեր անդր վաղուրեմն յառաջագոյն ուխտեցի:

 

Այսքան բաւական համարեցաք վասն ներկայ Ազդարարիս ընթերցողացն եւ ըստ խոստման մերում զմնացորդսն մինչեւ ցաւարտ տպելոց եմք ՚ի հետեւեալ Ազդարարոջն:

*****************

 

Գիւղական ոմն ոչ կարաց զսպել զինքն ՚ի ծիծաղելոյ ՚ի տեսանելն անցանել զարհի Եպիսկոպոսն Կոզոնիայ որ գնայր շուրջ պատեալ ՚ի բազում զինուորաց: Իբրեւ զայն զգաց արհի եպիսկոպոսն` կամեցաւ իմանալ զպատճառն ծիծաղելոյ նորա: Եւ եհարց զնա, թէ զմէ՞ այդպէս ծիծաղիս: Պատասխանի եւ նմա գիւղականն եւ ասէ. օտար իմն թուի ինձ, թէ արհի եպիսկոպոս ոմն շրջեսցի վառեալ զինու. եւ ընկերակցեալ ոչ ՚ի քահանայից, այլ ՚ի գնդէ զինուորաց: Յայնժամ ասէ արհի եպիսկոպոսն. ծանիր ո'վ անմիտ, զի ես եմ դուքս, միանգամայն եւ արհի եպիսկոպոս. յեկեղեցին գնամ զգեցեալ զգեստ արհի եպիսկոպոսի, եւ ասեմ ընդ քահանայից իմոց զժամակարգութիւնն. իսկ արտաքոյ քաղաքին շրջիմ որպէս դուքս հանդերձ զինուորօք իմովք: Կրկնեաց զբանս իւր գիւղականն եւ ասէ. իմացայ տէր իմ. բայց աղաչեմ ասա ինձ. յորժամ դուքսն երթիցէ ՚ի դժոխս, զինչ լինիցի արհի եպիսկոպոսին:

 

ԱԶԴԱՐԱՐ ՆԻՐՀԱՆ ԱՄՍՈՅ
1795

՚ի Հայրապետութեան Տեառն Ղուկասու Սրբազան Կաթուղիկոսի Ամենայն Հայոց ՚ի Վաղարշապատ:

 

Եւ ՚ի թագաւորութեան Օգոստափայլ Տեառն Երկրորդի Հերակլայ Արքայի ՚ի Թիֆլիզ:

 

Ընդհովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի Եկեղեցւոյն որ ՚ի Մադրաս

՚ի Տպարանի Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան Շիրազցւոյ:

 

Սրբակրօն Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան

 

Այր ոմն ծախեալ զամենայն կեանս իւր գնեաց իւր աղիւս երկու հարիւր, զի շինեսցէ նովաւ բնակարան վասն իւր, քանզի վնասիւր մեծապէս ի տապոյ արեգական` եւ ՚ի սաստկութենէ անձրեւի, եւ որպէս ամ ոք խորհել կարէ, զի երկու հարիւր աղիւսս ոչ կարէ լինիլ հովանի մխիթարական` այսպէս այրս այս ամենայն աւուր քանդէր զբնակութիւնն իւր` զի կարելի յաւելի ճարտարութեամբ հարմարագոյնս յօրինեսցէ, զոր յաղագս սակաւութենէ նիւթոյն անյաջող մնայր` ՚ի ջանացողութիւնս իւր յարաժամ, զոր թէ եւ ծածկէր եւ տայր շինութիւնն այն մխիթարութիւն ջերմութեան` այլ հեղեղ անձրեւին լվանայր ՚ի ներքոյ շինութեանն, եւ կաթելն ջրոյ անհանգիստ առնէր նմա:

Յօրինեալ առակի իմոյ բարոյականութիւնն ՚ի վերայ իմ փոխարինելով, անուանիմ ոտանաւորք իմ բնակութիւն առն այն, զի թէ եւ զտօղիցն զուգութիւն եւ զվանկիցն համեմատութիւն երեւեցուցանեն իբրեւ ոտանաւոր, այլ սակաւութիւն աղիւսին այսինքն բառից ոչ բաւին ամրափակել կատարեալ քաղցրաբանութեամբ, եւ ամենայն ուրեք տեսանի զայն աղիւս` զոր տեսին բազմիցս, թէ եւ կերպ շինութեանն զանազան, քանզի այսպիսի գործ հարկաւորութիւն բազումս նիւթոյ պահանջէ, եւ ես ոչ ունիմ յաւելի քան թէ որպէս առակն իմ ցուցանէ երկու հարիւր աղիւս եւ ոչ ինչ նիւթ շարայարելոյ, եւ աղքատութիւն իմ ոչ խոստանայ գնել յաւելի:

Վերջապէս, ըստ Տեառն բանի որ ասաց որում շատ տուաւ շատ խնդրեսցի եւ որում սակաւ` սակաւ, այսպէս ոչ թողում մնալ զսակաւն զոր ունիմ դատարկ, եւ յուսամ ըսհ հաճախ խոստովանութեան արդիւնաւորիլ, եթէ ոչ գովութեանց` գոնեա թողութեան:

Հաւատամ զի ներելոց ես փոփոխութիւնն իմ որով հետեւ հրաժարիլ հռչակեցի ՚ի նախնթաց յԱզդարարին եւ այժմ կրկին ձեռնարկեցի, ՚ի միտ ածելով զեղկատակցութիւն սրտի թէ եւ յուսահատեալ նեղիցի` այլ ոչ կարէ մոռանալ իսկապէս որոյ վասն յուսամ կրկին ընկալնուցուս այժմ որպէս յառաջ:

Սրբութեան քոյ միշտ խոնարհ Ուրախակից

՚Ի Մադրաս Նիրհան 15-1795:

 

Թէ չաջողի մին փորձեա վերստին,

զայս էր պատուիրան իմ վարժապետին,

՚ի մահճի մահու կոչեալ պատուիրեաց.

եւ հանգեաւ ՚ի Տէր յօթեւան բարեաց:

Թէ չաջողի նախ` փորձեա երկրորդում,

զի գուցէ լիցի պատճառն պատահում,

այլ թէ դեռ եւս գացես ձախողակ,

յեռացիր իսկոյն յայնմանէ որդեակ:

Բան իմ Ազդարար ստոյգ հաւատայ,

զի միշտ ՚ի սրտի իմում պնդեալ կայ,

զայս բարի խորհուրդ եւ լավ պատուիրան,

զոր ետ ինձ սուրբն ՚ի ժամու մահուան:

Հանգուցեալըն այն յետ յայսմ բանի,

յոյժ փափականօք էհար զկնի,

եւ նախ ասելով զի ըզբանըն այն,

էր բան իմաստնոց եւ ոչ թէ իւրեան:

Զի յաճախ փորձել ասացին գիտունք,

է յիմարութիւն եւ տգիտութիւնք,

զի եթէ իցէ բանն աջողակ.

մի կամ միւսում երեւի հրռչակ:

Ունելով զայս բան որպէս ասացի,

ներսրտի իմոյ զարթ պարանոցի,

զդժուարին թուի արարք ազգի մեր,

որ չէ շահաւէտ այլ վընասաբեր:

Նա եւ ողբալով զի չեմ վանական,

քարոզել նոցայ հռչակ ՚ի ատեան,

դիմեցի առ քեզ զի քեզ յանձնառնել,

դիտաւորութիւն իմ նոցա ճառել:

Հանգերուք ասայ նոր վաճառականք,

եւ դադարեցէք սերունդք հայկանք,

զի ունայն վատնիք զոր յոյժ նեղութեամբ

հարք ձեր կուտեցին մտատանջոթեամբ:

Քանզի ժամանակն արդ դարձաւ աւեր,

եւ ոչ եւս է այնպէս շահաբեր,

եւ ոչ եւ մարդիկք այս ներկայ դարոյ,

եւ որպէս նախնիք ձեր բարեբարոյ:

Քաղցրաբար վարս իւրեաց կորուսին,

տեղիքըն զոր ձեզ հարստացուցին,

զի փոխան շհին վնասեն ներկայ,

եւ թուին տեւիլ այսպէս ապագայ:

Զի Բթաւիայ արար ընդ ձեզ դաւ,

փոխելով հունըն ՚ի քաղաք Փորդաւ,

եւ խանութս իւր է յօրինեալ կուզ,

Մադրասոյ կարմիր քամբալն աղլուխ:

Խորհեցէք նա եւ Մանիլուց հանգչիլ,

զի ոսկէ յուն ձեւը փոխարկէ մարչիլ,

եւ ապրանքն ձեր ոչ վաճառեցաւ,

զի գալիօնըն ըռիբատ դառցաւ:

Տեսէք զինչ գործէ խորամանկըն չին,

որ էր մի եւ նոյն աւուրսն առաջին,

առեալ ձեր ոսկին` մատուցանէ հող,

ոչ իբր փոխատու այլ կողոպտիչ գող:

Գին ա ֆ ֆիօնին է մին հարիւր հուն,

որ չէ լոկ վնաս այլ վնասագուն,

եւ նինկըպաստըն այլ ոչ գործածեն,

զի այն կերակուր դժուարաւ մարսեն:

Հայերուք նոցա որք յառաջն էին,

միոյ հարիւրին հարիւր շահէին,

այժմիկ կորուսին ռահն շահելին,

զի յոյժ վնասէ բակալու ջէլին:

Ներկայ պասրայու զալամբար խնդրեն,

հարիւրին հարիւր շահիլ յուսադրեն,

լերուք հաւաստի զի ամք ապագայ,

գրելոց են ձեզ բովանդակն կայ:

Որ քան զամենայն է յոյժ ահարկու,

է փոխարկութիւն զոր առնէ փէկու,

զի համոզելով դնէ ՚ի վաճառ,

փոխան արծաթի մարիամէ աճառ:

Եւ հատոր գրոյ ձերոյ ընթերցէք,

եւ նովաւ զիրաւն բանիս խորհեցէք,

տարիս չին եկէլ գրեն միաբան,

երկրամիջեցն աստ վաճառական:

Ապա ուրեմն աշխատիք ՚ի զուր,

կամաւ արկանէք գանձս ձեր ՚ի հուր,

զի ուր առաքէք դառնայ առ ձեզ կէ,

մնացեալ մասն լինի հրակղզ:

Մի լինիք հանդուկն հակառակ գորել,

որոյ առիք փորձ վերստին փորձել,

զի լսելոց էք վճիռ գործյ ձեր,

զայն խոհեմ զրուց զոր ցուցի ՚ի վեր:

Եթէ հարցանեն արդ զինչ արասցուք,

զի դրամն մեր բազմապատկեսցուք,

ասա' այնպիսեաց զայս խորհուրդ բարի,

որ միայն է ճար եւ հեշտ կատարի:

Ժողովեցարուք ով ծերք հայկազեան,

օգնեալ փութացէք ձեզ ամենեսեան,

խորհեցէք արդէն գտանել ինչ զել.

խղջուկ թոռանց ձեր տրամութեանց փրկել:

Առէք զգանձ ձեր դուք ՚ի միաբան,

գնացէք իսկոյն աշխարհն Հայաստան,

զի այն ղէ ձեր տուն եւ ձեր է միայն,

արժանէ լինիլ եւ ձեր գերեզման:

Թողէք տեղակալ որպէս տեսանէք,

այլ ազգքն առնեն եւ որ հաւանէք,

զի նոքայ գործեն որպէս դուք ցուցիք,

եւ ուսուցանեն որպէս ուսուցիք:

Նայերուք նոցա վարք առանձնական,

մեկնել զթիւրն մինչ չէ անագան,

զի մի լինիցի մինչ պակասիք դուք,

ոչ լիցին նոցա այլք խրատատուք:

Դուք որք զարգացաք խորհրդականօք,

եւ ՚ի մէջ ազանց փայլուն օրինօք,

նոյն փորառութեամբ եղերուք աշխատ,

տուն ձեր յօրինել նոցին համեմատ:

Բացէք դպրատուն ըստ այլոց ազգաց,

եւ մուծէք ՚ի նա զորդիս գռեհկաց,

զի մասնելով նոցա դպրատուն,

բարձցի նոցանէ գռեհիկ անուն:

Եւ լիցին նոքա միջնորդութեամբ ձեր,

գիտունք եւ տեղեակ ըստոյգ ազգի մեր,

զի նոքումբք եւ մեք ըստ ազանց բազմաց,

ունիցուք ազգի եւ նիւթ պարծանաց:

Յետ ուսանելոյ նոցա գիտութիւն,

ածելոց են յայտ զայս փոխարկութիւն,

որպէս զի ոսկին եւ կամ կուռքն ձեր,

լինիցի յայնժամ տիպ հայոց պատկեր:

Եւ տուք հարց նոցա դրամ ինչ սակաւ,

ոչ եթէ ընծայ այլ այս աղագաւ,

զի գտեալ նոցա օգնականութիւն,

ուղիղ արասցեն երկրագործութիւն:

Նոքայ տալոց են փոխարէն ոսկոյ,

բոյս առողջարար եւ նիւթ կերակրոյ,

զոր այս առնելով շահիք բաւական,

ունելով նա եւ տուն պտղունական:

Խորհուրդ արարէք մտօք տքնութեամբ,

եւ հայցուածագիր տուք խոնարհութեամբ,

Քրիստոսադաւան մեծ թագաւորաց:

Գրեցէք նոցա զայս միաբերան,

զի աշխարհն ձեր է բնակարան,

տուք վկայութիւն հատորք Սուրբ Գըրոց,

որ երկիրն այն ասէ է Հայոց:

Եւ ցուցէք նոցա զայն բարի օրէն,

որ ունին նոքայ հասարակօրէն,

պահպանել որբոց օգնել զրկելոց,

եւ վրէժխնդիր գոլ կողոպտելոց:

Եւ թարգմանեցէք ՚ի նոցա բարբառ,

բռնաւորութիւն անողորմաբար,

այնց անհաւատից որք այժմիկ տիրեն,

եւ մեզ կողոպտեալ անիրաւ վարեն:

Խնդրեցէք եւ դուք ըստ իւրեաց ծիսի,

առնուլ ըզվրէժ ձեր դառնապիսի,

եւ արձակել ձեզ կալ ազատ ՚ի տան,

եւ շրջիլ ազատ աշխարհ ամենայն:

Խոստացէք նոցա տալ հարկ տարեկան,

եւ հարկ աշխարհի ձեր սովորական,

մինչ լցցի գումար դըրամոց նոցին,

  զոր փրկելոյ ձեզ ոչ խնայեցին:

Խոստացէք նա եւ մինչեւ վերջին կէտ,

լինիլ առ նոցայ միշտ երախտագէտ,

գրել եւ տպել զգործ քաջութեան,

վասն ապառնեաց անմահ պատմութեան:

Չէ տմարդութիւն եւ ոչ կարծիք թիւր,

այլ ՚ի տիեզերս կանէն ընդհանուր,

ընկալեալ բարին միշտ խոստովանիլ,

զի իցէ նոցա եւ այնպէս տանիլ:

Կարգեցէք ՚ի ձէնջ արք վերակացուք,

եւ ամենայն է հարկս ստացուք,

բերէք ՚ի հեռուստ անդ արհեստաւոր.

զի գործել համայն լիջիք կարեւոր:

Հարստութեամբ ձեր կացուցէք մարդիկք,

եւ գործոց բարեաց միշտ յառաջ մատիք,

արարէք զձորձ կտաւ երկրի ձեր,

եւ բեր աշխարհին ձեզ լինիցի կեր:

Ոչ է հարկաւոր ժողովիլն մեր,

զի բաւական են քանի խոհեմ ծեր,

եւ ոչ գանձ բազում եւ հոլովագուն,

քան թէ մայր նորին մինչեւ վեց լաք հուն:

Ոչ թէ վեց լաք հուն այլ շահն նորին,

կարծեմ լիցի բաւ ուսումնարանին,

գլուխ դրամին թողէք միշիտ վաշխի.

եւ վաշխն նորին կամս ձեր կախի:

Առնլով այսպէս հաւատացէք դուք,

թըշնամեաց ձերոց լինիք ահարկուք,

ոչ ասեմ փութով այլ համբերութեամբ,

որդիք ձեր կերցեն զայն բոյս ցնծութեամբ:

Յետ անցանելոյ իբրեւ տասն ամ,

տամ երաշխաւոր զիս յօժարակամ,

տեսանելոց էք մեծ փոխարկութիւն,

՚ի մէջ ազգի մեր բարեկարգութիւն:

Կարելի յայնժամ ըստ մեր սահմանի,

լիցին ծերագունք ՚ի գերեզմանի,

ժառանգելոց են զաւակունք նոցին,

զոր հայրքն իւրեանց բարեաւ գանձեցին:

Մի յիմարաբար ասէք զայն զըրուց,

եւ համեմատիլ ռամկական բարուց,

թէ յետ վաղճանի մեր ՚ի յաշխարհի,

թող ոչ մնասցէ անդ քար ՚ի քարի:

Զի այս է կարծիք թերահաւատից,

նա եւ յորդորմունք մոլութեանց աղտից,

որք ոչ հաւատան թէ կա պատրաստի.

նընջեցելոցըն տեղի հանգստի:

Այլ ցանկան մնալ եւ յերկար տեւիլ,

եւ ունայնական բարուց հետեւիլ,

նոցա է ասել զայն բարոյական,

  զոր ՚ի վեր ցուցի բան մոլեգանակն:

Այլ դուք հայրք որդոց տուն իմաստութեան,

պարտ է ձեզ գարշիլ յայս մտածութեան,

եւ կալնուլ միշտ զայս որ է բնական:

նոցա որք ունին հոգի բամնական:

Զի որով հետեւ ետուք դուք զկեանք,

ոչ թէ կեանք հոգի այլ նիւթ մարմնականք,

այսպէս հարկ է ձեզ ջանալ անդատար,

պատրաստիլ նոցայ կեանք գերակատար:

Տեսէք նա եւ հայք զի կողոպօղք ձեր,

ոչ են բարեօր այլ իբրեւ աւեր,

զի սպանանէ եղբօրն եղբայր,

ոչ թէ մարդակերպ այլ գազանաբար:

Ոչ ունին նոքա ոչ կարգ ոչ հընար,

այլ վարեն զկեան յոյժ գռեհկաբար,

բախտաւորութիւն նոցայ պահպանէ,

զի չունին ոսոխ ՚ի յեռաստանէ:

Ուրեմն լերուք հետեւօղք բանի,

զոր ուսուց մեզ Տէր յաւետարանի,

գործել արժանոյն եւ այն շահաբեր,

մինչ դեռ ժամանակն է ՚ի ձեռս ձեր:

Յետ տեսանելոյ վարըս ձեր այսպէս,

կրօնաւորք ձեր համեմատապէս:

Առաքելոց են ամենայն աշխարհ,

սասկ օգնութեան ձեր ժողովարար:

Մնալով ինքեանք ՚ի փակեալ խցի,

աղօթող առ Տէր զի ձեզ գթասցի,

եւ յաջողեսցէ ձեզ գործել բարի,

լինիլ մշտապէս արթուն եւ արի:

Եթէ խրատ քոյ անխօս Ազդարար,

հաճեալ հաւանին գոլ իրաւաբար,

լուր հանդարտութեամբ գովութեան բանինց,

եւ կալ բարեկամ քեզ ցուցանողին:

Այլ թէ բարկանան եւ ոչ յաւանեն,

եւ քեզ համարձակ եւ լիրբ անուանեն,

մի տրտմիր երբէք այլ զուարճաբան,

ասա այնպիսեաց այսպէս բարձրաձայն:

Ոչ գիտէք ոչ ո'վ հայք զի շամս ամսոյ մին,

ամենայն ուրեք սուտ ասել կամին,

այսպէս ասութիւն իմ զայս խորհեցէք,

թէ կամիք կալցուք թէ ոչ մոռացէք:

Եթէ դեռ եւս քեզ ոչ լուիցեն,

իբրեւ համարձակ բան քոյ կարծիցեն,

ցոյց յայնժամ զանձն իմ նոցա հասարակ,

բարկութեան նոցա անձնատու ճարակ:

Թող առ յիս դարձցի թէ ցուցի ունայն,

պարսաւանք նոցա եւ թուք ամենայն:

 

Բավական է զի եւ զայս վեց անգամ

ընկալնուլ զիս քեզ իբրեւ Բարեկամ:

 

Առ բանակատարք Ազդարարին Հայոց:

 

Հարկաւոր վարկայ փոքր ինչ ծանօթութիւնն Չինու վաճառականութեան ընծայել ձեզ որ եթէ արժան համարիջիք տպիլ յԱզդարարոջն, առ որ մեծապէս շնորհակալեցայց ՚ի ձէնջ:

Ձերոց Խոնարհ

՚Ի Մադրաս Նիրհան 20-1795:

 

Ի Չին Գանթօմ որոք ցեղ ապրանք որ մտանիցէ վաճառիլոց է թէ նաղդ դրամով եւ թէ փոխատուութեամբ այլ ցեղ ընչօք, եւ յատկապէս ՚ի նոր տարոջն չինէացւոց ամենայն ցեղ Չինու ապրանքն յոյժ յեժան են ՚ի ժամանակի գալստեան օտար նաւացն հարիւրին 15 եւ 25 շահիւ կարող է յետո վաճառիլ:

Երկիրն Չինաց է բազմամբոխ եւ յոյժ մեծ առ արի տեղ, միայն հարկ է մեծաւ զգուշութեամբ վարիլ ՚ի վաշխն տարեկան հարիւրին 12էն մինչեւ ց24է, եւե թէ ոք նոր մառչիլ տանիցի առանց կնքեալ (այսինքն չափ) ՚ի նոր տարոջն իւրեանց հարիւրին 1էն մինչ 3 շահիւ քան զհասարակ մառչիլն գնելոց են:

Չինու վաճառականքն համարին իւրեանց առ այլ տարց 72 կնտրիովն համարին վասն զի հարիւրին 2 կամ 3 շահին, բայց եթէ 74 կամ 75 կոնտրինովն համարեն յաւասար է լինելոց, եւ գտանօղն համարաց շահիլոց հարիւրին 2 կամ 3, զայս կախեալ է ՚ի խղճմտանաց մարդոյս:

Չինէացիք ունին բարի սովորութիւն ընծայս մատուցանել (ըստ արժանեացս) ամենայն վաճառականաց ընդ որ ունիցի տուր եւ առութիւն, այսու եկամուտն չէ սակաւ, բայց ծախն օտարականաց է ծանր, եւ եւս առաւել շռայլութիւնս նոցայ. այլ զայս ամենայն է ՚ի ձեռին իւրաքանչիւր անձանց, համեստ` կամ շռայլ ապրիլն: Ոչ գոյ դատաստանատուն ՚ի Չին վասն որոք բանի, բայց ՚ի մարդասպանութեան զոր դատիլոց են ըստ իւրեանց օրինացն, եւ վասն պոռնկութեանն օտարականաց որ պարտաւորելոց են բազում անարգանօք հատուցանելով յոլով դրամս վասն այսոց զգուշանալ յարկ է, յատկապէս ՚ի տուր եւ առութեանն որ եթէ գնօղն ապրանաց հատուցանել չկամենայցէ դժուարին է լինելոց գտանելն զգին վաճառելեաց, եւ հարկ է ՚ի վաճառիլն ապրանաց դաշնաւորիցեն ընդ գնօղն զի զհարկն (այսինքն հօփուն) երկուց կողմից գնողն հատուցանիցէ, զի եթէ ոչ այսպէս բազում նեղութիւն է կրելոց յարկապահանջէ, եւ վերջապէս ամենայն վաճառականութիւնն Չինու է անհաստատ եւ անկայուն ըստ բերմանց բախտից:

 

Հատորք քարտիզաց գրեալ ՚ի Չին գանթէնուց 1794 թուին:

 

Համիրայ ամսոյս 14ին աւուրն չորեք շաբաթի առաւօտեան ինն ժամուն Պարոն Մատթէոս Յովհաննիսեանն հանգեաւ «՚ի Տէր, եւ նորին կտակակատարքն են հռօմէացւոց Եպիսկոպոսն Մաքաւու, Մանուէլ Վիսէնթ, ռօչա դէ բարն, Պարնիք Ղազար Յովհաննէս եւ Պողոս Աթամն, իւր որդի Յովհաննէսն եւ զմայր իւր Վարդինին»:

 

«Յարկաւոր համարիմ եւ զայս ծանուցանել որ Պարոն Մաթէոս Յովհաննէսն յետ մաքաւէն տեղս ժամանիլոյն տկարացաւ, եւ ծանրանալով զտկարութիւնն նորա համիրայ ամսոյն 14ին առաւօտեան 9 ժամոյն վաղճանեցաւ բայց քանի աւուրք առաջ քան զմահն նորա կտակ է գրեալ եւ կտակակատար է կարգեալ հռօմէացւոց Եպիսկոպոսին Մաքաւու, Մանօէլ Վիսէնթ, Պարնայք Ղազար Յովհաննէս եւ Պօղոս Աթամն, եւ իւր որդի Յովհաննէսն եւ զմայրն իւր Վարդինին, եւ զստացուածս նորա հինգ բաժին է արարեալ մինն վասն հոգւոյն իւրոյ, մինն վասն Դստերն քեռն իւրոյ, եւ երեքն վասն որդոյն իւրոյ յետ 21 ամ հասակի գոլն:

Ափսոս Պարոն Մատթէոս, հաւատամ, զի այսու յետ մեր Հայոց ազգի բանն վատ լինի, յատկապէս ՚ի մաքավն որ կերպն շատ վատ երեւի»:

 

Ներքոյ գրեալս է հատոր մի յանեալ ՚ի գրոյ գրեալ ՚ի Բումբայուց թուոցս ովդան 7ին:

 

«Երեք գուջրաթցի սառաֆ տեղս եւ ՚ի սուրաթն կոտր եղեն այսոքիկ, թափիդաս լալդասն, տիտմբըր ճորբօլն, եւ հիրաչանդ նարսինդն, եւ քանիցս եւս թօթխար երեւին, վասն այսոց մեծ յարկաւորութիւն է փողի յատկապէս այսուհետ թէ որչափ է լինելոց վասն վատ վաճառն չինու. եւ եւս առաւել որ սիկինկուայ հանիստրն չինու կոտր լինիլն, որ թէ տեղոյս եւ թէ սուրաթու վաճառականաց 12 լաք ռուփի գայ ընդ իւրն»:

 

Թէ եւ խոստացաք հասարակութեան գրել զկերպ բժշկութեան Աղայ Շամրի ՚ի բաբասլէ` եւ զոր կամէաք կատարել, այլ լսելով մեր զի ինքնին կամի գրել մի ըստ միոջէ նախ վասն ծանօթութեան եւ ապա բարութեան հասարակաց զանց արարաք յաւելորդաբանութիւնս մեր եւ այսպէս ասեմք ամենեցուն ակնկալնուլ ընթռնլոյ զայն ՚ի հետեւեալ յԱզդարարաի:

 

Ժողովն տարեկան, ըստ սովորութեան, հասարակութեան Մադրասին Հայոց վասն վերահասու լինելոյ 1794էն գործոյ եւ համարին գործածութեան ստացուածոց որբոց Մադրասիս Հայոց սկսեցաւ նիրհան 9 երեկոյն, եւ աւարտեցաւ նիրհան 10 երեկոյն եւ յառաջի ատենի ժողովուն Պարոն Սէթ Սամ անցելոյ կառաւարիչն որբոց Մադրասիսի Հայոց յանձնեաց եւ եցուց զամենայն համար գործածութեան իւրոյ բարեպէս եւ անթերի եւ ընկալաւ արձակութիւն իւր շնորհակալութեամբ ամենեցուն, եւ մի եւ նոյն ժամանակի ետուն թուղթ պաշտօնի կառավարութեան ձեռնագրեալ ՚ի հասարակութենէ ներքոյ պարնաց վասն կառավարելոյ զնոյն ստացուածս որբոց Մարդասիսի Հայոց եւ այլն մինչեւ ցդեկտեմբերի 31-1795: Այսինքն`

Պարոն Աւետ Սէթեան` Առաջին Կառաւարիչ որբոց Մադրասիս Հայոց:

Պարոն Պետրոս Տէր Յովհաննէս` Երկրորդ Կառաւարիչ որբոց Մադրասիս Հայոց:

Պարոն Յարութիւն Յակոբ` Երրորդ Կառաւարիչ որբոց Մադրասիս Հայոց:

Եւ Պարոն Գրիգոր Յովհաննէս Գուլամիրն դպիր, այսինքն գրագիր որբոց: Ժողովն էր ըստ սովորութեան զարդարեալ ամենայն Քահանայիւք եւ Ծերօք քաղաքիս, եւ գրեթէ բովանդակ ազգիւս յայսմ տեղոյ (բայց ՚ի յոմանց տկարաց եւ այլն) ուր ընթթերցան յայտնապէս ամենայն գրուածք եւ հայցուածս գիրք ամենեցուն խորհեցին համբերութեամբ եւ սիրով եւ մխիթարեցին իւրաքանչիւրսն ըստ արժանոյն:

 

Ծանուցում լինի ամենայն արանց եւ կանանց Հայոց զի ով ոք կամեցի իւր կտակակատարն կառաւարիչքն որբոց Մադրասիս Հայոց կարգելն, զամենայն ստացուածքն իւր ազատապէս կարող է տալ ում որ ինքն կամեսցի, բայց շահացուցանելն դրամին իւրոյ ոչ այլ ումեքէ կամաւ եւ խորհրդիւ, եթէ ոչ պարտ է շահեցուցանել ըստ կարգադրութեան տետրակին անուանեալ Նշաւակ: Գրվեցաւ Մադրասումն յոնվարի մին թիւն 1795ումն:

Հրամանաւ պարոնաց կառաւարչաց որբոց

Մադրասիս Հայոց Հնազանդ ծառայ

Գրիգոր Յովհաննէս Գուլամիր որբոց դպիր:

 

Յայտնի լինի ամենեցուն նոցա որք ունին դրամն որբոց Մադրասիսի Հայոց վաշխտ ՚ի վերայ իւրեանց զի իւրաքանչիւր ըստ համեմատութեանց խոստմանց իւրոց պարտական են զի յառաջ քան զդեկտեմբերի 30 քըփեն զհամար պարտուցն իւրեաց կամ հատուոցումն առնեն դրամին բոլորովին կամ մի միայն տարեկան վաշխն եւ նորոգեն զմուրհակսն պարտուց իւրեաց ըստ սովորութեան կարգադրութեան որբոց Մադրասիսի Հայոց:

Այլ անդրադարձն սորին ով ոք պարտական սրբոց եթէ յապաղեսցի հատուցանելն իւր թէ բոլոր պարտն իւր եւ թէ մի միայն վաշխն եւ թէ նորոգումն պարտուց մուրհակին իւրոց, յառաջ քան զքսան եւ ութն դեկտեմբերի նոյն ամսոյն յապաղօղն զրկէ զինքն ՚ի կրկին ստանալոց դրամ ՚ի սնդկէն որբոց: Գրվեցաւ Մադրասումն փետրվարի ամսոյ քսան եւ վեց Յամի Տեառն 1795:

Հրամանաւ Պարոնաց կառաւարչացն որբոց

Մադրասիս Հայոց: Հնազանդ Գրիգոր Յովաննէս

Գուլամիր, որբոց դպիր:

 

**************

Յաննայի Յովաննէս Մարգարն տխուրայ, որ հրակն պարտաւորումայ իւրն յայտնել հասարակութեան, որ իւր գաւէթիցն կարէլան մին հատոր ավաքագիր վեց հարիւր հունի, եւ մին հատոր սանադ եւս վեց հարիւր հունի, Պարոն Յարութիւն Սարգսի պարտականութեան առ իւրն, այսինքն, ասացեալ Յանայի Յովաննէս Մարգարին թիւն 1792 զամար մնէն թարեղ, որ էս երկու հատոր գրէրի համար որքան որ կարելիայ որոնէլայ` գտէլ չի, եւ այժմ հարկաւոր համարէց յայտնել հասարակութեան, որ ՚ի վեր ասացեալ երկու հատորի` այսինքն սանադի եւ ավաքագրի մապլաղ մին հազար եւ երկու հարիւր հունն, անցեալ մուդաթ` եւ ավաք շախովն, ինքն նոյն Պարոն Յարութիւն Սարգսէն ստացելայ, եւ որոց իւր ստանալն կատարելապէս գիիչառջ եւ ռսիտայ տվել, որ մի եւ նոյն ռստումն եւս յիշատակէլայ էս գրեանց կորելն, եւ վկայից ներկայութենում ձեռնագրէլ եւ կնքէլայ, որ այսուհետ, եւ յորում ժամանակի, եւ ինչ տեղ որ իցէ, բացեալ սանադ եւ ավաքագիրն, եթէ երեւան (եթէ պատահաբար գտէլ չլինեն) անարժան` գոչացածան` եւ կարուութիւն չունեն, վասն որոյ, առ ՚ի միամտութիւն ՚ի վերն Պարոն Յարութիւն Սարգսին ուղղութեան եւ ճշմարտութեան բանին, հարկաւոր համարէց նոյն Յաննայի Յովհաննէս Մարգարն բանս հռչակելն, եւ զոր ինչ իւր առանձին դիսչարջումն գրէլայ` տեղս կրկնել, այսինքն.

 

Եթէ նոյն սանադ եւ ավաքագիրն, այսույետ` յորում ժամանակի` ինչ տեղ որ լինի, եւ ում ձեռնումն որ երեւատն ունայն են` եւ անարժան, եւ Պարոն Յարութիւն Սարգիսն, կամ իւր տեղակալն, ունեն կարողութիւն զօրութեամբն այս ռստին, եւ յայտարարութեան, նոյն սանադ` եւ աւաքագիրն ում ձեռնումն որ տեսնի, եւ կամ ինչ տեղ լինելն որ լուր, ետու, յետ ստանայ` եւ ունայնացանի:

 

Եւ եթէ ոք պատահաբար գտէլ լինի ասացեալ սանադ եւ ավաքագիրն, եթէ բերեն նոյն Յաննայէ մոտն, եթէ անակնկալ ոք իցէ շնորհակալութիւն եւ եթէ ակն ունիցի շնորհաց, մին հուն պարգեւ կստանան:

Այլ եւս յայտնումայ նոյն Յաննայի Յովաննէս Մարգարն որ ստացեալ սանադն փոխանակ երկու հարիւր հունի լինելն ասացեալ Պարոն Յարութիւնն սղալաբար վեց հարիւր հունիսոյ գրէլ, այլ ինչեւ իցէ վերակրկնումայ որ կորէլան, այժմ ինչ տեղ լինեն անարժանան եւ ինքն հատուցումն ստացէլայ: Եղեւ `

Մադրասումն նիրհան 30 թիւն 1795:

 

Տաղ վասն զղջացեալ մարդոյ:
Ասացեալ Ղարաբաղցի Դարղլիջ Սարգսի որդի անարժան Պետրոս Քահանայի:

 

Պայծառափայլ Քրիստոս պահապան արթուն,

խնայեա' եղկելոյս ողորմած անհուն,

զի եմ արբեալ մեղօք եւ թմրեալ ՚ի քուն,

  զարթոյ նիրհեալս Տէր մեծի հրամանաւդ:

Ես ունայն եմ դատարկ ՚ի մէջ աշխարհի,

զոր վարանեալ շրջիմ յերկիր փշալի,

աղտեղացեալ մեղօք հոտով գարշելի.

ազատեա' զիս տէր մեծի հրամանաւդ:

Տիրել կամի անձն իմ ո՜հ ոսոխն չար,

հնարիւք կլանել եւ զզրաւել իսպառ,

ապաւէն փրկիչ իմ Յիսուս բարեբար,

փակեա' զանձն իմ Տէր մեծ ի հրամանաւդ:

Րոտեալ մարմինըս իմ յերկիր գլորեն,

շուրջ պատեալ զինեւ շղթայիւք կապեն,

որոյ ժանիւք խոցեալ զիս վիրաւորեն,

փարատեա' անձն իմ Տէր մեծի հրամանաւդ:

Սա եղէ չարեաց արդ աւաղ զիս տանեն,

պարտաւոր անձն իմ քեզ գանակոծ առնեն,

պատեալ առ վըշտոյդ եւ պարեալ ծիծաղեն.

խնայեա' դու զիս Տէր մեծի հրամանաւդ:

Սարսեալ աղերսեմ առ գոյթ քոյ շնորհի,

դարձո' զմոլորեալս ՚ի պաշտօն բարի,

եւ տուր զգաստութիւն տարթնութեան սրտի.

զօրացո անձն իմ Տէր մեծի հրամանաւդ:

Ծածկեցայ մեղօք ապականութեան,

ընթացայ ՚ի գործ մոլեգին ժաժման,

շնորհեա' զթողութիւն յօրն փրկութեան,

  աղերսեմ առ քեզ Տէր վասն իմ քաւութեան:

Արտասուաթոր աչօք զմեղս խոստովանիմ,

Պատուանդան քոյիդ սուրբ երկիր անկանիմ,

բժշկապետ ճարտար բժշկեա անձն իմ,

աղերսեմ առ քեզ միշտ վասն իմ քաւութեան:

Ռահ Տէր իմ բարի յիս գոյացուցիչ,

ստեղծեր զիս ՚ի հողոյ քաղցր եւ Արարիչ,

հզօր ծածկատես ամենափրկիչ,

աղերսեմ առ քեզ միշտ վասն իմ քաւութեան:

Առաջի քոյ անկանիմ զիղջ եւ ընդ գթճեալ,

գեհենին տանջանաց զհոգիս ազատեալ,

զի եմ մաքուր եւ սուրբ արեամբդ գնեալ.

աղերսեմ առ քեզ միշտ վասն իմ քաւութեան:

Յիսուս Տէր իմ Փրկիչ ըզմեղս քաւեա'

անպիտան Պիտրոսիս միշտ անփորձ պահեա',

զերանաւէտ ձայնիդ արժանի արա,

աղերսեմ առ քեզ Տէր վասն իմ քաւութեան:

 

 

Պարոն Յովան Մկրտիչն տեղէս առ իւր Բանկալայ գնալն այժմ արգլէլայ կամքն այլ կերպայ փոխարկէլ այլ պօռտ կամք ունի գնայ եթէ ժամանակն խոստանայ:

 

Մարդասումն Աւելեաց մին թիւն 1795:

 

Յադնի լինի ամենեցուն որ Փլիպոս Յակոբս ունեմ լէվ մադէր եւ բրանդ ծախու ով որ ցանկանայ նմունէն տեսնելն ես պատրաստ գննեմ ցոյց տալն բրանդն բօթ լօվ դուզինն երեք չուն եւ 13 ֆանամօվն, եւ մադէրն դուզինն չորս հունօվն, ով որ ցանկանայ կարողայ գտանի վերոյ գրած գնովն:

՚Ի Մադրաս նիրհան 25 թիւն 1795:

 

Ողորմութեամբն Աստուծոյ Յովսէփ Արք Եպիսկոպոս

Ռոռստաց երկրի եղեալ ամենայն Հայոց ազգին ծայրագոյն նուիրակ Սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի հիմնադիր Նոր Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիու պօլու յորմէ ժամանեսցի թուղթ սիրոյ ողջունի եւ Աստուածային օրհնութեան ՚ի վերայ սիրելի եւ հոգեւոր որդւոցդ մերոց որք կայք բնակեալ ՚ի տիրախնամ քաղաքդ ՚ի մուչլիբանդար մերազնեայ փոքու հօտիդ Սուրբ Լուսաւորչի Սրբանուէր Քահանայից եւ ամենայն եկեղեցական դասուց բարեպաշտ իշխանաց, քրտնավաստակ վաճառականաց, եւ արհեստաւորաց, Աստուածասէր հասարակ ժողովրդոց, արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց, եւ ամենայն չափու եւ հասակաի ՚ի Քրիստոս Աստուած հաւատացելոց խնդալ ՚ի Տէր հարազաուարճ բերկրութեամբ հանապազ Ամէն:

Եւ ընդ աստուածային օրհնութեանս մերոյ գիտութիւն եղիցի հոգեւոր որդւոցդ մերոյց զի Տէր Ստեփան աւագ քահանայն մեր եկեալ ՚ի քաղաքդ ձեր վայելեալ զորդիական սէր եւ զյարգանք զոր բարեպաշտօրէն լցուցեալ էիք նմայ եւ առ հասարակ ջանացեալ արդիւնաւորեալ զգործ հասարակօրէն, եւ ոմանք արք բարեպաշտ յատկապէս ներկայօրէն առատաձեռնութեամբ եւ ոմանք հաստատուն կտակաւ եւ խոստմամբ եւ ՚ի Ռաֆթն ձեռնարկելով մեծագոյն օգնութիւնս էիք արարել դպրոցածն մերոց, գեղեցիկ տպարանին եւ աղքատանոցածն, զորայդ ամենից հասարակ եւ հատուկ սէրս եւ որքանութիւն տրոցն եւ խոստմանցն մեծագոյն շնորհակալութեամբ գրեալ էր մեզ եւ զօրինակ Ռաֆֆթին առաքեալ զոր տեսեալ եւ ստուգեալ զհարազատ սիրոյն ձերոյ որ առ մեզ եւ առ հասարակ ազգն հայկազունեաց, եւ առ օգնութիւն նոցա եւ պայծառութիւն: Զսէր ձեր ընդգրկեցաք ընդ ջեռմեռանդ հաւատոյն ձերոյ զպտուղ ողորմութեան ձերոյ ընկալաք որպէս թէ զնուէրս հաճոյացելոցն Աստուոծյ, եւ զազգասիրութիւն ձեր որպէս արդար եւ հայկազուն ազգի եւ հոգեւոր որդոց հաւատոյ Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ ուստի զանֆձն իմ պարտաւոր դատեցի առաջի Աստուծոյ ձերումդ բարեպաշտութեան աղօթել առ բարձրեալն փոխանակ առ մեզ ցուցեալ սիրոյն ձերոյ եւ ջերմեռանդութեան հաւատոյն եւ բարեգործութեանցն ընձեռեալ ձեզ զերկնային առատահեղ զողորմութիւն իւր յաջողել զամենայն գործս ձեր ՚ի վերայ երկարել զաւուրս կենաց ձերոց, բարեպաշտական կենկաղավարութեամբ զձեզ բարի յիշատակ առնել բարեյոյս ծնօղաց ձերոց, եւ զհոգիս նոցա ՚ի լոյս երեսաց իւրոց հանգուցանել:

Ունիմք եւ յետ այսորիկ զյիշատակ քաղաքի ձերոյ ՚ի տիպ անցուցանել որք յայտկապէս տրօք կարեկցեալք են երախտահատոյց լինիլ նոցա զի եւ առ հասարակ ընդ ոլորտս սփռեալ ազգ մեր գիտասցէ զազգասիրութիւն ձեր եւ ջերմեռանդութիւն հաւատոյն որ ունիք առ սկսեալ գործն մեր տպարանին եւ դպրոցացն:

Յառաջ քան զայս տպեցաք զշահաւոր գրեանս զոմանս ՚ի յիշատակ գերազնիւ աղայ Յոհանջան Գէրաքեանին, զոմանս այլոց յորոց եւ առաքեցաք ՚ի կողմունսդ այդ թերեւս եւ ձեզ իցեն հասեալք. այժմ եւս տպեն յանուն նոցա զպիտանի գրեանս ազգի մերոյ թարգմանեցեալ յայլոց ազգաց, յորոց եւս առաքեալ լինելոց է, հեռաւորութիւն մեր ոչ թողու լնուլ զփափագ սրտի իմոյ փութապէս զի տպարանն մեր եւ դպրոցքն կանգնեցան ՚ի յաւիտենական յիշատակ ՚ի Հնդիկս եղեալ օրհնեալ ազգիդ մերոյ, որք ազգասէր հոգով կարեկից ձեռնատու եւ օգնական եղէք ամենայն առաջադրութեանց իմոց ՚ի պայծառութիւն սիրելի ազգիս մերոյ հայկազնոյ:

՚Ի յանցեալ ամին որ էր թիւն 1793 եւ մերս ՌՄԽԲ:

Յամսեանն յունիսի 20 ՚ի կայսերական քաղաքն Սանկթպետրբուրղ էի վասն հարկաւորութեան ընդհանուր ազգիս Հայոց. եւ մանաւանդ նոր քաղաքացն մերոց Նախիջեւանու եւ Գրգորիուպօլու անտի զամենայն որպէսն մեր եւ կողմանցս երկար պատմութեամբ կոնդակօրէն գրեցաք եւ առաքեցաք` ի Մադրաս առ Շամիրամ Աղայն Սուլթանում Շամիրեայն, եւ առ Շիրազցի Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան, տպել եւ յամենայն քաղաքս առաքել որ դուք ամենեքեան գիտիցէք զմեծամեծսն որ աստ ներգործեցաւ յուսամ Աստուած եւ ՚ի շնորհ նոցա որ համեմատ խնդրոյս տպեալ իցեն եւ առաքեալ առ ձեզ:

Իսկ մեք հաճիմք աստանօր համառօտ քաղուած ինչ անտի առնել եւ գրել ձեզ որ եթէ մինչեւ ցարդ այն ոչ իցէ հասեալ այսու գիտասջիք եւ ծանիցիք զհանգամանս ազգի ձերոյ որք են ՚ի կողմունս, եւ զջանս մեր որ ՚ի սրտէ հետեւիմ անդորրութեան եւ երջանկութեան ազգի մերում:

Արդ` ՚ի բանալ մեծի պատեարզմիս Ռուստաց ընդ թուրքաց` պայծառափայլ իշխան Գրիգոր Ալէքսանդր Պօտեմկին մեծ զօրապետն Ռուստաց որ խնամակալէր ազգի մերում, զմեզ ընդ ինքեան շրջեցոյց յամենայն ուրեք, եւ ուր պաշարմամբ առին զբերդորայս եւ զքաղաքս` անդ էաք որպէս ՚ի Բենդէր, ՚ի Քիլի, յԻսմայէլ եւ այլ ուրեք, եւ ամենայն տեղիս օգնութիւն արարաք ազգի մերում որքան որ կար մեր բերէր, զքաղցեալսն կերակրելով. զմերկսն զգեցուցանելով, զգերիսն ազատելով, մինչեւ ՚ի հաշտութիւն որ խնամակալն մեր առ Տէր փոխեցաւ ես ոչ անտես արարի զժողովուրդն մեր եւ ոչ լքայ ՚ի յաշխատանաց, այլ ջանացի եւ հանի զազգն մեր ՚ի բուռն իշխանութենէ Հագարացւոցն յԻսմայէլու, ՚ի Քիլու, ՚ի Յախքիրմանու, ՚ի Բէնդէրու, ՚ի Ղավշանու, եւ այլ տեղեաց որք էին տունք իբրեւ ութն հարիւր եւ հոգիք չորս հազար հինգ հարիւր, բերի զնոսա յայսկոյս նղՆէստրայ գետոյն որ է թուրլայ որ էր յառաջ թուրքաց եւ այժմ Ռուստաց, եւ անդ ըստ բարձրագոյն հրովարտակի նորին կայսերական մեծութեան ամենայն ռուստաց շինեցի զքաղաք Հայոց յանուն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, եւ մեծափառ հնդիսիւ հիմնարկի որոյ սքանչելի հիմնարկութիւնն` ընդ հրովարտակի Թագաւոհւոյն, տպեցի ՚ի տպարանի մերում, եւ տարածեցի առ սիրելի ազգս մեր ընդ ձեւոյ քաղաքին գիտել եւ ուրախանալ, զկնի այսմ գնացի ՚ի Նախիջեւան օծի ՚ի նոյեմբերի 27 անդ կառուցեալ Սուրբ Խաչ վանքն մեր զոր ես շինեցի ձեռնատուութեամբ Հնդկաց ժողովրդեան կարգաւորեցի զդպրոցսն եւ տպարանն եւ գնացի ՚ի Պերբօլք առ ողորմած Թագուհին մեր մտցուցի զպարտաւորական շնորհակալութիւնս մեր վասն ցուցեալ ողորմութեանցն տառապեալ ազգիս մերոյ, եւ խնդրեցի զհարկաւոր ողորմութիւնս վասն երկուց քաղաքացն. նախ վասն Նախիջեւանու որ պարտք ունէին, բոլորն շնորհեաց մայրօրէն գթութեամբ, եւ եւս գետին աւելեալ ՚ի յառաջին ունեցեալն մեր: Երկրորդն վասն Գրիգորիու պօլու քաղաքաշինութեան խնդրեցաք լինիլ յարքունուստ, ամենաողորմածաբար ընկալաւ զխնդիր մեր եւ կատարեաց, եւ մինչեւ երեսուն հազար թուման փող շնորհեաց տնաշինութեան, եկեղեցեացն, խանութացն, քարվանսարային, եւ այլոց շատ մեծ հող, որոյ շրջապատն է 24 ժամու ճանապարհ: Եւ մեզ շնորհեաց պարգեւ գերազանց եւ անլուր ազգի մերում, այսինքն` մեծագին բռլիանթ խաչ ճաճանչաւոր դնել ՚ի ճակատ վեղարիս իբրեւ զպսակ, եւ զմանթի նման մեր փիլոնին յոյժ երկայն իբրեւ զծիրանի թագաւորացերկայնագոյն ծաղկով խառայ սպիտակ եւ կարմիր լենթիւ գետանման զարդարեալ, եւ լանջքն ՚ի տեղին չափռաստին ոսկէնկար պատկերք Սուրբ Լուսաւորչին, եւ Սրբոյն Եկատարինէին Կուսին, խաչանկար յօրինեալ այսպէս անհամեմատ պարգեւօք պսակաւորեաց զիս եւ զազգս հայկազունեաց` նոյն խաչիւն եւ մանթինովն զարդարեալ գնացաք ՚ի պալատն թագաւորական եւ դէմ հանդիման շնորհակալեցաք զմեծագոյն մայրական եւ կայսերական ողորմութեանց նորա, եւ նորին Աստուածապարգեւ զաւակացն որք ընկալան զմեզն պատուօվ:

Աստանօր տեէք եւ նկատեցէք զողորմութիւնն Աստուծոյ առ ազգս մեր, որ սովոր է ՚ի դարս դարս ցուցանել ազգի եւ ժողովրդեան որ ողորմիլ կամի:

Տեսէք եւ զսիրոյ հաստատութիւն հոգեւորական դասուցն եւ իշխանաց նոցայ բարձումն ատելութեանցն եւ հաստատութիւն սիրոյն քրիստոնէականի, կարեմք ասել թէ, ոչ այսպէս արար Տէր ամենայն ազգաց, զի բաց ՚ի յերից մետրապօլտաց իւրոց ոչ ոք ունի խաչ ՚ի ճակատս վեղարին ոչ յառաջ եւ ոչ յետոյ, բայց ՚ի մէնջ, եւ ազգին Յոււնաց թէպէտ եւ պատրիարգն Կոստանդինուպօլու եկեեալ է աստ` սակայն ոչ են արժանացուցեալ այսմ պատուոյ:

Գրեցի զի ազգասէր հոգով լուեալ զմեծամեծսն Աստուծոյ ուրախասջիք գոհասջիք զԱստուծոյ եւ խնդրեսջիք զկեանս օծելոյն նորա եւ ողորմած մօրն մերոյ մեծ Կայսերուհւոյն Ռուստաց: Գրիգորուպօլու քաղաքաշինութեան յանձնարար մեզ ետ եւ վասն տառապեալ աղքատացն բաւական ողորմութիւնս եւ զմեզ ուղեւորաց ՚ի նոր քաղաքս հետեւիլ շինութեանցն ՚ի ճանապարհին ամենայն ուրեք զպատիւս եւ զյարգանս ընկալաք յազգացն Ռուստաց վասն մեծի պարգեւացս եւ եկեալ ՚ի քաղաքս ձեռս ՚ի գործարկի շինութեան եւ առաջակայ տարիս Տեառն գործակացութեամբ մեծ մասն քաղաքիս շինեալ լինելոց է եւ մեք ի աշխատութեան սիրելի ազգիս ոչ վերջանամք անհանգիստ լինելով ՚ի յերկարաձիգ ճանապարհս վիճակի իմոյ զի թերեւս իմս աշխատութեամբ ողորմելի ազգն մեր առ ապայն երջանկութիւն ստասցին եւ լինիցի այն ինձ անմահ յիշատակ ՚ի յագս մեր վասն այս հետեւիմ եւ դպրոցս եւ զտպարանն զարդարեալ որով առավել պայծառասցի ազգ մեր ՚ի մէջ զանազան ազգաց եւ լեզուաց, ուստի գիտասջիք որ ողորմութիւն ձեր ոչ է ընդ վայր այլ ՚ի շահ հասարակ ազգին մերոյ տառապելոյ վասն յայսմ որպէս ՚ի Հնդիկս նոյնպէս եւ ՚ի Պասրայ կարգեալ եմ մեզ վէքիլ Բէթղահէմեան Պարոն Յովհաննէսն, եւ կամ Պարոն Վարդան Սարգիս Քալանթարեանն, եւ ՚ի Ստամբօլ Ջուղայեցի մահդեսի Գլստանն Թումայեան, որ եթէ գիր եւ գործ ինչ ունիցիք ընդ մեզ շնորհիւ նոցա մեզ հասուսջիք, որք են ամենեքեան արք հաւատարիմ եւ բարիք որպէս գիտէք եւ ճանաչէք:

Մինչ հաշտութիւն եղեւ զոմանս ՚ի յառեցեալ տեղեացն յետ դարձուցին, իսկ Աչակով որ է Օղու Հաճիդարայի եւ հաճի Բէհի, Դուպասար, եւ այլ տեղիք մնաց մեզ ՚ի մէջ որոցէ եւ մեր Գրիգորիու պօլու տեղերն, ՚ի ներկայ միջոցումս մեր կայսերուհին եւ թուրքաց սուլթանն յաղագս կատարեալ հաշտութեան առաքեցին զմեծամեծ դեսպանս եւ ծանր ընծայիւք որ դեռ ՚ի կայսերական քաղաքսն կան եւ ոչ են դարձեալ, հաշտութիւնն մնալոց է եթէ անօրէն ֆրանկսիզն ոչ խաբեցսն զթուրքսն, զի նոքա զխռովութիւն երկուցն կամին, եւ թուրքն եթէ պատրի ՚ի նոցանէ շատ վատ լինի, եւ պատերազմն վերանորոգի, աղաչեսցուք զԱստուած հաշտութիւն լինիլ կատարեալ որ ազգ մեր ՚ի խաղաղութեան մնասցէ: Ֆրանկսիզաց ազգն նիւթ առին զաւելորդապաշտութենղ պապիցն Հռօմայ, նախ զպատկեր պապին զարդարեցին քահանայական զգեստիւք իբրեւ արձան ապա խորտակեցին ՚ի հուր այրեցին եւ առ հասարակ աղաղակեցին թէ զերծաք ՚ի նորին գարշութեանցն:

Ապա զհետ անկան թագաւորին իւրեանց եւ պէս պէս պատճառանօք բարուրանս կուտեցեալ ՚ի վերայ նորա կամեցան յիշխանութենէ մերժել վասն յայսմ նախ փախեաւ ՚ի յերկրէն իւրով Թագուհեաւն եւ զաւակօքն, ՚ի սահմանի իւրեանց կալեալ կալանաւորեցին. վերջապէսն գործ իմն սպանման կազմեցին անպարտ մահու դատեցին եւ ՚ի 1793 յունվարի 12 նոյն գործեօքն զգլուխ նորայ հատին անտրդաբար, եւ զմարմինն ընկեցին ՚ի նիւթ ինչ որ յոչնչութիւն դարձոյց իսկոյն զմարմինն եւ զոսկերսն, եւ ՚ի սոյն թուոյ հոգտեմբերի 8 նոյն գործօքն անարգաբար զգլուխ թագուհւոյն հատին, որ էր դուստր իմփերատօռ Մարիա Տրէզդինին եւ քոյր երկուց կայսերացն Յովսէփայ եւ Լէուպօլու նոյն գործեօքն սպանին եւ սպանեն զամենեսեան որոց միանգամ զկարթիս ինչ առնուն որք հաղորդք եղեն անպարտ մահու թագաւորին իւրեանց որք էին 70 դատաւորք նոյնքանն եւս նոյն գործեօքն արդարութեամբ Աստուծոյ սպանեալք եղեն:

Երկու հազար այնպիսի գործիք սպանման կան կանգնեցեալք յամենայն քաղաքս նոցայ, ոչ է ՚ի մէջ նոցա յիշխան եւ ազնիւ, աղքատ եւ հարրուստ, սոսկ զօրականն զօրապետ կարգեն եւ յետ քանի մի աւուրց եւ զնա ՚ի կենաց զրկեն:

Բարձին զկարգս քահանայական եւ զամենայն Եպիսկոպոսունս եւ զքահանայս զոմանս ՚ի սուր մաշեցին, զոմանս արտաքսեցին, եւ որք հնազանդեցան աղանդոյն իւրեանց զնոսա յաշխար մուծին եւ ամուսնացուցին զեպիսկոպոսունս եւ զքահանայս եւ զոմանս եպիսկոպոսաց եւ ՚ի քահանայից սոսկ սալտադ արարին քաքեցին զամենայն վանորայս եւ եկեղեցին գեղեցկաշէնս այրեցին ՚ի հուր զսրբութիւնս անհետ արարին ՚ի Ֆըրանցիոյ զանուն քրիստոնէութեանն ոչ գոյ մկրտութիւն ոչ պսակ եւ ոչ օրինաւոր թաղումն ննջեցելոց այլ ով ոք կամի ամուսնանալ մէկ դատաստանատան ձեռ կդնեն վատայով ընկալնուն մէկ աղանդ գոյ Յակոբեանց սիտք այսինքն աղանդ Յակոբայ որ զօրացեալ է յոյժ եւ նա առնէ զանօրէնութիւնս այս կայսրն Նէմսայի թագաւորքն Բռուսաց եւ Ինկլիզաց ծովով ընդէմ կան նոցայ եւ զմեծ արենահեղութիւնս առնեն հանապազ կատարումն յինքն Տէր բարութեամբ եզերեսցէ: Ահա այս է ներկայ կացութիւն կողմանցս: Տէր Ստեփանի մերոյ ուր գոլն ոչ գիտեմ աղաչեմ զԱստուած տալ նմայ աջող կեանս որ առողջութեամբ հասանիցի առ մեզ եւ ձեր ողորմութիւնս հասուսցէ ՚ի տեղի իւր ուր օրհնեալ կամքն է լեալ որ լսելով եւ զյիշատակս ձեր ՚ի տպի տեսնելով ուրախ լինիցին սիրտք եւ հոգիք ձեր ես ՚ի բոլոր սրտէ ցանկամ ձեզ զի եղիջիք առ հասարակ ամենքն օրհնեալ Աստուծոյ եւ ՚ի սրբոց նորայ ցանկամ եւ յամենայն ժամ լսել զորպիսութիւն ցանկալի կենաց եւ կենցաղավարութեան ձերոյ եւ խնդրեմ մի մոռանալ զմեզ եւ զաշխատանս մեր զտպարանն եւ զդպրոցսն որբոց զորս ժողովեալ եմք աստի եւ անտի եւ ձերով ողորմութեամբն կերակրեմք զնոսա եւ սնուցանեմք թերեւս ՚ի դէպ ժամանակի պիտոյասցին ազգի մերում այլ Աստուած որ մեծն է ողորմութեամբ զերկնային զողորմութիւն իւր ցօղեսցէ ՚ի վերայ ձեր ՚ի ծօվու եւ ՚ի ցամաքի ՚ի ամենայն գործս ձեր, ամէն:

 

Յամի Տեառն ՚ի 1794 յունվարի մուտն,

՚ի նորաշէն քաղաքս Հայոց Գրիգորիուպօլ

որ առ Նէստրայիւ կամ Թուրլլայիւ:

Ամենախոնարհ Յովսէփ Արք Եպիսկոպոս,

վասն հաստատութեան իմով ձեռամբ գրեցի:

 

ԱԶԴԱՐԱՐ

 

Նիրհան ամսոյս եկին աստ ներքոյ յիշատակեալ հայքն ՚ի զանազան տեղէ, այսինքն Սրբակրօն Տէր Պետրոս Սարգսեանն, ՚ի Կալկաթու:

Պարնիք Խաչատուր Տէր Ղուկաս` ՚ի Մանլիլու Ֆօրթ լուիսովն նիրհան 16

Խաչիկ Ծատուր Զարիֆֆ`՚ ի Մանլիլու Ֆօրթ լուիսովն նիրհան 16

Մէլքում Մանուկ, եւ Կիրակոս Կարապետն` ՚ի Մանլիլու Ֆօրթ լուիսովն նիրհան 16

Յովսէփ Կէր Կարապետն` ՚ի Մուչ Լիբանդարայ երկրաւ

Կիրակոս Յարութիւնն` ՚ի Մուչ Լիբանդարայ երկրաւ

Գալստան Թէոդորոսն` ՚ի Մուչ Լիբանդարայ երկրաւ

Յարութիւն Սիմէօնեան` ՚ի Մուչ Լիբանդարայ երկրաւ

եւ Տիրացու Յովհաննէս Ղարդաշեանն` ՚ի Մուչ Լիբանդարայ երկրաւ:

 

Զորպիսութիւնս Մանիլու միեւնոյն է որպէս յանցեալ յԱզդարարի ծանուցաք, եւ քաջապէս յայտնի է հասարակութեանն զողորմելի կացութիւն գործոյ վաճառականութեան, կրկնապէս հաստատեն յուսալ փոփոխութեան ՚ի ժամանակի ելանելոյն Գալիօնի զոր յուսամք կատարեսցի:

Խոցիլն ՚ի վեր յիշեցեալ Տիրացու Յովհաննէս Ղարդաշին ՚ի ճանապարհի ստոյգ է, այլ այժմ ունիմք ասել զի աւազանքն թագեալք են եւ ճանապարհորդութիւնն ուղիղ կատարի, խոցեալն հիւանդ է աստ, որպէս յայտ է ամենեցուն, եւ պարծանք է մեզ արձանագրել զգայթ ազգիս մերոյ զոր տեսաք շարժեցին ՚ի վերայ նորայ, ցանկամք նմա ողջութիւն եւ ողորմածացն նորա վարձատրութիւն:

Ավելաց 2 էհաս նաւն Նիկբար ՚ի բթաւիու արեամ 20էն ելեալ ազգն մեր բնակեալք անդ ողջեն միաբան եւ գանկատաւոր ՚ի վաճառականութենէ, մի այլ եւս նաւ յաւառջ քան զայս ելեալ է զոր դեռ չէ հասեալ յուսամք ամբոջղ իցէ:

Բումբայի Մառչանդ Ղօռամբն զոր աստէն ելեալ էր յանցեալ թիրայ ամսոյ, եւ յետ մնացեալ էր ՚ի Պօռտնով ՚ի պատճառն վտանգաւոր կացութիւնն… ՚ի տասն եւ հինգ երրորդն նիրհան ամսոյս ելեալ է առ Սուրաթն յետ ամենայն մարամաթ առելէն:

Բայց առաջ քան զելանելն երկու ֆրանսիզ ազգաւ ղեկավարք եւ զործ ունէին արձակեալ էին, նոքա ՚ի Փունթ Շէրի միաբանեալ էին ընդ այլսն եւ ելեալ առ պօռնտօվ զի անդէն դադանի ելանից էին ՚ի Բումբայի Մառչաննդ Ղօռաբն եւ փախչիլով տարց էին առ Մուրիս: Բայց առաջ քան զկատարիլն զկարծիս նոցա Պարոն Յորդանան Հէրապետն լուեալ է իսկոյն գնացեալ առ պօրտնօվ եւ յայտնեալ քափտան Հօմսին (կառավարիչն նոյն զօռաբին) եւ քափտանն գանկատեալ է մաոր Բօտկինին, իսկոյն բանդարեակլ են զերկու ֆրանսիսքն եւ յուղարկեալ ՚ի Փունթ Իշէրի:

Կազէթքն պատմեն թէ ոմանք դաւաճանք խորհեալ էին սպանանել զթագաւորն Բրիթանիու, այսպէս շինեալ էին գործիք իմն զի այնու ելցէ յանկարծ նետ մի թիւնաւորեալ առ ՚ի խոցել զկայսրն, եւ այն խորհեալ էին առնել տեսարանն` զոր թագաւորն գնալոց էր, բայց առաջ քան զկատարածն յրատարակեցաւ բանն, եւ բանտարկեալ են նոսա, զոր են ՚ի բանտի:

Տիկին Խանփէրի Կացիայ Թումանեանն զոր եկեալ էր աստ ՚ի Բումբայու սակս ժողովելոյ զողորմութիւն եւ փրակելոյ զմանկունս իւր գերեցեալս (որոյ որպիսութիւնն մի ըստ մոջէ յայտ է ամենեցուն) նիրհան 30 ելաւ աստղէ առ Կալկաթայ ամենայն գոհունակութեաբ ՚ի բնակչացէ տեղոյս եւ մխիթար ՚ի վերայ արդեանցն զոր ժողովեաց:

՚Ի ներ ամսոյս ելաւ աստի առ Կալկաթայ Տիկին Բէգում Փանոսեանն, հանդերձ որդով եւ դստերբն իւրով:

Ավելեաց 4 էհաս աստ ՚ի Կալկաթուց Պարոն Պետրոս Արա լուն:

 

Ներքոյ գրածս Մադրասումն ծախուելէ, Բանկալու ապրանաց եւ անաջեղինաց յատկութիւննայ Աեւլեաց ամսոյ 4 թիւն Փրկչին 1795:

(Ապրշումեղինաց գինքն են )

Բանկի լէվավալ ապրիշումն որոյ կէսն ճարմակ լինի ֆիիտրն            44 յունովն

եւս            դօյումն           չորսէն 1 բաժժինն ճարմակ լինի                              42

եւս            սէումն տասնէն                                                                                  41

եւս            չարումն          բոլորն դեղին լինի                                                      49

մայր ռադնագարին բոլորն աւալ եւ կէսն

ճարմակ եւ կապն եւ սիւրնէ լինի                                                                       34

եւս                        չորսէն մին բաժինն ճարմակ                                     32

եւս                        դօում ունենայ եօթնէն մին բաժինն                         31

եւս                        կապն եւս չուանով լինի կապած                                           28

Ռադնագարայ ցեղն դօումն չունենայ կապն իւրնէն լինի կապած     26

եւս                        դօում ունենայ                                                                       24

Շիրփուրի երեք նախի կայեայ ապրիշում                                                         23

Սէտապատի մին նախի ապրիշումն                                                                 39

եւս            2                                                                                                          26

եւս            3                                                                                                          22

Մուխտայ ալորած ապրիշումն                                                                          13

եւս            անալորած      եւս                                                                              10

Դօում ռադնագարի ապրիշումն                                                                        4

Ճոթեղինաց գինն

Հօլանդզի 70 թօլանոց փուշակի փանջ ռանկի ջէլին ֆի քուռին         110

եւս            60                                                                                                       100

եւս            55                                                                                                       80

եւս            50                                                                                                       68

եւս            46       ավալ բալուչէրի փուշակին                                                   63

եւս            43       դօյում                                                                                     55

եւս            40       սէումն                                                                                     50

եւս            38       չարումն                                                                                  45

եւս            45       միրղայ փուրին                                                                      56

Միրզափուռի կարմիր ջէլին                                                                               40

Դահրի ավալ ջէլին                                                                                              65

եւս            դօումն                                                                                                15

եւս            սէումն                                                                                                 10

Օվրանկշային ավալն 40 ձեռնին                                                                       26

օվրանկշային դօյումն                                                                                         23

օվրանկշայի սարին 50 ձեռնի                                                                            45

մալդիու ղութնին 20 ձեռնին ավալն                                                                 30

եւս            20       դօյումն                                                                                   26

 

փուշակի քաթարիդար 12 ձեռնին ղութնին ավալն                             23

եւս            12       դօյումն                                                                       19

եւս առանց քաթարի 12 ավալն                                                             18

եւս            12       դօյումն                                                                       15

եւս            10                                                                                           12

մալդէու ալաջէն ավալն ֆֆի քռումն կէսն մօտիճուր

քաթարիդար լինի                                                                                   42

եւս                        հասարակն                                                                 35

եւս            ալաջայ սարին 50 ձեռնի ավալն                                           60

եւս            50       դօյումն                                                                       50

եւս            50       սէյումն                                                                        45

թէմպի տօփաթին ավալն 10 ձեռնին ֆի քուռին                                  30

եւս            դօյում 10                                                                               25

եւս            սէյում 10                                                                                20

փուշակի սըստրմանիաղլուխն ավալն ֆի 15 ֆարդինն                      45

եւս                        դօյում                                                                         40

եւս                        սէյում                                                                          30

միրզափուրին                                                                                          25

չափայ աղլուխն ֆի 7 ֆարդինն                                                 26

չափայ սարին 16 ձեռնին                                                                        29

եւս            14                                                                                           26

սէիդապատի բութադարն 16 ձեռնին                                                   80

եւս            սարին 16 ձեռնին                                                                  160

քաղզի շիր շաքարն ավալն                                                                     40

եւս            դօյումն                                                                                   35

սուսին                                                                                                      20

թէմբի 20 ձեռնի սարին                                                                          45

եւս            18       եւս                                                                             40

եւս            16       եւս                                                                              35

եւս            14       եւս                                                                              30

գլբադանն                                                                                                30

մունկադօթին 10 եւ 8 ձեռ ձիքս եւ 2 1/2 ձեռ լենոքն                          23

եւս            8 եւ 6 ձեռ ձիքս եւ 2 ձեռ լէնոքն                                           16

եւս            6 եւ 4 ձեռ ձիքս եւ 1 7/1 ձեռ լէնոք                                      13

չաշմայ բլբուլ 20 ձեռնի սարին                                                              55

եւս            եւս 18 ձեռնի սարին                                                              50

եւս            եւս 16 ձեռնի                                                                          45

մունկասարին 20 ձեռնի                                                             30

մունկասարին 18 ձեռնի                                                             28

մունկասարին 16 ձեռնի                                                             26

ջօռայ մունկադօթին                                                                               7

(Ուղ եւ թէլեղինաց գինն է )

բանկալու ուղն ֆի քանդին այսինքն 500                                                         22

Մադրասիս ուղն                                                                                                 31

կոնջթի թէլն                                                                                                         23

գէնագարչակի թէլն                                                                                             20

(Անաջեղինաց գինն է )

բանկալու շաքար ավալն ֆի քանդին                                                    16

եւս            շաքար դօումն                                                                                   13

եւս գուռն                                                                                                             10

եւս կարմիր մուստարդն                                                                         4

եւս սադմէթին                                                                                                     7

եւս ժիրէն                                                                                                             28

եւ չորատրակն                                                                                                     16

փիփէլն                                                                                                                 50

եւս փիփէլին փէթն                                                                                              20

ավալ ռաթնագարի բրինձ ֆի դարսին այսինքն 9256 եւ կօս ռաըլն  80

 

կարգասիօն բրինձն ավալն                                                                                60      

եւս            դօումն                                                                                                50                   եւս      սէումն                                                                                                 40

կոնճիթն                                                                                                               90

նօխուդն                                                                                                              40

փաթանայ պիզն                                                                                                  35

կանանչ գալն                                                                                                       45

թուար դալն                                                                                                         40

եւս կոտրածն                                                                                                       45

քուլթին                                                                                                                60

գնգայ ջօլի ցորէնն                                                                                              60

դուիուն                                                                                                                40

(Չինու ապրանաց գինն է )

Չինու ավալ կաւկօն ապրիշումն ֆի փիքուլն այսինքն 133

ռաթլն 33 տուկրէն                                                                                              225

եւս դօում                                                                                                             90

եւս սէումն                                                                                                           90

եւս քանգն                       ֆի քուռին                                                                   9

եւս 45 փէթիսիտին կարմիր կանանչ դեղին կապուտ ղռմզի

սէվ եւ ճերմակ ֆի թանն                                                                         18

եւս 35      եւս      եւս ֆրօրն                                                                               12

եւս 45      եւս      դամասկն                                                                                16

եւս            եւս      պիկինն                                                                                   6

եւս            եւս      սայեայսայէն                                                                          5

եւս            եւս      պիամն                                                                                    2

եւս            եւս      ֆալս զառն                                                                             5

եւս թութունակն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթլն                                          28

եւս            ճիպակն յի փիքուլն                                                                           50

եւս ապրշումէ չաթրին յի դանէն                                                                        1

եւս քաղաթէ        մեծ զաթն ֆի 100 դանէն                                          12 1/2

եւս                                    փոքրն եւս                                                                  9

Չինու ավալ Չինչինու ճարմակ մորին ֆի քանդին                               50

(Փեգուայ ապրանաց գինն է )

մոմն         ֆի քանդին                                                                                         80

ղալային                                                                                                               55

բիջդէմարն ֆի մին քանդին                                                                                15

ազդէպէշն յի քանդին                                                                                          50

ֆկան կաշին ֆի 100                                                                                           2

քաթն                                                                                                                    30

լինկդէպաստրն   ֆի ռաթլն                                                                                2 1/2

ֆօրալ տախտակն ֆի 100 դանէն                                                                     30

գերան փայտն ֆի դանէն                                                                                   20

խիմբի տախտակնեւս                                                                                         6

տախտակի քսելէ թէլն ֆի հինգ փարին                                                            1

աւալ մարֆինն ֆի քանդին                                                                                150

դօումն եւս                                                                                                           120

սէումն եւս                                                                                                           90

չարումն եւս                                                                                                         60

լաքն եւս                                                                                                               30

(Մուչ լբանդարայ ապրանաց )

քսելէ հալդին ֆի քանդին                                                                                   48

ճիլի                                                                                                                      10

եանամայ թազայ ցորէնն 9256 1/2 ռաթլանոց գարսին                                  90

ավալ թութունն ֆի դուզինն                                                                              5

դօումն     եւս                                                                                                      2 1/2

 

                                                                                                                                         Լուսնի

Աւուրք

Ամիսք Հռօմայեցուոց

Ամիսք Ազարիայի

Ձայնք

Աւուրք եւ Տօնք

 

     Մարտ Շամս                          Տօն է

12 21       1 գկ    Չորեքշաբաթ Պահ

13 22       2 դձ    Հինգշաբաթ   Պահ

14 23       3 դկ    Ուրբաթ                      Պահ

15 24       4 աձ    Շաբաթ           Յիշատակ է Յարութեանն Ղազարոսի

16 25       5 ակ    Կիւրակի        Ծաղկազարդ

17 26       6 բձ     Երկուշաբաթ Պահ

18 27       7 բկ     Երեքշաբաթ   Պահ

19 28       8 գձ    Չորեքշաբաթ Պահ

20 29       9 գկ    Հինգշաբաթ   Պահ

21 30       10 դձ  Ուրբաթ                      Պահ

22 31       11 դկ  Շաբաթ           Աւագ շաբաթ որ է Թաթախ

     Ապրիլ

23 1          12 աձ Կիւրակի                    Զատիկ է

24 2          13 ակ Երկուշաբաթ Մեռելոց է

25 3          14 բձ  Երեքշաբաթ  

26 4          15 բկ  Չորեքշաբաթ

27 5          16 գձ  Հինգշաբաթ  

28 6          17 գկ  Ուրբաթ                     

29 7          18 դձ  Շաբաթ           Տօն է աւետեաց եւ յիշատակ Յովհաննու

30 8          19 դկ  Կիւրակի        Կրկնազատիկ որ ասի կարմիր կիրակի

1   9          20 աձ Երկուշաբաթ լուսնանոր

2   10       21 ակ Երեքշաբաթ  

3   11       22 բձ  Չորեքշաբաթ

4   12       23 բկ  Հինգշաբաթ  

5   13       24 գձ  Ուրբաթ                     

6   14       25 գկ  Շաբաթ          

7   15       26 դձ  Կիւրակի        որ ասի Աշխարհամատրան

8   16       27 դկ  Երկուշաբաթ

9   17       28 աձ Երեքշաբաթ  

10 18       29 ակ Չորեքշաբաթ

11 19       30 բձ  Հինգշաբաթ              

 

 

Քեզ ով վսեմախոհ պատուական ուրախակից

 

Իրաւի ըստ անուանակոչութեան քոյ եղեր արժանի հանդիսի սրբասնունդ հազարապետի եւ խորհրդակցուն նուագի լալ ընդ լացօղս եւ խնդալ ընդ խնդացօղս որում ցուցանիս իբրեւ պարզ հայելի գեղեցկահարմար շարադրութիւնքդ տաղաչափօրէն երբեմն հասանողի ժամու եւս տարաժամու հանդիմանողի եւ սաստողի գրգողի եւ սփոփչի ոչ ուստեքէ է այդ շնորհ եթէ ոչ ՚ի վերուստ ումեն գիտութեան իմաստութեան եւ թարգմանչի… նոյն տուօղի հոգւոյն լցուցանողի համանժանին իւրոյ որպէս արժանաւորութիւնդ իսկ տեսանի շնորհակալութիւնս իսկ մատուցանեմ ամենայնի կեանս իմ քեզ եւ որ ընդ քեզ են կցորդ ամենայնի խոնարհ եւ միշտ աղօթաբար վասն ձեր քոյ Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան:

 

՚՚Ի Մադրաս Աւելեաց 5 թիւն Փրկչին մերոյ 1795:

 

Մահ

Ներհան 28 Ծերոնի Տիկին Վարդինի Շմաւօն մայր Սրբակրօն Տէր Յարոթիւն Շմաւօնեան, Աւագ Քահանային տեղոյս:

՚՚Ի տրումռալնափաթնամ Պարոն Թադէոս Սահրադն:

 

Ծնունդ

՚՚Ի Կալկաթայ ովդան 26ումն Տիկին Մարիամ Աստուածատուրեանն ծնաւ որդի մի:

՚՚Ի Մարդաս Տիկին Կատարինէ Սէթ Սամեանն ավելեաց 2ումն ծնաւ արու զաւակ մի:

 

Յատկութիւն ամսոյս երթ եւ եկութեան նաւուց

 

Նիրհան   6 համաւ քափտան Հէռբէտ  ըսկօննիդէն    նաւն   Կալկաթուց

7                           Հէնռի              Ջէն                 նաւն

                                                     Օբիլվի            լակնօ                          Հէռինգօտայ

                                                     Սիյիտլէնդ      Բապբշնդջ                  Կալկաթուց

                                                     Պռայս Հակիսբէրի

                                                     Լօյդ                Մէնշիպ

                                                     Գէլ                  Բռլիկէստլ

                                                     Ըստռօվ          Էսիկր

                                                     Բօլդօն            Օռֆն

                                                     Մօնտուռօ      Նս

                                                     Կէլէնտին        Էկօ

Ռայտ                   Հօլդնէ            

                             9                                  Կիպլինգ         Տմւբրդէր

                             11                               Պառվս            Ճառքօտ

                                                                 Դօբինոն         Գաննրպրսօդ Սուրաթիցն

                             14                               Սմիդ               Սուքսէզ                      Նագուր

                                                     Թօմազ Ֆէլօֆիլդ       Ատնտ Հէլինա            Բանգալուց

                                                                 Ֆիլիմինգին    Ֆէնիքս                       Մօնտուրիէտուց

                             16                               Լինզէ              Ֆորտէլուիս    սնէն    Մանիլուց

                             17                               Հանտր            Դօֆլին           նաւն   Բումբայուց

                                                                 Դիան              Էլիզայ                        Գուամուց

Միեռս      Ֆավօռիտ                   Բանկալուց    

Պէրկըն    Ֆօրտուն        սնօն    Տռնկմալուց

Սմիտտ    Ռէվէնջ            նաւն   Գանջամուց

Աւելեաց:                                                 Լինդչէ Հօպ                 սնէն    Կօլինգուց

                                                                 Ֆռի                 Դիանայ          նաւն   Ղանջամուց

                                                                 Պէռռէմէռ        Նիկօբար                    Բթաւիուց

                                                                 Ուտռհօպ       Էլիզայ                        Բթաւիուց

                             2                                  Կռէգին           Կուին                         Բանգալու

                                                                 Մօռէս Գիլյօրտ          բրիկն  Գուդլուրա

                                                                 Հէլդէն Անաէլիզա      նաւն   Բանգալուց

 

Ելանումն նաւուց

 

Ըսկօնիդէն          նաւն   նիրհան           7ումն ելաւ առ Տրկբար

Էչօ Հօլդնէս եւ Կօմիդ    նաւքն նիրհան           10ումն ելին առ Ինկլթէռն

Գանէսպէրսադ    նաւն   նիրհան           20ումն ելաւ առ Բումբայի

Դալֆին    նաւն   աւելեաց                     1ումն ելաւ առ Կալկաթայ

Տուրբրադէր        նաւն   աւելեաց                     1ումն ելաւ առ Կալկաթայ