Մասն էրկրորդ: Յորում պատմի զքաջաբաստ գործոց եւ զարութէանց Քէրւմ խանի մինչեւ ՚ի մահ նորա. տրոհէալ եւ հատուացէալ ՚ի զանազան Պրակս:

Նախ թէ հիմ արդէօք Քէրիմ խանն գնաց մարտ ընդ դէմ Հաունխան զաջարի վրկանացւոյն եւ զպարտիլն յէրէոաց նորայ Պրակ Առաջին  Ա 1

Թուին Հայոց

Թուին Քրիստոսի

            Եւ ՚իբրեւ սպանեցաւ Ալի մէրտէնխան յետ ամի միոյ տէրութեան իւրոյ ապա Քէրիմխան սեպհականէ զկալուածս պարսից տէրութեան բաց յոչ եթէ զբովանդակն ընդ ձեռամբ նուաճեալ ժառանգէ այլ միայն ըստ մասին: Քանզի յաւուրս ընդ յայնոսիկ հատուածեալ բաժանեցաւ իշխանութիւն պարսից յիւրաքանչիւր գաւառս աշխարհաց Զի այր զարամբք ելեալ յիւրաքանչիւրոք ՚ի յինքն /623/ կորզել կամէր զպետութեան գահ որոյ վասն Շահռուխ ՚ի մաշատ եւ ՚ի Խորասան տիրէր Աղուանք ՚ի Ղանդահար Ալանք այսէ Լէկզիք ՚ի Շամյար եւ յայլ բազում գաւառս: Հասանխան ղաջարն ՚ի վրկան ՚ի Մազանդարան եւ ՚ի Գիլան եւ յամենայն ծովեզերս կասբիական ծովուն: Իսկ Քէրիմ խան յԱսպահան եւ յամենայն շրջակայ գաւառս նորա եւ պարսկաստան այսէ փարսստան Արդ Քէրիմ խան կամեցաւ զնոսա զամենեսեան ճնշել եւ զմրապետութեան գահ հաստատել: Ուստի նախ գնաց խաղաց հանդերձ ամենայն զօրօք ՚ի կողմանս Գիլանայ առ ՚ի տալ մարտ ընդ վրկանացւոց եւ նուաճել զնոսա ընդ ձեռամբ Արդ զարհուրեալ Հասանխան ՚ի բազմութէան յոգնախիտ զօրաց Քէրիմ խանի խօսի ընդ նմա հաշտութիւն զի զոր ինչ առնուլ կամիցի առցէ եւ թարց գրգռելոյ զպատերազմ գարձցի: Իսկ նա ոչ եղեւ նմա ունկնդիր այլ առ որ ՚ի ճակատ մարտի յարդարեալ մտին ՚ի հանդէս քաջութեան թէպէտ յառաջում նուադոջ յոյժ քաջապէս ետ մարտ քէրիմ խան ընդ նոսա եւ սաստկապէս կոտորեաց զբազումս ՚ի նոցանէ սակայն ՚ի վաղճանի պարտեցաւ յերեսաց նոցայ զի ինքն եւ զօրք իւր իսկ անտեղեակէւն ՚ի նեղ եւ յանտառախիտ կրճի ճանապարհաց անտի իսկ զհօր եղբօր արդի Քէրիմ խանի որում անունն շուջադիխան կոչիւր յայնժամ անկանի ՚ի մէջ անտառախիտ ծառոց զորոց ոչ կարացեալ գտանել ելս առ ՚ի ելանել անտի ապա գնայ անդ ՚ի բազում աւուրս մինչեւ ՚ի գիլան ժամանէ բազում տաժանմամբ ուր ծպտեալ զինքն ոչ կարացին ճանաչել զնա վասն որոյ այնուհետեւ գնայ անտի ՚ի սահմանս ռուսաց եւ անդ յայտնէ զանձն իւր առաջի մեծի բամբշի նոցայ ուր ասեն զնմանէ թէ Քրիստոնեայ լեալ եւ կրէ զնշան Խաչին Քրիստոսի ՚ի սիրտ իւր եւ զսպասհարկուի առնէ մեծի բամբշի ռուսաց եւ զորմէ իսկ ընկալեալ ունի զմեծ պատիւս ճոխութեան: /624/ Ուստի թողու այնուհետեւ Քէրիմխան զսահմանս գիլանայ ՚ի ձեռս վրկանացուց, եւ ինքն անցեալ, անտուստ գնայ յամուր բերդն իւր փէրի որ ՚ի Մանիզան գաւառոջ . ուր համախմբեալ ժողովէ առինքն զցրուեալ զօրսն իւր, եւ ապա հանդերձ նոքօք գայ մտանէ յասպահան քաղաք: Արդ՝ ՚ի ժամանակի աստ յայսմիկ՝ ջուղայեցի հայք սպառ սպուռ ցրուեցան ընդ ամենայն երեսս երկրի վարեալք ՚ի փոթորկէ մեղաց: Զորոյ ոմանք գնացին ՚ի հնդիկս, եւ այլք ՚ի սահմանս ռուսաց, եւ կէսք յայլ վայրս նահանգաց աշխարհի . որք կան աւադիկ մինչեւ ցայսօր ժամանակի բնակեալք պանդխտութեամբ ՚ի մէջ նժդեհութեան: Վասն որոյ յայնմ հետեւ ջուղայ թափուր եղեւ ՚ի բնակչաց եւ օրըստօրէ քակի հիմանց: Արդ ստուգութեամբ առ մեզ ՚ի դէպ եկեալ կատարեցաւ զբան մարգարէութեան եսայեայ թէ՝ երկիրն ձեր աւերակ . քաղաք ձեր հրձիգ . զաշխարհ ձեր առաջի ձեր օտարք կերիցեն, աւերեալ եւ կործանեալ յազգաց օտարաց:

Վասն ապստամբութէան Մարաց որք ՚ի Քրմանշահ, եւ զորոց նուաճումն եւ վասն մարտին որ ընդ Ազատէան էղեւ, եւ զպարտութիւն Քէրիմ խանի:

Պրակ Երկրորդ Ա 2

            Յորժամ պատեցաւ Քէրիմխան ՚ի վրկանացուց անտի ՚ի գիլան լուեալ զայն մեդացւոց որք ՚ի Քրմանշահ, եւ յայլ տեղիս . գլուխ ամբարձեալ միաբանութեամբ ապստամբեցան, եւ նշկահեալ արհամարեցին զտէրութիւն Քէրիմայ: Արդ համբաւ այս՝ իբրեւ հռչակ եղեւ յականջս նորա, նոյն ժամայն /625/ ժողովեալ կուտէ զգումարտակս զօրաց իւրոց եւ բաշխէ զորոց կարի առատապէս զհռոքս տարեկանս . ապա ելեալ նոքօք ՚ի սպահանյ՝ վաղվաղակի եւ յոյժ արագ ընթացիւք ժամանէ մերձ ՚ի Քրմանշահ քաղաք՝ զոր պաշարեալ զբերդն՝ առորով ածէ զպատնէշս: Առ որս մարտուցեալ սանանէ զնոսա, եւ մտեալ ՚ի դղեակ անդր կոտորէ զբազումս ՚ի յորոց, եւ զորոց ամեհի ոտամբակութիւն նուաճեալ ՚ի հնազանդութիւն ածէ զնոսա: Ապա յորոց վերա կարգէ զայր ՚ի ծառայից իւրոց, եւ զորոյ հաւատայ մարզպանութիւն քաղաքին, եւ ազգին մարաց: Յետ այսր ամենայնի՝ մինչ կամէր դառնալ անտի յասպահան՝ լու նմա լինի թէ ահա գայ ոմն Ազատխան հանդերձ բազմութեամբ զօրօք ՚ի վերա քո: Յորժամ լսէ զայս՝ զտեղի կալեալ նստէ անդ ՚ի ժամանակս ինչ մինչեւ եկն ազատխան: Արդ այս ազատխան՝ էր բնիկ յազգէ աղուանից . որ քաջութեամբ եւ առատաձեռնութեամբ իւրով ժողովեաց զբազում զօրսս յաղուանից, եւ յաֆշարաց, եւ յայլոց ազգաց: Որովք տուեալ մարտ ընդ բազում քաղաքաց եւ գաւառաց ստնանէ զնոսա զամնեսեան մանաւանդ գնացեալ նուաճէ զերեւան, զթաւրէզ, յորմի, եւ զայլ քաղաքս ընդ իշխանութեամբ իւրով: Ապա զտունս, եւ զամենայն կահս եւ զաղխս մթերից իւրոց դնէ ՚ի յորմի քաղաք, զոր եւ պատսպարեալ ամրացուցանէ ՚ի պաշտպանութեան անձին եւ տան իւրոյ: Յետ այսց ամենայնի դէմ եդեալ խաղաց ամենայն զօրօք իւրովք ՚ի վերա Քէրիմայ . որոյ եկեալ մերձեցան իրեաց մերձ ՚ի Քրմանշան: Ուր տուեալ մարտ քաջութեամբ ընդ միմեանս ժամս ձիգս, եւ ՚ի վճարիլ մարտին՝ ՚ի պարտութիւն մատնեցաւ Քէրիմ խան յերեսաց նորա . թողլով անդ ՚ի բանակի իւրում զկահս, եւ զկարասիս, եւ զհամակ աղխս իւր, ինքն փախստեայ անկանի մազապուրծ յասպահան ընդ երեք հարիւր /626/ ընտրելագոյն արամբք: Ուր կոտորէ նա ՚ի սայր սուսերի զբազում աղուանս յախերական՝ որք մտերիմք էին ազատխանի . եւ զայլս պարսիկս յոլովս՝ որոց ձեռքն կցեալք էին ընդ նմա: Եւ ապա ինքն առեալ զմնացուածս ընչից իւրոց որ գոյր յասպահան գնայ կարի խուճապմամբ ՚ի պարսկաստան եւ ՚ի Շիրազ ամրագոյն քաղաքոջ բնակի: Իսկ ազատխան յետ յաղթութեան մարտին գնայ խաղայ ընդ ամենայն բանակաւ իւրով, եւ տայ գուպար մարտի ընդ բերդին, փէուոյ ուր ամրացեալք կային զմայր զկին եւ զորդիս եւ զհամայն աղխս մթերից Քէրիմխանի: Զորս յանձնեալ էր Քէրիմխան ՚ի ձեռս Շեխալի խան, Մահմատխան, եւ Նազարալիխան ազգականաց իւրոց, եւ մտերիմ ընտանեցա: Որող յաղթեալ սանանեն զնոսա, եւ զբերդն փէրի ՚ի հիմանց հրամայէ տապալել, եւ զհամայն աղխս քէրիմայ յափշտակեալ, եւ զտունս եւ զընտանիս նորա, եւ զերեսին խանսն այնոքիկ կապանօք հրամայէ Վարել ՚ի գերութիւն ՚ի յորմի քաղաք: որք երկերիւրք առին նոսա՝ եւ գնային ՚ի ճանապարհայն դէպ ուղիղ ՚ի յորմի . որոց գլխաւորն տեսեալ զկինն Շեխալիխանի զի էր յոյժ գեղեցիկ տեսլեամբ՝ եւ վայելուչ հաւակաւ, հարաւ ցանկութեամբ զսիրտ նորա, եւ յայնմ յօրէ տարփանօք ցանկայր մերձաւորիլ ընդ նմա: Կինն այն խոհեմ հնարիւք իմն զգացոյց առն . իւրում Շեխալիխանի զչարս տռփումն նորա Իսկ այր նորա ասէ ցնա՝ յայսմ երեկոյիս իբր խաբկանօք իմն հետեւեա կամաց նորա, մինչ մեք աստուծով մարթասցուք զհնար իմիք գտանել: Արդ՝ ՚ի նոյն իսկ երեկոյին յայնմիկ յորժամ գլխաւոր զօրացն պատեցաւ գեղով կնոջն, եւ զփարէր նովաւ. յայնժամ գտեալ զորոց ժամբարեբաստիկ խորտակեցին զկոճեղս ոտից իւրեանց եւ յարուցեալք առին իւրաքանչիւրոք զսուր ազդու ՚ի ձեռս իւրեանց՝ գնացեալ մերձեցան հուպ ՚ի վրանն՝ /627/ ուրէր կինն, եւ գլխաւոր զօրուն:

            Յայժամ իսկ եւ իսկ հեղան զեղան զայրագին ցասմամբ ՚ի վերա նորա իբրեւ զյորձանս հեղեղաց եւ յօդ առ յօդ յօշատեցին զանդամս մարմնոյ նորա, եւ ողողեալ հարթայատակ արարին զհիմունս կենաց նորա: Ապա այնուհետեւ ելեալք անտի դիմեցին քաջութեամբ արձակեալք առիւծաբար ՚ի վերա այլոց զօրացն որք անդն կային . անխնայաբար ետուն նոսա զամենեսեան կերակուր ՚ի ծայր սրոյ իւրեանց: Իսկ զմնացեալ զօրսն նոցանէ ահացուցին ձայնիւ մեծաւ աղաղակելով թէ՝ ահա եկն Քէրիմխան . ուստի պակուցեալք որոց՝ տագնապաւ մեծաւ դնացին փախստական առ ազատխան: Եւ ապա առին նոքա զամենայն ինչ որք միանգամայն իւրեանց էին զախըս եւ զկանայս . զմայր եւ զկին քէրիմխանի՝ հանդերձ կահիւք եւ կարասօք նոցա գնացին ազատեալք առ Քէրիմխան:

Թէ որպէս Գայ արդէօք Ազատխան : եւ զէրրորդ պատէրազմ որ ՚ի Ղումշայ ընդ Քէրիմխանի, եւ զկրկին պարտիլն նորա:

Պրակ Երրորդ . Գ : 3 :

            Արդ զկնի առնլոյ զամուր բերդն  փէրի, անտուստ իսկ ապա անցեալ Ազատխան գայ մտանէ մեծաւ հանդիսիւ, եւ շքեզագոյն փառօք յասպահան քաղաք: Անդանօր իսկ կարի խոշտանգանօք կեղեքէ զկեանս ողորմելի բնակչաց երկրին՝ տինա ազգիս հայոց որ ՚ի նոր ջուղայ, խստագոյն հարկապահանջութեամբ: Արդ, յայնմ հետէ զ ՚ի տեղուջէ յայնմանէ բարձաւ, եւ տապալեալ քայքայեցաւ զշինութիւն եւ զխաղաղութիւն, եւ զտեղի նոցա /628/ փոխաբերեցան զեղծումն եւ զապականումն: Արդ՝ իբրեւ լսելի եղեն շրջակայ գաւառաց քաղաքիս այսպիսի այնքան զչար ախտավատ տանջանս եւ զտառապանս դառնութեան, եւ զաղէտս աղխատրոյզ վտանգից՝ զ ՚ի նմանէ պատեալ պարաւանդ եղաւ ասպահան քաղաքաւ: Ուստի միախոհք լեալք ամենեքեան զուգակցորդք դնեն միաբանութեամբ զդաշինս հաստատագոյն ընդ Քէրիմխան . որոց գլխաւոր յորդորօղքն՝ էին բնակիչք Ղումիշայ աըանի: Որք եւ խոստացան ամենեքեան առ ՚ի զնա օգնել, տալով ցնա զհետեւակս հրացանաւոր զօրաց . վասն որոյ յուսադրեցաւ քէրիմխան ՚ի բանից նոցա առնու զհամայն գունդս զօրաց իւրոց՝ ելեալ ՚ի Շիրազայ գայ ՚ի Ղումիշայ ժամանէ: Որէ աւան ինչ շինեալ ՚ի յարեւելից հարաւկոյս քաղաքիս երկուց աւուրց ճանապարհաւ բացագոյն ՚ի սպահանայ: Ուր ապա կուտէ նա զբազմութիւն հետեւակաց, եւ կազմէ զճամբար իմն մեծագոյն եւ ահռելի . եւ յորոյ վասն կարգէ սպարապետ զՔաջաբաստ եղբայր իւր Սքանդարխան: Իսկ Ազատխան իբրեւ լսէ զայս իրակութիւն՝ իսկոյն զզօրս ժողովէ զգունդս պատրաստէ, եւ զջորիրս կազմէ յոգնախումբ գումարտակաց: Ապա հանդերձ նոքօք ելալք ՚ի սպահանայ՝ չուէ խաղայ ընդ ամենայն բազմութեամբ այրուձիոյն մօտալուտ երագութեամբ ժամանէ առ ճամբարաւ նոցա: Անդանօր իսկ յարդարեցին երկոքին կողմանքն եւս զճակատ մարտի . ապա համախմբեալ խառնեցան ՚ի պատերազմ անցեալ ՚ի մէջ յասպարիսի քաջութեան առաքինային եւ իւրաքանչիւրոք ելեալ զիրերօք խռնեալք ընդ միմհանս ՚ի միմեանց սատակեէին՝ եւ բազումք իսկ լեալք սմբակակոիք ՚ի նժոյգ երիվարաց յերկիր սփռեալ կործանէին: Ուր ապա արին բարեփառ ՍքանդարԽան՝ տեսեալ զանհնարին տագնապ տարակուսանաց մարտին . ինքն միայնակ մի /629/ելանէ յերիմար սրաթռիչ եւ ահապարանոց մտանէ ՚ի հանդէս յասպարիսի մարտին դռոյթ տալով զբազումս ՚ի նոցանէ սրախոշոշ արարեալ ՚ի ծայր սուսերի իւրոյ մաշէ. եւ զայս՝ տիգաւ նիզակաւ վիրաւորեալ՝ դիաթաւալ յերկիր կործանէ . իսկ զայլ մնացեալ խումբս թշնամեաց ընդ կսունկս դարձուցեալ հատակտուտ առնէ: Իսկ ազատխան զայսպիսի արիաբար մրցունս տեսեալ զ ՚ի նմանէ ահաբեկեալ ՚ի սաստիկ եւ յանհնարին կոտորմանէ զօրացն . նոյն ժամայն մտրակեալ աշտանակէ զարտվար երիվար իւր ահիւ մեծաւ եւ մերձ ընդ փոյթ ՚ի քաղաք անդր ուրեմն ժամանէ: Իսկ դարձեալ Սքանդարխան ՚ի զէն վառեալ արիաբար շահատակելով . եւ զհետ մտեալ զորոց յախերականս կոտորելով  եւ սատակելով զնոսա մինչ անդր քան զմայեար գեղջն հասուցանէ: Բայց նա ամենեւին անկասկած եւ աներկիւղ ունելով զոգի իւր՝ բնաւ զյաջողութիւն բաղդի, եւ զզօրութիւ բազկի իւրոյ ապաւինէ . ոչ երբէք ինչ ակն ունելով զահ գայթագղութեան, եւ զկասկած իմիք գլորման: Զոմն ՚ի գընդէ թշնամեաց մտեալ ՚ի խոխոմս խորոփեաց ՚ի տեղւոջ իմիք՝ ուստի անցանելոցէր հզօր սպարապետն, ուրանօր իսկ դարանեալ ղօղեալ թագչի: Արդ . յանկարծակի ելեալ նա անտուստ արտաքս՝ Հարկանէ զնա յետուստ կողմանն ճահ՝ գնտակաւ հրացանի, յորմէ իսկ զարկեալ ՚ի գետնի, եւ փչէ զոգին: Զորոյ մարմին փոյթ ընդ փոյթ առեալ յոմանց հաւատարմաց տոնեն առ Քէրիմխան . որոց տեսեալ զայն սուգ մեծ առնու ՚ի վերա նորա, աօա հրամայէ դիազարդել զմարմին նորա, եւ թաղել զնա ՚ի Ղումշայ աւանոջ: Եւ իբրեւ տեսանեն զօրք թշնամեացն զկորուստ այնպիսի հզօրառն, եւ զվատաբաղդ դիպուածս նոցա . այն ու հետեւ իսկ ըսկըսան հոգիաւորիլ եւ կրկին քաջանալ, եւ համագունդ լեալ ընդ միմեանս, որոց ընդ դէմ /630/ ՚ի հակառութիւն եւ ՚ի կռիւ պայքարէիս: Եւ զայն լուեալ Ազատխանի յասպահան, նոյն ժամայն կարգէ ՚ի վերա ամենայն զօրաց իւրոց սպարապետ զայր ոմն աֆշար յազգէ, որոց անունն Ֆաթալի խան ճանաչիւր . որէր այր խստասիրտ եւ անողորմ, եւ զմիտս իւր ՚ի ծննդականութիւն չարի յառաջեալ: Զնա առաքէ մարտ ընդ դէմ Քէրիմխանի, եւ զօրաց նորա, զորոյ իսկ վաղվաղակի չուեալ խաղացեալ եւ գնացեալ ժամանէ առ նոսա . յորմէ իսկ ոչ սակաւ տկարութիւն առ դիպի զօրաց քէրիմխանի, ուստի բոլորովիմբ իսկ ՚ի պարտութիւն մատնեցան, եւ սկսան այնու հետեւ փախչիլ զարհուրեալք եւ քստմնեալ յերեսաց թշնամւոյն իբրեւ յերեսաց օձի: Իսկ քէրիմխան յորժամ տեսանէ սպառ սպուռ կործանումն բանակի իւրոյ . յայն սակս եւ նա քանի մի հաւատարիմ արամբք սկսանի փախչիլ մազապուր յերեսաց նոցա: Այլ Ֆաթալի խանն պնդեալ խստագոյն զհետ նորա տարեալ հանէ զնա մինչեւ ՚ի գաւառն գետնդման . ուր մերձ ընդ մերձ եղեւ առնա հասանել, եւ սպանանել զնա: Իսկ նախասահմանութիւն Աստուծոյ ոչ տայ թոյլ անկանիլ նորա ՚ի ձեռա անողորմ բռնաւորին այնորիկ որ ՚ի վերջին ժամանակիս յայսմիկ՝ կամէր զնա ՚ի գահ պարսից Թագաւորութեան հաստատել . որով եւ ՚ի ձեռս նորա յոյժ պերճանալոցէր զկաշուածս պարսից տէրութեան, եւ կրկնակի վերանորոգելոց: Նմին իրի ստուգեալ ՚ի վերուստ զարութիւն, դառնայ յետս՝ եւ հարկանէ քաջապինդ ամրութեամբ զբազմամբոխ գումարտակս զօրու նոցա, եւ ինքն անցեալ դառնայ ՚ի միջոյ նոցա, եւ նկրտեալ յառաջադէմ լեալ անկանի փախստեայ ՚ի Շիրազ:

/631/ Երրորդ մարտ՝ որ հուպ ընդ Խէշտ կոչէալ գէղջն եղեւ սահմանս պարսկաստանաց . եւ զպարտութիւն Ազատխանի: Պրակ՝ Չորրորդ : Դ : 4 :

            Եւ արդ՝ Ազատխան ոչ յետ բազում աւուրց գրեթէ՝ ելեալ ՚ի քաղաքէս չուէ գնայ եւ կարի արշաւմամբ խաղայ դէպ ուղիղ ՚ի Շիրազ՝ առ իսպառ սանանելոյ զՔէրիմ խան, եւ ընդ իւրով ձեռամբ նուաճելոյ զպարսկաստան եւ զայլս բազում գաւառս աշխարհաց: Զորոց գնացեալ ժամանէ առ ֆաթիալիխան, եւ զօրք երկոցունց միաւորին ընդ միմեանս . զորոց հանդէս արարեալ գտանին թուով աւելի քան զքսան եւ չորս 24 հազար ոգիս պատերազմօղս հեծելազօրս սպառազէն քաջութեամբ: Որք իբր ըստ մեծ ՚ի մասին աղուանքէին, եւ զայլս իսկ Աֆշար՝ եւ զօրք պարսիզ: Յորոց երեսաց ահիւ մեծաւ զարհուրեալ քէրիմխան՝ ճեպ տուեալ ՚ի Շիրազայ գնայ շտապ տագնապով դէպ ՚ի ծովեզերս պարսկային ծոցոյն՝ ապաստան յինքեան ունելով զարաբացի, եւ զպարսիկ բնակիչս նորին: Բայց մինչ տակաւին չեւ էր հասեալ նորա ընդ եօթն արամբք ընտածին ազգականօք կանամբք, եւ ամենայն աղխիւ իւրով ՚ի քազարան քաղաք . հասանէ ազատխան ընդ ամենայն զօրօք իւրովք զկնի նորա հուպ ընդ դարում լերան միոջ, որ կոչի պարսից բարբառով փիրազանայ, այսինքն՝ պառաւ կնոջ: Յորում գրե թէ ոչ սակաւս, քան եթէ զբազումս դժոխըմբերս եւ զան հնարին տագնապս դժուարութեանց կրէ քէրիմխան ընդ առապար եւ զառ ՚ի վեր ընթացս լերինն յանմիկ: Քանզի գտեալ որոց զժամս յոյժ պատշաճագոյնս, ոչ տան թոյլ անցանել նորա ընդ դժուար անցս ճանապարհին, առ ձերբակալ /632/ զան առնելոյ: Արդ, ասդանօր իսկ եւ իսկ ընդ ոսաուցեալ նորա ՚ի յեռացմանէ արեան սրտին . առաւել քան զառիւծ քաջացեալ յարձակի ՚ի վերա բազմամբոխ բանակի Հեծելազօր թշնամեացն: Զորս ճեղքեալ յերկուս պատառուածս տարատրոհէ զնոսա՝ ինքն իբրեւ զառիւծ առանց իմիք ահի պակուցման ընդ մէջ նոցա անցեալ գնայ ՚ի ծայր սուսերի զնոսա կոտորելով . եւ զայլս ՚ի յորոց ահեակ ձեռամբ ՚ի տէգ նիզակի շամփրելով, իբրեւ զջուր իմն հերձանէ զհանդերձս նոցա երկաթի: Այսպիսի անհնարին տագնապ աղէտից զորոց վերա ածելով ՚ի բաց վարէ նոսա առնելով հալածական ՚ի դոյզն գնդէ իւրմէ: Եւ զայնպիսի մրցմունս մենամարտիկ քաջութեան տեսեալ ազատխան, յոյժ ներբողեալ գովէ զնա դրուատական քանիւք առաջի ամենայն նախարարաց իւրոց, եւ երանէ իսկ զբարեբաղդ զաջողութիւն նոցա . որպէս սովորութիւն իսկէ եւ կանօն ՚ի մէջ պարսից ազդեցութիւն: Նազի ասէ, երանի թէ քէրիմխան անկանիցիւր կենդանի ՚ի ձեռս իմ . որով ՚ի միջոց դոյզն ժամանակի կարէի իսկ լինիլ տիեզերակալ աշխարհի: Ապա քէրիմխան, դարձեալ յետս յընթացից իւրոց, շուրջ զնօքօք ուժգին զօրութեամբ պտուտկէ, եւ զորոց բազմաց գլուխս հատանէ, եւ զմիում ՚ի նոցանէ միով բախմամբ միջակտուրս առնէ յերկուս զուգակշիռ մասունս բաժանելով զմարմին նորա: Եւ ինքն անցեալ այնու հետեւ անվնաս ՚ի միջոյ նոցա հասանէ առ ընտանիս իւր . որք բազում փարսախաւ հեռացեալ էին ՚ի թշնամեաց բանակէն: Զորս առեալ գնայ յապահովս ՚ի Քազարան քաղաք, անտուստ անցեալ չուէ երագափոյթ խաղացմամբ ՚ի գեօղ մի՝ որում Խէշտ զնա ձայնեն: Գրէ անտի հրով արտակ առ ամենայն  կուսակալս եւ նախարարս ծովեզերաց, եւ /633/ եւ այլոց գաւառաց, այսպիսի իմն օրինակաւ: Ծաներուք աւադիկ դուք ամենեքեան իմ ըղձալի քզի ահա եկն արդէն աւերօղ աղարտիչն աշխարհի ձորոյ, որով եւ ՚ի գերութիւն իսկ մատնելոցէք ամենեքեան մի անգամայն: Բայց զի ոչ եթէ ՚ի յիս ակնածելով գրեմ զայս՝ իբր խնայելով զիս՝ զի մի կորայց զնմանէ օգնականութեամբ ձերով:  այլ զձեզ անխայեալ գրեմ եւ թելադրեալ քաջալերեմ, զի համախմբեալ ձեր պատերազմ յարուցանիցէք ընդ նմա առ ոչ կորնչելոյ ձեր սատակմամբ եւ գերութեամբ: Եթէ ոչ վասն իմ իսկ ոչ ինչ փոյթէ ինձ կեալս եւ մեռանիլս . զի ես այր միեմ որ ոչ իմով կենդանութեամբս շինի աշխար, եւ ոչ իմով մահուամբս քայքայեալ տապալի: Բայց դուք առ հասարակ ամենեքեանքդ շինութիւնէք աշխարհի . եւ հաստատութիւն քաղաքաց, զի ձեօք շինի եւ կործանի . ուրեմն, վասն ձեր գրեմ,  ոչ վասն իմ: Յորժամ զայս գիր առ նոսա ՚ի ձեռս սուրհանդակաց ժամանէ, իսկոյն քաջալերեալ զմիմեանս համախմբեալ ժողովին ՚ի մի սիրտ, եւ ՚ի մի միաբանութիւն . ապա ելեալք իմն փայլակնացայտ կայծակի շտապ տագնապով գան ՚ի գեօղաքաղաքն Խէշտ առ Քէրիմխան . որոց գլխաւոր Նահապետնէր Շեխնասիր բդեշխն պուշերայ ծովեզերեայ քաղաքի: Եւ նա պատրաստէ զնոսա զամենեսեան առ ՚ի ճակատ մարտի յարուցանել ընդ դէմ Ազատխանի: Որք յորժամ եկեալ մերձեցան եւ հասին ՚ի տեղի մի ձորամէջ մերձ ընդ հուպ գեղջն Խէշտ, յորում եւ գետ մի աղի անցանէ . զօրք Քէրիմխանի . որք հմուտք էին տեղեցան այնոցիկ ելին կատարս լերանց, զի այնպէս յարնելով գունդս գունդս ՚ի գագաթս լերանց: Իսկ Ազատխան , եւ զօրք նորա որք ամենեւին անտեղեակ էին դժուարընդել ճանապարհացն այնոցիկ . իբրեւ կամեցան /634/ ընդ այն անցանել, իսկոյն վաղվաղակի համայնք հրացանաւորք՝ որպէս զկարկուտ ՚ի վերուստ ՚ի վայր իջուցին զգնդակ հրացանի, որովք իսկ զբազումս ՚ի նոցանէ կոտորեցին: Սորին աղագաւ սպառ սպուռ պարտեալ յաղթեցաւ ազատխան յերեսաց Քէրիմխանի եւ զօրու նորա . ուստի սկսանի ընդ կրունկս դառնալ ամօթով՝ թողեալ անդէն զկահս եւ զկարասիս զամենայն բանակին՝ յոյժ շտապով դէմ եեալ հանդէպ երեսաց իւրոց փոքր ինչ գնդաւ ՚ի քաղաք անդր յասպահան արշաւէ: Այլ քէրիմխան առնու զբովանդակ զօրս իւր ելեալ ժողովէ զհամայն կահս եւ զկարասիս նոցա . զորս ժողովեալս զօրաց իւրոց արդարակշիռ հարթութեամբ բաժանէ ՚ի լիութիւն եւ ՚ի յղփութիւն անձանց որոց: Ապա այնու հետեւ եկեալ նօքօք ՚ի Շիրազ քաղաք հասանէ, ուր կացեալ դուզն ինչ աւուրս զբազումս ցնծութիւնս եւ զուարճութիւնս իսկ լինի ամենեցուն: Զի գիտէին հաւաստեաւ եւ անսգիւտ ամենեքեան, զի ՚ի ձեռս նորա տալոցէ Աստուած զփրկութիւն, զնորոգութիւն, աշխարհացս պարսից:

Վասն էրթալոյ Ազատխանի պատէրազմ ընդ դէմ Հասանխանի վրկանոցւոյն, եւ զպարտութիւն նորա: Պրակ հինգ Երրորդ : Ե : 5:

Իսկ արդ Ազատխան յորժամ փախստեայ անկանի մազապուրծ յասպահան յերեսաց Քէրիմխանի . անդանօր իսկ եւ իսկ լու նմա լինի ՚ի յականջս նորա յոմանց հաւատարմաց իւրոց թէ՝ ահա Հասանխան Ղաջարն եկն ՚ի յորմի քաղաք, եւ պատեալ պաշարեաց զբերդն ՚ի բազում աւուրս: Զորմէ իսկ կրեալք /635/ զբազում եւ զանազան նեղութիւնս որք դղեկին այնորիկ անձնատուրք եղեն նմա: Որոյ նուաճեալ զբերդն սանանէ զամենեսեան, եւ տիրեալ յափշտակէ  զամենայն աղխս մթերից քոց, զկանայս, եւ զհամակ ընտանիս քո ՚ի գերութիւն վարէ ՚ի վրկան քաղաք իւրոց: Զորոյ լուեալ զայնպիսի աղէտ տագնապի, իսկոյն իսկ իրաւացի հարկաւորութեամբ ճահաւորի չուել խաղալ եւ գնալ յոյժ շապով եւ աճապարեալ ընթացիւք ՚ի վերա նորա, եւ ընդ նմա ՚ի պատերազմ գրգռել, եւ զհամայն աղխս իւր ՚ի բաց թափել ՚ի ձեռաց նորա: Զոր իսկ եւ իսկ յուղիանկեալ ընդ ամենայն մնացելովք զօրօք իւրովք գնայ հասանէ, եւ ժամանեալ հպի մերձ ՚ի բանակի նորա ՚ի սահմանս Ատրպատականի: Ուր ետուն արդեօք կարի խստութեամբ մարտ ընդ միմեանս . եւ ՚ի վճարիլ մարտին ՚ի պարտութիւն մատնեցաւ Ազատխան յերեսաց Հասանխանի: Եւ այնու հետեւ առեալ նորա ՚ի փախուստ, դուզն գնդաւ փախչի տարադէմ առ բնակիչս կովկասական: Այլ Հասանխան զկնի յաղթութեան իւրոյ դնէ ՚ի մտի իւրում դէպ ուղիղ յասպահան քաղաք արշաւել, առ ՚ի հարստահարութեամբ սանանել զՔէրիմխան եւս եւ զսահմանս պարսից տէրութեան ընդ ձեռամբ կորզել:

Զգալ Քէրիմխանի ՚ի Շիրազայ յասպահան . եւ վասն մարտին որ ընդ Հասանխան եւ զպարտութիւն նորա: Պրակ՝ Վէց էրրորդ : Զ : 6 :

            Լուեալ Քէրիմայ՝ զգնալ Ազատխանի ՚ի վերայ Հասանխան վըկանացւոյն, այնու հետեւ իսկ ելեալ ՚ի Շիրազայ գաց ընդ ամենայն զօրօք իւրովք /636/ յասպահան, եւ սխրատես՝ եւ պճնազարդ փառօք յոյժ յարգանօք պատուի յամենեցունց: Նազի եւ զսակ արքունական հարկացն՝ առատաձեռն շնորհաբաշխութեամբ բաշխէ զի թերեւս իսկ կարասցեն գտանել դուն ինչ դուլ ՚ի ծանրատաղտուկ հարկապահանջութեանցն, որով գրեթէ յոյժ եւ յոյժ թափրացեալք եւ ունայնացեալ էին յամենայնի ստացուածոց, եւ զվերջինն արդեօք ըմբոշխնեալ զբաժակ կործանման: Այլ իբրեւ բացաւ ձմեռն զդուռն սաստկասառոյց եւ զդառնաշունչ օդոյն, յայնժամ իսկ եւ իսկ լու նմա լինի թէ՝ ահա գայ Հասանխան ճեպով տագնապաւ, առ ՚ի մարտ յարուցանել ընդ դէմ քո: Նմին իրի նոյն ժամայն համախմբեալ ժողովէ զբազմութիւն զօրաղ իւրոց, եւ զորոց վերայ կարգէ եւ հաստատէ սպարապետս Շեխալիխան եւ Մահմատխան մտերիմք իւր: Զորս իսկոյն առաքէ ՚ի վերայ Հասանխանի առ ՚ի տալ խազմս ընդ նմա: Որք իբրեւ գնացեալ մերձեցան իրերաց ՚ի սահմանս Թէհրան քաղաքի . անդ անօր իսկ յարդարեցին զճակատ մարտի, որով ՚ի դիմի հարկանել կարասցեն զթշնամիս իւրեանց: Բայց զի ըստ որում էր արդեօք ՚ի ձմրան ժամանակ եւ ՚ի դաշտի անդ զձիւնս բարձրակարկառ սաստկութեամբ դիզացեալ եւ կուտակեալ . որոյ վասն Շեխալիխան ընձեռութիւնս բանից առնելով ընդ Մահմատխանի ասէ: Զսակաւ ինչ աւուրս յապաղեսցուք՝ մինչեւ զձիւնն դուն իմիք հալեալ մաշեսցի, եւ զերես դաշտին հարթ հաւասար լինիցի . ապաթէ ՚ի մարտ ելցուք ՚ի թշնամիս մեր զի մի գուցէ արդօք արդէն իսկ զվատաբաղդ դիպուած ինչ աղխատրոյզ վտանգից ՚ի նոցունց ՚ի մեզ հանդիպեսցի: Իսկ նա ոչ լեալ նմա ականջալուր չտայ իսկ հրաշեշտս սակս յայնպիսի ժամանակոջ ՚ի մրցումնս յաղթանակի քաջութեան մտանելոյ ընդ նոսա: Այլ նա կալեալ զզօրութիւն /637/ բազկի իւրոյ ապաստան ըստ իւրոյ անձին . շտապն տագնապի առեալ ՚ի յաղեկարծում ժամու արձակի որոց վերա, եւ բախեալք ընդ միմեանս ՚ի ձիգ ժամս՝ հարեալք զմիմեանս սատակին իսկ յերկոցունց կողմանց ոչ սակաւս: Իսկ յետ յոլովից քաջաբուստ նահատակութեանց զձի Մահմատխանի մխլճեալ ընկլուզի ՚ի ներ ձեան, եւ զնա ընդոստուցեալ ՚ի վայր ընկենու ՚ի գետնի . զորոյ տեսեալ զօրք հասանխանի ձերբակալ առնեն, եւ կապեալ տանեն զնա առ Հասանխան: Իբրեւ տեսանէ զնա հասանխան՝ առ ժամայն իսկ հրամայէ երկաթի շղթայիւք տանել զնա ՚ի վըկան քաղաքն իւր, եւ անդ պահել զնա ՚ի կապարանս բանդի: Եւ նա գտանէ անդէն յաւուր միում զժամանակ ինչ յանքոյթըս, փշրեալ մանրէ զշղթայ ոտից իւրոց, եւ ՚ի գիշերեայն իսկ խոյս տուեալ խուճապմամբ փախչի ՚ի ճանապարհս յանտառահոծ ընթացից: Իսկ նորա բնաւ ոչ գոլով հմուտ ՚ի խրթին եւ ՚ի լաբիւրինթոս ճանապարհաց անտառին, գան պահապանք նորա, եւ որոնեալ զնա գտանեն, եւ կրկին կապեալ տանեն ՚ի վըկան: Զայն իսկ եւ իսկ զգացուցեալ պահապանք նորա Հասանխանի . որ եւ հրամայէ նոցա սպանանել զնա գլխատմամբ: Արդ՝ այս այն Մահմատխանէ զորմէ յառաջագոյն կանխեցաք յիշեցաք թէ սպան դաշնակաւ, այսինքն խէնջէլիւ զալիմէրտէնխան: Իսկ յորժամ տեսեալ եղեւ Շեխալիխանի զհարուած բանակի իւրոյ, եւ զըմբռնումն Մահմատխանի . նոյն ժամայն ելանէ ՚ի տեղւոջէ իւրմէ ուր զետղ առեալնէր, ընդ մնացեալօք զօրօք իւրովք անկանի փախստական յասպահան առ տէր իւր Քէրիմխան: Ապա այնու հետեւ եկեալ Հասանխան մեծաւ յաղթանակթեամբ մտանէ ՚ի Թէհրան Քաղաք . եւ տիրէ իսկ յամենայն սահմանաց նորա:

Զառ ՚ի յէրրորդ պատէրազմէն որ ընդ Հասանխան ՚ի Գէղջն Գօլ նապատ, եւ զյաղթութիւն Հասանխանի: Պրակ՝ էօթն էրրորդ : Է : 7 :

            Արդ յորժամ գայ Շեխալիխան առ Քէրիմխան, եւ ծանուցանէ նմա զպարտութիւն իւրեանց . նա իսկ եւ իսկ հրամայէ գործավարաց շինել զպատնեշս եւ զմարտկոցս ՚ի դաշտին գօլնապատայ ընդ դէմ, Հասանխան վըկանացւոյն: Արդ իբրեւ մերձեցան վըկանացիք առ բանակաւ նոցա, մօտալուտ շութափութեամբ ետուն ընդ որոց զճակատ ռազմի ՚ի ժամանակս քաղցրաշոնչ յօդոյ գարնանային յեղանակոջ: Այլ զօրք Քէրիմխանի հերձեալ բաժնեցան զնմանէ, եւ ոչ որպէս երեկն եւ զեռանդն քաջագօտի արութեամբ, ընդ թշնամեացն իսկ խստապէս մարտնչէին: Վասն զի զդահեկանս տարեւորս զոր պարտէր նորա ամենայն ըստ ամենայնէ բաշխել զօրաց գնդին՝ յոյժ ճշդիւ, եւ սակաւաձեռնութեամբ զայն բաշխէր նոցա, եւ ոչ որպէս յառաջն առատաձեռնութեամբ ընձեռեալ ձօնէր, նմին իրի իսկ եւ իսկ հատուածեցան զնմանէ, եւ զկորուստ եւ զան յաջողութիւն նորա միշտ խոխոտեալ խորհէին: Յայն սակս եւս գումարք հրացանաւոր զօրաց կամակար կամօք դարձուցին զերեսս իւրեանց ընդ կրունկս թարց ընդ որս տալոյ զմարտ: Զոմն ՚ի յորոց՝ այր ժանտ եւ ապարասան զդարան կալեալ, իսկ դէտ եդեալ զհրացանս իւր դէպ ուղիղ ՚ի Քէրիմխան արձակէ . զորոյ գնդակ՝ ՚ի դիպուածոյ իմն ժամանակի թիւրեալ զճանապարհս իւր՝ դիպի ՚ի գլուխ երիվարի նորա, որով ՚ի գետնի զարկուցեալ նոյն ժամայն սատակի: Իսկոյն մտերիմ ծառայք նորա այլ իմն ձի յոյժ ահռելի եւ սօս առաջի նորա ածեն, յորոց վերա մերձ ընդ մերձ իսկ հեծեալ հանդերձ /639/ հաւատարմօք իւրով, եւ դոյզն մի գնդաւ անկանի մազապուր ՚ի Շիրազ քաղաք: Իսկ այնու հետեւ չուէ խաղայ Հասանխան ընդ ամենայն բազմութեամբ զօրուն ՚ի տեղուջէ բանակին՝ եկեալ մտանէ մեծահանդէս եւ շքեղապանձ ճոխութեամբ յասպահան քաղաք: Ապա յետ ոչ բազում աւուրց՝ զորս բնակչաց յոյժ նեղեալ եւ ձանձրացուցեալ զամենեսեան առ հասարակ սաստիկ, եւ անըմբերելի հարկուպահանջութեամբ: Ուստի յայնմհետէ իսկ խաղաղութիւն եւ շինութիւն ՚ի հասմանաց անտի քայքայեալ վրդովեցաւ, եւ կործանումն եւ սասանումն զնոքօք իսկ պարաւանդեալ պաշարեաց ընդ երկար ժամանակս: Իսկ հասանխան այսպէս իսկ որչափ կարաց եւ ձկտեաց զկար, զօրութեան իւրոյ, ՚ի նոսա թափեաց դառնութիւն մղձկեալ սրտին . ապա զկնի լրման բազմաց ամսոց՝ լսէ նա համբաւ թէ՝ ահա Ազատխան կրկին զօրաժողով լեալէ յաղուանից՝ եւ յայլոց ազգաց, որովք իսկ զդիպուած անցեալ ժամանակին վերանորոգեալ . եւ արդէն կամի գնալ ՚ի վրկան քաղաքն քո, առ ՚ի առնուլ զոխ անցեալ վրիժուցն զառ ՚ի քէն եղելոց որ ՚ի յորմի քաղաք: Վասն որոյ կուտակեալ համախմբէ զբազմութիւն զօրաց իւրոց, նօքօք հանդերձ յուղիանկեալ չուէ խաղայ, եւ երագափոյթ ժամանմամբ հասանէ քաղաքն իւր վըկան . ոչ տալով թոյլ թշնամւոյ իւրում ՚ի սահմանս տէրութեան իւրոյ առնել իսկ սմբակակոխ:

/640/ Յորում աստանօր պատմի զէրկրորդ Գալուստ Ազատխանի, յասպահան, եւ զէրրորդ Մարան որ ընդ Հասանխան, եւ սպառ սպուռ կործանումն նորա: Պրակ՝ ութնէրրորդ : Ը : 8 :

            Եւ իբրեւ լսէ Ազատխան, ՚ի ճանապարհին այնմիկ յորում գնայր ՚ի վըկան թէ աճապարեաց հասանխան քան քեզ, եւ գնաց ՚ի քաղաքն իւր առ ՚ի պահպանել զնա ՚ի քէն: Ուստի խստորեալ զոտըս իւր ՚ի շաւղաց իւրոց դարձուցանէ զերեսս իւր հանդէպ սպահանայ . ուր անդրադարձեալ արագապէս իբրեւ զառծուի իմն ՚ի վերա որսոյ խոյացեալ յոյժ սլացմամբ ճախր առեալ վերաժամանէ: Ուր յետ քանիմի ամսոյ մնալոյն ապա տայ մարզպանութիւն քաղաքիս ուրեմն Ղագէրխանի՝ որէր այր խիստ եւ անագորոյն . եւ ինքն ելեալ ՚ի քաղաքէս ընդ Ֆաթիալիխան սպարապետիւ իւրով գնայ դէպ ՚ի Ղազունի քաղաք: Ուր կամէր նուաճել զբերդն մի ամուր, որում Շիրին զնա առձայնեն, որոյ գլխաւոր ասեն թէ՝ էր կոյս աղչիկ զդղեակն այն ամրագոյն գայ Հասանխան եւ առ բանակաւ նորա իբրեւ զմրրիկ իմն փոթորկեալ եւ մարախլապատեա ժամանէ: Ուր տան մարտ երկոքին կողմանքն ընդ միմեանս, եւ ՚ի վճարման մարտին՝ սպառ սպուռ պարտի Ազատխան յերեսաց նորա: Ապա ճողոպրեալ ՚ի ձեռաց նորա՝ ինքն միայն փախստեայ անկանի ՚ի բաբիլօն առ բդեշխն նորա ընդ իշխանութեամբ օսմանցւոց: Բայց գայ արդեօք առ բդեշխն հրաման ՚ի կոստանդինուպօլսոյ ՚ի բաց արձակել զնա: Եւ ապա Ազատխան մեկնեալ անտի գնայ ՚ի սահմանս բաղիշու . ուր հնարիւք իմն ձեռբակալ եղեւ ՚ի վրաց՝ մատնեցաւ ՚ի ձեռս զհասանխան, եւ գնացեալ եմուտ ՚ի սահմանս այրարատեան աշխարի: Անդ ապա հերակլ արքայն վրաց /641/ զնա կենդանի մատնեաց ՚ի ձեռս նորա՝ առնելով զնմանէ յետկար երդման առ ՚ի սպանանելոյ Զազատխան: Վասն սորայ նա զյանցանս նորա շնորհէ ըստ խնամալիր գթութեան սրտի իւրոյ, եւ առինքն պահէ իբրեւ խորհրդական իւր մինչեւ եւ առինքն պահէ իբրեւ խորհրդական իւր մինչեւ ցմահ Քէրիմխանի:

Պատմի արդ այժմիկ զէրկրորդ գալուստ Հասանպանի յասպահան՝ որ ՚ի Թուոջս Ասքանազպան՝ 1206 : ռ մ օ զ : եւ յամի տէառն 1757 : ռ չ ծ է : եւ զսովն սաստիկ որ առ որով էղեւ . հուսկ յէտոյ զպարտութիւն նորա եւ զսատակումն: Պրակ՝ Իննէրրորդ : Թ : 9 :

ռօամ

ռչծբ

            Յորժամ յաղթէ Հասանխան Ազատխանի առնու աւուր զկապուտ կողոպուտ բանակի նորա, եւ զայն իսկ բաժանէ յամենայն զօրաց իւրոց յղփութիւն եւ ՚ի պարարտութիւն յորոց: Եւ ինքն անցեալ ՚ի տեղւոջէն գայ կրկին անգամ յասպահան . առ որով՝ եւ զկնի եօթնամեայ տարաձգութեան հինիցս այսոցիկ սով սաստիկ տարածեալ սփռի ընդ ամենայն կալուածս աշխարհիս պարսից: Որ ոչ ինչէր ընդ հատ քան զսովն որ ՚ի ժամանակս տեառն Յոհաննու կաթուղիկոսի եղեւ զորմէ եւ ինքն ողբալիր արտասուօք, եւ աղտակցաբար քքուանօք վիպէ . զորոյ ընթեռնուլ յամենայն հասակաց յարտաքուս ցնդեալ թորեցուցանէ յաչաց իբրեւ զվտակս աղբերաց: Եւ զմերս իսկ նմին նմա գոգջիքն առաւել քանզայն . զորմէ ոչ կարեմ լաւապէս քան զնա արտադրել ուրեմն որք զմիու ունիմ բաւականէ զայն՝ որով կարեն լիալիր իմացուածիւ տեղեկանալ, եւ արտասուաթոր աչօք լալ ՚ի վերա թշուառութեանց մերոց: /642/ Միայն այս եղեւ ՚ի մեզ առաւել զի բաց յայնմանէ որք մեռան սովալլկութեամբ ՚ի տէր:   բազումք եւս որք եւ կանայնք, դստերք եւ տղայք մեռան եւ ընկղմեցան հոգւով ՚ի վիհս անհաւատութեան: Քանզի գնեալք եղեն նոքա սուղ գնոջ ՚ի վըկանացւոց զորոց տարեալ թլփատեցին եւ արարին պարսիկ դենիւ: Որք կան զ՚ի նոցանէ մինչեւ ցարդ զբազումս, որոց ոչ գոյթիւ: Իսկ հասանխան զկնի անցման ձմերան եղանակին, ընդ յաւուրս գարնանոյն ելեալ ՚ի սպահանայ իբրեւ ութսուն հազար զօրօք ՚ի միջոյ երեք ամսեան ժամանակի հազիւ հազ հասանէ ՚ի սահմանս Շիրազայ մեղմագոյն ընթացիւք, եւ պատեալ պաշարէ յամենայն կողմանց զշիրազ քաղաք: Բայց նախքան զհասանիլ հասանխան առ շիրազ՝ հրամայէ Քէրիմխան հնձել զամենայն արտորեայսն ցորենոյ թարց սպիտականալոյ զայնս . զի չէր իսկ տակաւին ժամանակ հնձոց: Զոր վաղվաղակի ժողովեալ զկանաչախոյզ զօրան ՚ի դղեակ անդր . որով իսկ զժողովուրդսն շիրազայ, եւ զզօրսն նորա յղփացեալ յօրացան կերակրովք՝ եւ դարմանեցան, եւ ոչ երբէք իսկ կրեցին զվտանգ նողութեան: Իսկ Հասանխան զկնի պաշարման շիրազ քաղաքի ոչ յուստոքէ գտանէր զկերակուր զօրու բանակին, զի էր իսկ յոյժ սղութիւն հացի, նա զի՝ եւ քէրիմխան զշրջապատեալ գեղօրէից հունձան խուզեալ էր, որպէս եւ զորմէ կանխեցաք արդեօք եւ յառաջագոյն բացատրեցաք: Որոյ աղագաւ պարտ վարկուցեալ նորա յուղարկել զվեց հազար ջորիս ՚ի հեռագոյն սահմանս շիրազոյ առ ՚ի բերել անտուստ ՚ի նոցունց զնպար պարենի բանակի զօրուն: Արդ լեալ զլուր գնացից ջորւոցն առ կողմամբն բացակայ սահմանաց վասն ռոճկի կերակրոց . նմին իրի իսկ եւ իսկ յղէ նա զՇեխալիխան հանդերձ գնդաւ միով, առ ՚ի կալնուլ զկիրճս դարձի ճանապարհաց նոցա: Որոց գնացեալ զանխուլ ճանապարհաւ /643/ հատին զռահօ նոցա՝ եւ որոց վերա հասեալք յարձակեցան՝ յորժամ բերէին իսկ զբեռինս իւրեանց լցեալ ցորենով եւ գարեաւ: Եւ քշեալք վարեցին զնոսա զամենեսեան միանգամայն, եւ հապճեպ տուեալ շտապ խուճապմամբ տարեալ ՚ի շիրազ անդր մուծին: Որով ոչ սակաւս եղեւ զորոց ուրախութիւնս, այլ բազումս եւ անթուելիս . քազի առաւել քան զառաւել առատացեալ բազմացան շտեմարանք ցորենոց, եւ գարւոյ: Արդ որ չափ ՚ի շիրազ զօրանային ժողովուրդք՝ եւ գումարք զօրաց Քէրիմխանի, այնչափ բանակ եւ զօրք հասանխանի եւ եւս անհնարին տագնապաւ տկարանային: Եւ իբրեւ լու ՚ի լու հռչակ եղեւ ՚ի բանակի անդ ուրեմն՝ թէ զպարէնս կերակրոյն զորս բերէին, բռնութեամբ յափշտակեալ տարան ՚ի շիրազ քաղաք: Եւ զի զօրք հասանխանի յոյժ նքթեալքէին եւ լքեալք ՚ի սովու, գնացեալք առ հասարակ պատեալ պաշարեցին շուրջ զհասանխանաւ, եւ հայցեալք զ՚ի նմանէ խնդրէին կերակուր ՚ի պէտս կենդանութեան: Իսկ նորա տեսեալ այնպիսի իսկ անմարթելի զաղէտս տարակուսանաց վտանգին, որոյ վասն խորհուրդ արարեալ ընդ հաւատարիմ զօրաց իւրոյ՝ ըստ նոքօք հանդերձ ելեալք ՚ի միգապատեալ գիշերային ժամուն՝ գաղտ եւ ծածկաբար եւ յանկարծակի ելին իսկ յերիվարս սրաթռիչս եւ օդապարիկ, որովք չուեալք վաղվաղակի յաւուրս երկուս ՚ի սպահան ժամանեցան: Ուրանօք իսկ հասանխան թիակեալ զմակոյկ չարութեան մտաց իւրոց գտանէ զհնարս ինչ նենգապատիր ստութեան յոյժ ստիպմամբ պահանջէ զսակհարկին ՚ի ժողովրդաց սպահանայ, զի մի (ասէ) իմասցի եւ ծանիցին զպարտիլս իմ Եւ ապա իսկ ՚ի նոյն գիշերի գաղտակծութեամբ իմն ելեալ ՚ի սպահանայ նստէ ՚ի վերա ձիոյն . եւ զնա աշտանակեալ արշաւէ դէպ ՚ի Թէհրան քաղաք: Իսկ այնորիկ զօրք որք ՚ի բանակի /644/ անդ մնացին . յորժամ ծագեաց արեգակն զլոյս նշուլից իւրոց ՚ի յերկիր՝ նոյն ժամայն իսկ ծանուցեալ գիտացին զփախուստ առն ապիրատի հասանխանի: Ուստի գրոհ տուեալ գնան միաբան ամենեքեան ՚ի շիրազ առ քէրիմխան եւ մատնեն զանձինս իւրեանց ՚ի ծառայութիւն նորա: Ապա Քէրիմխան փոյթ ընդ փոյթ արձակէ զՇեխալիխան հզօր ստրատելատ իւր բազմախուռ հրոսակօք, եւ յոգնախուռն հեծելազօրօք զհետի աղագս հասանխանի: Որոյ եկեալ յասպահան յերկուս աւուրս եւ ապա անտի փութացեալ չուէ խաղաց ՚ի Թէհրան: Ուր զետղ առեալ նստէ դադարէ մինչեւ առ որ իսկ էհաս քէրիմխան: Բայց հասանխան Թէրհանայ յառաջ խաղացեալ ՚ի մազանդարան, անդ կրկնակի ժողովէ զզօրս, եւ զպատրաստութիւն ռազմի յարդարէ: Եւ ապա քէրիմխան ոչ յետ բազում աւուրց եկեալ ՚ի Շիրազայ գնայ առ կողմամբն եզդայ ՚ի Թէհրան . ուր ինքն զետեղեալ զկայ առնու յղէ զՇեխալիխան ընդ դէմ հասանխանի: Որոյ գնացեալ ՚ի մազանդրան հանդիպեցան իրերաց, ուր իսկոյն իսկ հատուցին զռազմս իւրեանց, եւ ՚ի վճարել խազփն ՚ի պարտութիւն մատնի հասանխան իսպառ սպուռ յերեսաց նոցա: Անտուստ իսկ կամեցաւ ճողոպրիլ փութագոյն ընթացիւք ՚ի քաղաքն իւր վկան եւ ընդ աճապարելն նորա Աստուածասաստ իմն բարկութեամբ գոգցես ըմբճեալ ընկլուզի զձին մինչեւ ընդ կէս անձին նորա ՚ի կարակումս ինչ մօրեաց: Արք ոմանք ՚ի ծառայից իւրոց որք ընդ մերձն առ որ կային . իսկոյն գնացեալ հատին սրով զգլուխ նորա: Ուստի Աստուածային տեսչութեամբ իմն եղեւ արդօք ՚ի վրէժխնդրութիւն չարեացն այնոցիկ՝ զորս անգթութեամբ եւ անողորմ խստասրտութեամբ ներգործեաց ՚ի սպահան ընդ ազգս պարսից, եւ առ խղճալի ազգս հայոց: Զի ՚ի Նադէր ահարկու Թագաւորէն առ որ եցոյց /645/ զապստամբութիւն ՚ի ձեռաց նորա ազատեցաւ . իսկ աստանօր անկեալ ՚ի ձեռս չնչին ծառայից իւրոց՝ սատակի գլխատմամբ: Ապա զգլուխ բռնաւորին այնորիկ ցուցեալ շեխալիխանին, նա յոյոժ խնդութեամբ վաղվաղակի յղէ ՚ի ԹԷհրան առ քէրիմխան: Որով գրեթէ՝ ոչ սակաւ ցնծութիւն եւ զուարճութիւն եղեւ ընդ հանուր սահմանացս պարսից . զի բարձաւ դժնդակ եւ չարագոյն ամբարիշտ բռնաւորն ՚ի միջոյ . որով առ հասարակ ծնունդք աշխարհիս պարսից տագնապեալք եւ խոշտագեալք, եւ ՚ի կէտ ծայրագոյն թշուառութեան ժամանեալ էին: Ուստի լուեալ զսատակումն նորին՝ զմեծահանդէս ճրագալոյս առնեն՝ կատարելով զտօնախմբութիւնս ուրախականս ՚ի բազում աւուրս: Եւ այնու հետեւ գնայ շխալիխան՝ զբազում քաջաբասըիկ նահատակութիւնս առնելով ՚ի վրկան քաղաք ժամանէ . յոր մտեալ առնէ զսաստիկ կոտորուածս՝ եւ զարեան ճապիղս՝ մինչեւ զնոսա ամենեսեան ճնշէ ընդ ձեռամբ: Ապա յորոց վերա կացուցանէ ոստիկան ՚ի հաւատարիմ եւ ՚ի մտերիմ ազգականաց իւրոց եւ ինքն առեալ զկապուտ կողոպուտ, եւ զգանձս եւ զամենայն աղխս մթերից նորա դառնայ ՚ի Թէհրան առ Քէրիմխան . եւ ընծայէ նմա զամենայն, եւ զմասն բաժնի իւրոյ ընդունի զնմանէ:

Թէ զինչ արդէօք գործէաց Ռէֆիխան ոմն՝ որ կարգէցու ՚ի Քէրիմխանէ մորզպան յասպահանայ: Պրակ՝ Տասնէրրորդ : Ժ : 10 :

            Արդ՝ ընդ յաւուրսն ընդ յայնոսիկ՝ յորժամ գնաց Շեխալիխան ՚ի Թէհրան զհետ Հասանխանի . յայնժամ կարգէ Քէրիմխան մարզպան ոմն Ռէֆիխան . որէր /646/ եղբայր զէքիմխանի, եւ խորդաեղբայր Քէրիմխանի: Քանզի մայր նոցա՝ զկնի մահու առն իւրում եղբօրէին աղայ՝ առնու զնա յիւր կնութիւն էրնաղ հայր քէրիմխանի . զի էր կին եցբօր իւրոյ ըստ մոլար օրինի պարսից կարգադրութեան: Որոյ եկեալ յասպահան յոյժ ճահողապէս գործէ զբարեփառ հանդէսս շինութեան: Եւ յաւուրս ժամանակոց զորոյ մարզպանութեան՝ այր ոմն ժանդ եւ ժպիրհ գնայ բռնութեամբ յափշտակէ զսեխ իմն՝ ՚ի շուկաէն ՚ի ձեառց վաճառողէ թարց հատուցանելո նմա զգինս սեխի: Ուստի զայրացեալ տեառն սեխի գնացեալ գանկատէ զՍավզալիխան յանողորմ յառնէն Ռէֆիխանին: Իսկ նա կոչեալ նորա ասէ . ոչ պատկառիս արդեօք յազնուականութենէ քումէ, զի բռնութեամբ յափշտակեցեր զսեխն ՚ի խղճալ յառնէս այսորիկ . մի թէ գռեհիկ ոք իցեսմ, եւ կամ յափշտակօղ զի այսպէս արարէր: Արդ՝ այն այր յորժամ լուաւ զբանս զայսոսիկ ՚ի բերանոյ նորա, մրմռեալլի ցասմամբ արձակէ զատրճանակն ՚ի վերա նորա եւ սպանանէ զայնպիսի արդարակորով եւ հեզահամբոյր զիշխանն, եւ զազգականն Քէրիմխանի: Ապա իսկ գնա Սավզալիխան փախստեայ ՚ի սպահանայ ՚ի տեղի ինչ ամրագոյն ղօղեալ թագչի . բայց յետոյ ըմբռնեալ՝ սպան զնա Քէրիմխան: Ահա առ քեզ զայս առ ՚ի յինէն վասն այնորիկ տեսեալ եղեւ . զի ծանիցիս եւ իմասցիս թէ ճշմարիտէ զոր ասէ մարգարէն Եսայի թէ Թագաւոր արդար տիրեսցէ . եւ իշխանք իրաւամբ դատեսցեն:

/647/ Թէ ոյր վասն գնաց Քէրիմխան ՚ի սահմանս Հայաստան աշխարի եւ կամ որպէս ըմբռնէցու Ֆաթիալիխան ՚ի զորաց Քէրիմխանի: Պրակ՝ մէտասան էրրորդ : ԺԱ : 11 :

            Վասն զի մինչ Քէրիմխան կայր բանակեալ ՚ի Թէհրան քաղաք զկնի յաղթութեան Հասանխանի լսէ զվտարանջութիւն Ֆաթիալխանի որ զկնի ձեռբակալ լինելոյ ազատխանի Տեառն իւրոյ ՚ի վրաց ինքն եմուտ ՚ի յորմի քաղաք ամրացաւ, եւ սրնքացեալ թեկն ածէր զնմանէ: Ուստի համագունդ զօրօք խաղայ չուէ ՚ի Թէհրանայ, եւ յուղիանկեալ գնացեալ ժամանէ ՚ի սահմանս ատրպատականայ . ուր տուեալ ճակատ մարտի ընդ ֆաթիալիխանի, յառաջին նուագոջ Շեխալիխան որէր ազարապետ կարգեալ ՚ի վերա ամենայն պարսից զօրուն հեծելաց ՚ի պարտութիւն մատնի: Սակայն յապա իսկ զէքիխան ոմն որէր խորդաեղբայր, եւ հօր եղբօր որդի Քէրիմխանի՝ որէր կարգեալ նահապետ եւ կոմս ՚ի վերայ հետեւակազօր գնդից, սա աստոաին քաջութիւն իմն ցուցեալ՝ զհամայն հրացանաւորս ՚ի մի վայր կուտեալ զամենեսեան զնոսա հրամայէ ՚ի մի հաղ թափել զգնդակս հրացանաց ՚ի վերա թշբանեացն որպէս զկարկուտս հրախառնս . եւ զկայծակս հարծինս: Որովք այնու հետեւ իսկ պարտեալ գտեալ եղեւ ֆաթիալիխան զոր ձեռբակեալ տանեն առ Քէրիմխան . եւ նա շնորհէ նորա անդ զկեանս, եւ ոչ ինչ իւիք մեղանչէ յանձն նորա: Բայց զյաղթանակ մարտին տան շեխալիխանին՝ ոչ ինչ գրելով զարութիւն զէքիխանի . վասն որոյ զայրացեալ զասնու՝ եւ հատուածեալ բաժանի Քէրիմխանէն գնայ թափառական ՚ի սպահան:

/648/ Վասն ապստամբութէան Զէքիխանի, եւ վասն գալոտխան Քէրիմխանի յասպահան եւ նուաճէլոյ զնա: Պրակ՝ էրկոտասան էրրորդ : ԺԲ : 12 :

            Իսկ ՚ի 1762 յամի տեառն գայ զէքիխան հատուածեալ յասպահան քաղաք, եւ ընդ վզեալ վտարանջի զՏեառնէ իւրմէ Քէրիմխանայ, եւ նշկահեալ արհամարէ զհրամանս նորա: Եւ ապա կարի խստագոյն հարկապահանջութեամբ կեղեքէ եւ տուայտէ, եւ կաշկանդեալ տուայտէ զբնակիչս սպահանայ, եւ շրջակայ գաւառաց նորին մանաւանդ մեզ ջուղայի հայոցս: Արդ յորժամ լսէ Քէրիմխան զնորայն ապստամբութիւն՝ իսկոյն կարգէ զպետս եւ զկուսակալս ՚ի վերա ամենայն գաւառաց եւ յաշխարհաց որք ընդ իւրով իշխանութեամբ էին . ապա ինքն անցեալ անտուստ երագափոյթ արշաւմամբ գայ ժամանէ յասպահան քաղաք: Իսկ ընդ զէքիխանի զգալուստ նորա ժամային խոյս տայ ՚ի քաղաքէս, եւ հապճեպ տագնապաւ անկանի փախստեայ ՚ի հարաւակողմ քաղաքիս ՚ի Լօռաստան: Բայց Քէրիմխան զոր մեծ գումարեալ տայ ՚ի ձեռս ուրումն նազալխանի, եւ զկնի յղէ Զէքիխանի: Որոց գնացեալ առ նոսա ժամանեն՝ եւ զզէքիխան ձեռբակալ արարեալ բերեն առ քէրիմխան, որոյ տեսեալ զնա զսպանումն նորա ներէ թողլով զյանցանս նորա, բայց պահէ առ ինքն մեծաւ զգուշութեամբ եւ անարգանօք: Իսկ զայնոսիկ որք հրապուրեալ էին զնա թեկնածութեան վասն սպանանէ զամենեսեան:

/649/ Վասն էղէլոց իրաց որ յասպահան առ Քէրիմխան: Պրակ էրէքտասան էրրորդ : ԺԳ : 13 :

            Մինչ տակաւին կայր Քէրիմխան ՚ի սպահան՝ ՚ի ժամանակի անդ յայնորիկ որք ոմանք ժանդք՝ ապառումք եւ անագորոյնք, որոց անուանքն Թօրաբխան, միրզայ աղէլի կոչիւր . նենգ գործեալ դաւաճանութեամբ ընդ ներքինապետին՝ դաւեցին այսպիսի իմն հնարիւք կորուսանել զնա: Քանզի ՚ի տանեաց բաղանեացն յոր լողանալոցէր Քէրիմխան՝ անդ արարին զծակ ինչ նրբագոյն զի անտուստ իսկ հարկանիցեն զնա գնտակաւ հրացանի եւ սպանեցն: Մտեալ Քէրիմխանի ՚ի բաղանիս անդ՝ տեսանէ զծակն ՚ի յառաստաղ տանեացն, որով զդուն ինչ նշոյլ ճառագայթից արեգական անկեալ շողշողիւր: Վաղվաղակի զգացաւ զխարդաւական դաւաճանութեանն վասն որոյ փոյթ ընդ փոյթ ելանէ ՚ի բաղանեցն եւ ճշգրտէ զիրսն ստուգութեամբ եւ հաւաստեաւ գիտացեալ լինի թէ ՚ի նոցանէ դժրօղ նենգուեացէ լեալ: Ապա զնոսա կոչէ առինքն եւ կշտամբեալ յանդիմանէ զանիրաւութիւնս նոցա եւ արդարապէս դատմամբ հրամայէ զնոսա սպանանել: Ընդ որս իսկ սպանանել՝ զերկուս հայս՝ որքէին հրավառ բաղանեացն զի եւ զնոսա կաշառակուր արարեալ էին արքն այնոքիկ՝ զի մի երբէք զհրապոյրս նենգութեան իւրեանց ՚ի յայտ իսկ ելանիցէ:

/650/ Թէ որպէս սպան զՖութիալխան ՚ի գաւառք Գէանգման: Պրակ՝ չորէքտասան էրրորդ : Ժ Դ : 14 :

            ՚Ի ժամանակին յորում գնայր Քէրիմխան ՚ի սպահանայ ՚ի սհամանս խուժաստանի ընդ ամենայն բանակաւն իւրով . դէպ էղեւ նոցա անցանել առ տեղեաւրն այնմիկ յորում ֆաթիալիխան հասեալ զհետ նորա կամէր սպանանել զՔէրիմխան: Անդ հարցանէ Քէրիմխան ցՖաթիալիխան, եթէ յայնժամ առ իսկ ժամանէիր ինձ զինչ արդեօք առնէիր . իսկ նա յանդուգն լրբութեամբ պատասխանէ թէ՝ սպանանէի զքեզ: Յայնժամ ակնարկեալ քէրիմխան առ նախարարս եւ առ ամենայն մեծամեծս իւր ասէ ՚ի լու համայն բանակին թէ՝ ահա տեսէք ով ազնիւք եւ քաջաբաստք նախարարք իմ եւ զօրք թէ որպիսի արդարութեամբ վճիռս ետ վասն անձին իւրոյ: Քանզի կամէի ես զանձն նորա խնայել, եւ ոչ կորուսանել զկենդանութիւն նորա, որպէս եւ զի տեսանեք մինչեւ ցարդ առագաստիւ գթութեամբ պարածածկեցի զնա, եւ ոչ ինչ զնվաս գործեսի անձին նորա Ապա դարձուցանէ զերեսս իւր առ ֆաթիալխան ընդ նմա սկսանի խօսիլ այսպէս . թէ որով հետեւ յայնժամ դու ոչ խնայիր զանձն իմ, ուրեմն այսօր եւ ոչես զքեզ խնայեմ: Վասն որոց հրամայէ, սպանանել զնա ՚ի տեղուջն յայնմիկ . իբր ՚ի վերին ակնարկութենէ խնդրեալ զվրէժխնդրութիւն սակս ոճրագործութեանց նորա զարս արար ամենայն ուրեք մանաւանդ ՚ի միաբանս Տաթեւու սուրբ Վանաց, որէ ՚ի գաւառս սիսական ՚ի Սիւնեաց աշխարի, եւ ՚ի սահմանս մեծին հայոց, մերձ ՚ի յաւանն որոտնայ:

/651/ Վասն գնալոց Քէրիմխանի ՚ի սահմանս խուժաստանի եւ ապա անտի ՚ի շիրազ քաղաք դառնալն եւ վարէլոյ զԹագաւորութիւն իւր խաղաղութէամբ: Պրակ՝ հնգէտասան էրրորդ : Ժ Ե : 15 :

            Եւ զկնի այնորիկ Քէրիմխան մարզպան դնէ յասպահան, զմիում ՚ի հաւատրմաց իւրոց, եւ ինքն չուեալ խաղայ ՚ի սահմանս խուժաստանի . որոյ ժամանեալ նուաճէ զամենայն կողմանս այնորիկ ընդ իշխանութեամբ իւրով, եւ ամենայն արաբացւոց . եւ այլոց ազգաց որք բնակիչքէին նորա ՚ի հարկի կացուցանէ: Ապա գնացեալ մտանէ պերճահանդէս փառօք ՚ի Շիրազ . եւ

1757

ռչծէ

անդ դնէ զաթոռ թագաւորութեան իւրոյ . եւ հնարիւք իմն նուաճեալ զնախարարս պարսից . հնազանդեցոյց զընդ իւրեւ . եւ վարեաց խաղաղութեամբ զԹագաւորութիւնս պարսից մինչեւ ՚ի մահ: Բայց ոչ կամեցաւ անուանիլ Թագաւոր այլ խան միայն եւ փոխանորդ Թագաւորի: Իսկ ապա ՚ի 1225 թուոջս արամազեան յղէ զՍադեղխան եղբայր իւր ՚ի վերա բասրայ քաղաքի, տալով ցնա եւ զզօրս բազումս . որոց չուեալ պաշարեն զբերդ քաղաքին ՚ի յամենուստ կուսէ, եւ զկերակուր պարենիցն հատանեն մինչեւ ցութ եւ տասն ամիս: Ապա լքեալ եղեն բնակիչք քաղաքին ՚ի սովոյ զքաղաքն ՚ի ձեռս նորա . որ եկաց մնաց ՚ի ձեռս պարսից մինչեւ ցմահն Քէրիմխանի: Արդ՝ Քէրիմխան վարեալ խաղաղութեամբ զԹագաւորութիւն իւր մեռանի : ռմիէ : ռչհը : Որ եւ Թագաւորեալ ընդ ամենայն ամս: Սա էր այր անձնեայ եւ Թիգնաւէտ . հզօր եւ ահագին, զուարթատես եւ նազաբան . եւ ՚ի խրախճանութիւնս կերակրոց՝ անչափութեամբ ուտելով եւ ըմպելով խրախանայր: Քանզի կարի չափազանց ըմպէր զօղի եւ գինի . բայց զխոհեմութիւն բանի մասին բնաւ ոչ կորուսանէր: Եւ ՚ի /652/ վերա ամենայն ազգաց ունէր զխնամս գթութեան, եւս առաւել ՚ի վերա քրիստոնէից . որով գրեթէ անչափական շինութիւն եւ խաղաղութիւն բեր իւր յամենայն ազգս: Նազի՝ եւ ասել կարեմ թէ սա եղեւ ՚ի յետին ժամանակս կրկնակի հեղինակ շինութեան եւ հաստատութեան աշխարհիս պարսից . մանաւանդ ապ Շիրազայ քաղաքին: Եւ եւս՝ թողլով իմ զհնագոյն Թագաւորսն պարսից՝ համեմատեալ սա ընդ տոհմի Սէֆւոյն, առաւել գտաւ սա քան զնոսա զօրութեամբ՝ իմաստութեամբ եւ գթութեամբ: Իսկ բաղդատեալ ընդ Նատէր արքային՝ սա յաւէտ գերապայծառ եղեւ քան զնա . այլ միայն զզրկողութիւն, եւ զչափազանց անգթութիւն նա առաւել ունէր քան զսա . որով եւ ահագին իսկ երեւիւր բոլոր տեսողաց: Իսկ զկնի մահու նորա զոր ինչ եթէ տէր կամեսցի՝ առ յապա գրեցից առնելով զայն երկրորդ հատոր, այլ այժմ վասն ժամոյս փութութեան՝ զոր ինչ զսմանէ ճառեցաք հէրիք լիցի եւ բաւական:

Ահա կատարեցաւ զերկրորդ մասն առաջի հատորիս: Փառք քեզ Փառաց Թագաւոր:

ռմժա

ռչկբ