1
Ընդ
այսոսիկ
հանդերձ
աստուծով
եւ
առաջիկայ
պրակքս
ՊՐԱԿՔ
Թ
2
Ութերորդ
գլուխ
առաջադրելոցն
խնդրել՝
եթէ
զի՛նչ
տեսակ
է՝
այսինքն
յարմարաբանութիւն՝
Արիստոտելի
շարագրածութեանց։
3
Արդ
է
ոչ
մի
տեսակ,
այլ
զանազան.
բայց
եթէ
ոք
ասիցէ
այլ
յեղանակաւ
մի
գոլ՝
յամենայն
ուրեք
նմանն
գոլով
եւ
պատշաճագոյն
ըստ
ենթակայից
իրողութեանց.
քանզի
որպէս
նման
են
ենթակայից
իրողութեանց՝
թուի
մի
գոլ.
քանզի
զանազան
իրաց
բուռն
հարեալք՝
ամենայարմար
տեսակաւք
բանից
պատշաճեցոյց,
կերպարանակցելով
զյարմարաբանութիւնս
ենթակայից
իրողութեանց։
4
Վասն
որոյ
ի
մասնականսն,
այսինքն՝
ի
թուղթսն,
փոյթ
եւ
կարճառաւտ
է,
հասարակ
միանգամայն
եւ
առանձինն.
եւ
հասարակ՝
վասն
զի
ոչինչ
զանազանի
թղթական
յարմարաբանութիւն
հասարակ
խաւսից,
բայց
միայն
ներագրաւորն
գոլով
եւ
առ
տարացիս.
իսկ
առանձինն,
զի
մի
ի
տգիտականն
անկցուք։
5
Վասն
որոյ
եւ
Հերմոգենիս,
որ
զՃարտասանական
արհեստն
գրեաց՝
ասէ.
«Զնորն
հասարակաբար
եւ
զհասարակաբարն
որպէս».
քանզի,
որ
հասարակ
մտածութիւն
ունին՝
պարտ
է
աւտարավայելուչ
բառիւք
յարմարել,
զի
մի
արհամարհեսցի
վասն
գետնաքարշ
բառիցն
եւ
մտածութեանցն.
իսկ
զնորագոյնսն
դարձեալ
եւ
զաւտարավայելուչ
մտածութիւնսն
պարտ
է
հասարակական
բառիւք
յարմարել,
որպէս
զի
խորագոյնք
գոլով
իմասցին։
6
Այլ
եւ
կծու
է,
եւ
զի
կծու
է՝
յայտ
առնէ
մի
ոմն
ի
թղթոցն.
քանզի
յետ
մահուն
Սոկրատայ,
ելեալ
յԱթենից՝
տածիւր
ի
Քաղաքիդում,
եւ
վերստին
կոչելով
որ
յԱթենս
եւ
ոչ
հաւանեալ՝
գրեաց
այսպէս.
«Ոչ
հաւանեցուցից
զԱթենացիս
երկիցս
մեղանչել
զիմաստասիրութիւն,
առ
որս՝
խոզատանձ
ի
վերայ
խոզատանձի
ծերանայ
եւ
թուզ
ի
վերայ
թզոյ»։
7
«Թուզ
ի
վերայ
թզոյ»
գրելով՝
զզրպարտողսն
նշանակեաց։
8
Իսկ
ի
միջակսն,
այսինքն՝
յերկուս
պատմագրութիւնսն,
ստոյգ
տրամայաւդեալ,
որ
մանաւանդ
պատշաճ
է
պատմագրութեան.
քանզի
ոչ
է,
որպէս
յայլսն՝
արտաքուստ
ինչ
ձեռնարկութիւնս
առնել՝
նոյնպէս
եւ
ի
պատմագրութեան։
9
Իսկ
ի
յընթանրականսն
ի
տրամաբանականսն,
որպէս
առ
արտաքոյս
իմաստասիրութեան
խաւսելով,
իսկ
ի
տրամաբանականսն՝
խիստ
եւ
զանազան,
նմանութեամբք
Աստղական
անուամբք
եւ
շնորհաւք
լի։
10
Իսկ
ի
հանրականսն
եւ
յինքինադէմսն,
որ
եւ
յունկնդրականսն,
ըստ
բառից
անհաւաստի,
իսկ
ըստ
անուանաբերութեան
հաւաստի,
որպէս
յորժամ
ասէ
ստորոգութիւն
եւ
քեղաւոր
եւ
տեղի.
ոչ
զայն
տեղի
որոյ
եզրն
պարունակաւղ
է
այնմ՝
որ
պարունակի
ի
նմանէ,
որպէս
սահմանեաց
ի
Բնաբանութեան,
այլ
տեղի
անուանէ
զձեռնարկութիւնն՝
որ
բազում
ձեռնարկութիւնս
պարունակեալ
ունի
յընքեան։
11
Դարձեալ՝
որպէս
յորժամ
մեկնութիւն
ասէ
զանպաճոյճ
բառն
մեկնութեանն։
12
Եւ
այլազգ
դարձեալ
անհաւաստի
է
Արիստոտէլ.
քանզի
տարակուսելով՝
ոչ
իսկոյն
առընթեր
դնէ
զլուծումն,
այլ
շարամանէ
զերկրորդ
եւ
զերրորդ
տարակուսութիւնն,
եւ
այնպէս
ահա
ի
ձեռն
լուծման
յերրորդ
տարակուսութեանն
լուծանէ
զառաջին
տարակուսութիւնն,
զոր
ոչ
կարէ
ի
միտ
առնուլ
ընթերցաւղն
եւ
ոչ
ի
վերայ
կալ
երեւելեացն.
իսկ
մտածութիւնն
ոչ
հեռի
կայ
յերեւելեացս,
վասն
զի
աղաչէ
զամենեսեան
եւ
հարկաւորէ
ի
ներգործութենէ
երեւելեացն
զցուցեալսն
հաւատացուցանել։
13
Եւ
զցուցեալսն
ի
ձեռն
բանից՝
վկայութեամբք
հնոցն
վերակնքէ,
ասելով՝
այսպէս
թուի
Եռակղիտեայ
եւ
Էմպէդոկղեայ։
14
Եւ
զվերագոյնս
քան
զբնութիւն
քննելով
հաւատարմանայ
[1]
յայնցանեաց՝
որ
ըստ
բնութեանն
են.
վասն
որոյ
միշտ
աստուածաբանելով
բնաբանէ,
որպէս
եւ
Պղատոն
բնաբանելով
աստուածաբանէ,
ամենայն
ուրեք
յարաշրջեցուցանելով
զկարծիս
տեսակացն։
15
Իններորդ
գլուխ
է
առաջադրեցելոցն
խնդրել,
թէ
զի՞
զանհաւաստութիւն
ախորժեաց
Արիստոտէլ.
վասն
զի
ոչ
էր
բնութեամբ
անհաւաստի՝
արդեաւք
վասն
պատմական
տկարութեան
զայս
ախորժեաց,
քանզի
ի
յոլով
իրս
հաւասարաբար
պատմէ,
որգովն
ի
մասնականսն
յամենեսեան
եւ
յայնս՝
որք
ընդ
մէջսն
են,
եւ
ի
հանրականացն
ի
տրամաբանականսն
յամենեսեան
եւ
յինքնադիմացն
յոմանս,
որպէս
յԱմբարձականսն
եւ
ի
Տեղիս
եւ
յԻմաստականս
յանդիմանութիւնս,
եւ
բնութեամբ
գոլով
հաւաստի՝
զանհաւաստութիւն
ախորժեաց։
16
Բայց
ախորժեաց
զանհաւաստութիւն
վասն
երից
պատճառաց՝
կամ
թագուցանելոյ
սակս,
կամ
փորձելոյ,
կամ
կրթելութեան.
քանզի
որպէս
առ
ի
քերթողացն
առասպելքն
եւ
առ
ի
քահանայիցն
վայրագոյրք՝
նոյնպէս
առ
ի
յԱրիստոտելեան
հաւաստութիւն,
բայց
զի
զՈրփիականն
միայն
ոչ
երգէ
զայն
եթէ.
17
«Երգեմ
հանճարողաց,
եւ
դրունս
ի
վերայ
ունկան
դիք
պիղծք».
18
Նմանն
սորին՝
19
«Չարախոհիցն
պղծաց
զթաւս
ականջացն
պարածածկեսցեն
սարդի
ոստայնիւք».
20
Եւ
զԿաղղիմաքայինն՝
21
«Յիջանել
կողովին
ընդ
գետին
հայեցարուք
կանայք,
22
եւ
ոչ
ի
ձեղուանց
եւ
մի՛
ի
բարձանց
ճաճանչէք»։
23
Եւ
Արիստոտէլում
երբեմն
մեղադրելով
Աղէքսանդրոս
վասն
արտատուութեան
իւրոց
շարագրածացն՝
«եւ
արտատրեալ
է»
ասաց
«եւ
ոչ
արտատրեալ»,
առակելով
զանհաւաստութիւն
իմն
ի
Պիւթագորականացն
արտատրեալ
զասացեալ
միայնագիրսն
որ
Վասն
բանից
գծաց՝
ի
նաւաբեկութեան
ըմբռնեցաւ
որպէս
զանճառսն
արտակաքաւեալ.
եւ
զոր
ասէն
Պղատոն
վասն
անհաւաստութեան,
«եթէ
եւ
տախտակագիրն
ուրեք
կիրս
կրեսցէ
[2]
յերկրում
եւ
կամ
ի
ծովում,
որ
ընթեռնուն
մի՛
գիտասցէ».
արդ՝
այսպէս
թագուցանելոյ
սակս։
24
Եւ
կամ
սակս
փորձելոյ
զպատկանաւորս
եւ
զանպատկանաւորս
իմաստասիրութեան,
որպէս
զի
անպատկանաւորքն
առ
իմաստասիրութիւն
թիկունս
դարձուսցեն,
առ
որս
պարտ
է
ասել
զՀոմերականն՝
եթէ
25
«Ո՞ւր
փախչեսցին
թիկունս
դարձուցեալ,
որպէս
յոռի
ոք
ի
պատերազմում»,
26
իսկ
պատկանաւորք
առ
իմաստասիրութիւն
յորդորագոյնք
եղիցին,
ուսանելով՝
եթէ
որչափ
ինչ
պէտս
ճգնութեան
ունին
առ
ի
յուղղիլ
իմաստասիրութեամբ.
առ
որս
է
ասել
զՊղատոնականն՝
զոր
ի
Մանկաւրէնումն
ասէ.
«Արդ՝
եթէ
դժուարք
եւ
եթէ
դեւրք՝
ընդ
այս
ուսմունս
գնալի
է՝
այս
է
ճանապարհ.
անփոյթ
առնել
ոչ
է
պարտ»։
27
Արդ՝
այսպէս
եւ
արծուիք
որոշեն
զհարազատագոյնսն
եւ
զխորդսն
ի
ձագուց՝
կացուցանելով
զնոսա
ընդդէմ
արեգականն.
եւ
որ
միանգամ
անքթթակի
կարող
գոն
հայել
ընդ
ճառագայթսն
արեգական,
հանելով
այնուհետեւ
ի
բոյնս՝
որպէս
հարազատս
սնուցանեն։
28
Իսկ
որք
ոչ
կարեն
հայել
ընդդէմ
ճառագայթից
արեգականն՝
որպէս
խորթս՝
ի
բաց
ընկենելով
ի
բունաց՝
անտի
սատակեն։
29
Քանզի
որպէս
արամազդային
[եւ]
թագաւորական
գոլով
արծուի՝
եւ
զթագաւորականն
ի
զգայութեանց
ստուգեալ
ունի,
այսինքն՝
զտեսարանն։
30
Եւ
զի
թագաւորական
է
արծուին՝
յայտ
է,
զի
ոչ
երբեք
կերակրի
մեռեալոտեաւք։
31
Այսպէս
եւ
Կեղտացիք
Ռինոսիւ
գետով
որոշէին
զհարազատս
յորդեացն
եւ
զշնայինսն.
քանզի
դնելով
զնոսա
ի
վերայ
վահանաց՝
թողուին
ի
հոսանս
գետոյն
այսր
եւ
անդր
բերիլ։
32
Եւ
որք
միանգամ
ընկողմէին
ի
հոսանացն՝
որպէս
որդիս
շնացելոց
կարծելով՝
անփոյթ
առնէին,
իսկ
որք
ապրէինն՝
առ
հարազատս
ունելով՝
խնամով
սնուցանէին։
33
Իսկ
Պիւթագորականք
զպատկանաւորս
եւ
զանպատկանաւորս
առ
իմաստասիրութիւն
երազովք
փորձեալք
նախաճանաչէին.
քանզի
քննէին
զնոսա
յետ
բազում
աւուրց
յաղաւթս
կալ
հրամայելոյ՝
եթէ
որպիսիս
երազս
տեսին։
34
Եւ
զորս
կարծէինն
պատկանաւորս
գոլ
առ
իմաստասիրութիւն՝
ընդունէին
ի
պարապարանն,
իսկ
զանպատկանաւորսն
հալածէին
ամենայն
գոյիւ։
35
Եւ
այնուհետեւ
ունայնաշիրիմն
շինելով
նոցա՝
որպէս
ընդ
մեռելոց
կաճառէին։
36
Վասն
որոյ
եւ
Քիղովն
Լակեդոմովնացի
զայս
կիրս
կրեալ
ի
նոցանէ՝
հուր
հարեալ
զպարապարանէն
նոցա՝
զբազումս
ապականեաց։
37
Իսկ
Պղատոն
ի
ձեռն
գինոյ
որոշէր
զպատկանաւորս
եւ
զանպատկանաւորսն,
լաւագոյն
եւ
ճարտարագոյն
քան
զՊիւթագորաս
առնելով.
վասն
զի
յերազս
մարթ
գոյ
եւ
յաւելուլ
եւ
պակասեցուցանել,
բայց
արբեցեալք՝
զամենայն
ինչ
անբաժ
եռակի
արտապատմեմք,
զոր
յառաջն
բազում
ծածկութիւնք
թագուցանէաք։
38
Արդ՝
այսպէս
եւ
փորձելոյ
սակս։
39
Իսկ
կրթութեան՝
որպէս
Պղատոն
զդաժանութիւն
կարծմանցն
ախորժեաց
կրթութեան
սակս։
40
Այսպէս
եւ
Ապողղոն
զառշեղութիւն
նախասացութեան՝
փորձելոյ
սակս.
վասն
որոյ
եւ
Կռիսոսի
տուաւ
անհաւաստի
պիտած.
41
«Կռիւսոս
ընդ
Հաղէս
անցեալ
մեծ
իշխանութիւն
քակտեսցէ».
քանզի
անյայտ
էր՝
եթէ
զիւրն
եթէ
զԿիւրոսին.
ուստի
զաւրաժողով
եղեալ՝
զյետնագոյսն
վիճակեցաւ։
42
Եւ
Աթենացւոց
երբեմն
պիտած
տուաւ.
43
«Պարիսպ
Տռիտածնի
փայտեղէն
տայցէ
մեծագանձն
Արամազդ».
44
քանզի
յայտնէր՝
եթէ
ի
ձեռն
եռավարիցն
պարտ
է
նոցա
նաւամարտել.
քանզի
զայս
նշանակէր
փայտեղէն
պարիսպն։
45
Յորոյ
վերայ
եհաս
Թեմիստոկղիս
դժնեայ
գոլով
յիմանալ։
46
Եւ
Սաղամինացւոց
տուաւ
պիտած
որ
ասէր.
47
«Ո՜վ
աստուածային
Սաղամիսս,
յուզես
դու
զորդիս
կանանց».
անյայտ
գոլով՝
եթէ
զորոց
արդեւք
կանանց,
զիւրեանցն
եթէ
զհակառակամարտիցն։
48
Արդ՝
միանգամայն
ասել,
եթէ
որպէս
քերթողացն
առասպելք
եւ
քահանայից
վայրագոյրք՝
այսպէս
եւ
Արիստոտէլի
ըստ
բառիցն
անհաւաստութիւն,
թագուցանելոյ
սակս։
49
Դարձեալ՝
որպէս
արծուեաց
արեգակն
եւ
Կեղտացւոց
Ռինոս
գետ,
Պիւթագորականաց
երազք,
Պղատոնի
գինին՝
այսպէս
եւ
Արիստոտելի
ըստ
բառիցն
անհաւաստութիւն,
փորձելոյ
սակս։
50
Եւ
որպէս
դարձեալ
Պղատոնի
կարծմանն
դաժանութիւն
եւ
Ապողղոնի
առշեղութիւն
նախասացութեանցն՝
այսպէս
եւ
Արիստոտելի
ըստ
բառիցն
անհաւաստութիւն,
կրթութեան
սակս։
