1
Ընդ
այսոսիկ
հանդերձ
աստուծով
եւ
առաջիկա
պրակքս
ՊՐԱԿՔՍ
ԻԳ
2
«Յայնցանէ՝
որք
եւ
ոչ
ըստ
միում
շարամանութեան
ասացեալ».
3
Բաժանեալ
Արիստոտէլի
զասացեալսն
յայնս,
որք
ըստ
շարամանութեան
են,
եւ
զգոյսն
յայնս,
որք
ոչ
ըստ
շարամանութեան
են,
եւ
զգոյսն՝
որ
յընդհանուր
գոյացութիւն
եւ
ի
մասնական
գոյացութիւն
աստանաւր
բաժանէ
զայնս,
որք
ոչ
ըստ
շարամանութեան
են՝
ի
տասն
ստորոգութիւնս։
4
Եւ
տարակուսեն
ոմանք
ասելով,
եթէ
ընդէ՞ր
անդուստ
իսկ
ի
վերուստ
ոչ
ել
ընդ
ամենայն
բաժանմունսն,
յորժամ
բաժանէր
զասիցեալսն։
5
Եւ
ասեմք,
եթէ
կարեւորապէս
արար՝
որ
ի
վերոյ
պահեաց
զայս
բաժանումն,
որպէս
զի
յանգեսցի
առաջին
հատածն
ի
սոսկ
թիւ
ստորոգութեանցն
եւ
սկիզբն
արասցէ
երկրորդին
նոյն
ինքն
ստոյգ
վարդապետութեան.
քանզի
որպէս
ճարտարք
ի
կենդանագրաւղացն՝
յառաջ
քան
զկատարեալ
կերպարանն՝
որ
ի
ձեռն
գունոցն
եղանի՝
նուաղ
ինչ
մտածութիւնս
տան
ի
ձեռն
գծագրութեանն,
այսինքն՝
սպիտակագրութեանն՝
այսպէս
եւ
Արիստոտէլ,
բանիւն
կենդանագրելով
զիրողութիւնս՝
նուաղ
երեւումն
մեզ
տայ
ստորոգութեանցդ.
քանզի
թանձրամասն
վարդապետութիւն
նոցա
սոսկ
յարացուցիւք
միայն
յառաջաբերի,
իսկ
մանրապատումն
եւ
զյատուկսն
իւրաքանչիւրոյ
ստորոգութեան
ասէ
եւ
զբաժանումն,
զի
եւ
զայնսն
իմասցուք,
որ
ձեռն
յատկացն
գոյանան
ստորոգութեանց,
եւ
զայնսն՝
յորոց
նոքա
դարձեալ
գոյանան
ի
ձեռն
բաժանման։
6
Այլ
Արիստոտէլ
ի
ձեռն
տասն
յարացուցից
առնէ
զթիւ
տասն
ստորոգութեանցս.
իսկ
բե՛ր
մեք
ի
վերայ
միոյ
եւ
նոյն
յարացուցի
արասցուք
զվարդապետութիւն՝
ի
վերայ
Սոկրատայ.
քանզի
Սոկրատէս
եւ
գոյացութիւն
է,
որպէս
մարդ
եւ
քանակ՝
որպէս
երկուկանգնեան
կամ
երեքկանգնեան,
եւ
որակ՝
որպէս
սպիտակ
եւ
երաժշտական,
եւ
առ
ինչ՝
որպէս
հայր
կամ
որդի,
եւ
առնէ՝
որպէս
կտրելով,
եւ
կրէ՝
որպէս
կտրիլ,
եւ
կայ՝
որպէս
նստեալ
կամ
յոտն
կացեալ,
եւ
ունի՝
որպէս
զգեցեալ
եւ
զինեալ,
եւ
ուր՝
որպէս
ի
Լիկիայ,
եւ
երբ՝
որպէս
ի
Պեղղէպոնիսական
ժամանակին.
իսկ
Արիստոտէլ
սոսկ
արարեալ
ստորոգութեանցս,
եթէ
տասն
են,
եւ
ոչ
ասացեալ
զպատճառն,
եթէ
վասն
է՛ր
տասն
են՝
բե՛ր
այսուհետեւ
եւ
զպատճառսն
եւս
առագրեսցւոք,
եթէ
վասն
է՛ր
տասն
են։
7
Զոր
եւ
ցուցանեմք
այսպէս
ի
բաժանմանէ.
էակն
կամ
նենթակայում
է
կամ
ոչ
նենթակայում։
8
Եւ
եթէ
ոչ
նենթակայում՝
առնէ
զգոյացութիւն,
իսկ
եթէ
նենթակայում՝
կամ
ըստ
ինքեան
է
կամ
ոչ
ըստ
ինքեան։
9
Եւ
եթէ
ըստ
ինքեան
է՝
կամ
բաժանելի
է
կամ
անբաժանելի։
10
Եւ
եթէ
բաժանելի
է՝
առնէ
զքանակն,
իսկ
եթէ
անբաժանելի
է՝
առնէ
զորակն.
քանզի
թէպէտ
եւ
կարծի
բաժանելի
գոլ
որակն,
այլ
սակայն
վասն
նիւթոյն
է
բաժանելի։
11
Իսկ
եթէ
ոչ
ըստ
ընքեան՝
կամ
կալումն
միայն
է
եւ
առնէ
զառինչսն,
եւ
կամ
ըստ
կալման
այլոց
իմանի՝
եւ
լինին
վեց
ստորոգութիւնքն,
քանզի
չորից
ելոց
պարզ
ստորոգութեանց՝
գոյացութեան,
քանակի,
որակի,
առընչի՝
ի
շարամանութենէ
սոցա
այլ
ստորոգութիւնքն
ծնանին.
յէութենէ
եւ
ի
քանակէ՝
ուրն
եւ
երբն,
յէութենէ
եւ
յորակութենէ՝
առնելն
եւ
կրելն,
յէութենէ
եւ
յառընչէ՝
ունելն
եւ
կալն։
12
Վասն
որոյ
եւ
տարակուսեն,
եթէ
զիա՞րդ
ասէք՝
եթէ
պարզք
են
տասն
ստորոգութիւնքդ,
որովհետեւ
չորք
միայն
են
պարզքն,
իսկ
վեցն
շարադրեալք։
13
Եւ
ասեմք,
եթէ
շարադրեալս
զնոսա
կոչեմք,
քանզի
երեւմունս
ոմանս
շարադրութեան
ներածեն
մեզ,
այլ
ինքեանք
պարզ
են.
քանզի
ոչ
եթէ
ստորոգութիւն
է,
որ
ի
տեղւոջն
է,
եւ
ոչ
ստորոգութիւն
է
այն,
որ
ի
ժամանակումն՝
այլ
գոլն
ի
տեղւոջ
ստորոգութիւն
է
եւ
գոլն
ի
ժամանակում.
վասն
այսորիկ
եւ
անորիշ
անուամբք
անուանեաց
զոմանս
ի
նոցանէ,
որպէս
զի
մի
ի
քարշելն
յինքեանս
դէմս
ինչ
շարադրութիւն
ի
ներքս
ածիցէ,
որպէս
առնելն
եւ
կրելն
եւ
կալն
եւ
ունելն
անորիշք
են։
14
Տասն
ստորոգութիւնքն
կարող
գոն
եւ
դասումն
ինչ
ընդունել.
քանզի
նախագոյն
է
գոյացութիւն
ամենեցուն,
որպէս
ենթակացեալ
ամենեցուն.
երկրորդ՝
քանակն,
վասն
զի
անտեսակ
նիւթն
նախ
քանականայ
եւ
ապա
որականայ.
երրորդ՝
որակն
եւ
յառաջագոյն
քան
զառինչն,
վասն
զի
ըստ
ընքեանն
յառաջագոյն
է
այնմ՝
որ
ըստ
կալման
է։
15
Արդ՝
այսոցիկ
այսպէս
ելոց՝
ապա
եւ
այնք
յառաջագոյնք
են,
որք
ի
գոյացութենէ
եւ
ի
քանակէ
բաղկացեալք
են
ստորոգութիւնք,
քան
զայնս՝
որք
ի
գոյացութենէ
եւ
յորակութենէ.
եւ
դարձեալ՝
որք
ի
գոյացութենէ
եւ
յորակէ՝
յառաջագոյնք
են
քան
զայնս,
որ
ի
գոյացութենէ
եւ
յառընչէ։
16
Արդ՝
այսոքիկ
յաղագս
այսոցիկ։
17
Բե՛ր
այսուհետեւ
յետ
բաժանման
ստորոգութեանցն
բազմութեան
եւ
եթէ
տասն
են՝
ոչ
աւելի
եւ
ոչ
նուազ՝
տարակուսութիւնս
ոմանս
ընդդէմ
ստորոգութեանցս
տարակուսելով՝
լուծցուք։
18
Արդ՝
տարակուսեն
ոմանք,
նուազութիւն
ասի
ձայնիցն՝
վասն
ասելոյն
իսկագոյն,
եւ
իմացուածոցն՝
վասն
ասելոյն
նախկին,
իսկ
իրողութեանցն՝
վասն
ասելոյն
մանաւանդ
եւ
վասն
զի
սգացաւ
վասն
իւր
ոչ
արժանի
գովութեանն
ենթագրեալ.
քանզի
ըստ
ճշմարտութեանն
ոչ
որ
ինչ
էն
ասէ,
այլ
որ
ոչն
է։
19
Եւ
եթէ
պատկանի
այնպիսի
ենթագրութիւն
ոչ
ուրեք
եւ
ոչ
երբեք
ումն՝
վերացուցանէ
զնա
ի
ձեռն
ենթագրութեան,
որ
լուռ
կացլով՝
այսպէս
ասէ՝
եթէ
ոչ
է
պարտ
կալ
մնալ
անդէն
ի
բացասութեանն,
այլ
պարտ
է
կալ
եւ
ի
հակակայսն՝
վասն
զի
ըստ
ճշմարտութեանն
բացասութիւնք
ոչ
եթէ
զոր
ինչ
էն
ասեն,
այլ
որ
ինչ
ոչն
է.
եւ
վասն
այսորիկ
ոչ
ասեմ
զնա
զենթակայէ
ումեքէ,
վասն
զի
ենթակայանայ
այնոցիկ,
որք
զենթակայէն
ասին.
եւ
վասն
այսորիկ
ոչ
ասեմ
զնա
նենթակայում,
վասն
զի
ենթակայանայ
այնոցիկ,
որք
նենթակայոջքն
են,
որպէս
զի
ի
ձեռն
այսոցիկ
պարգեւէ
ամենեցուն
զպէտսն
անհատ
գոյացութիւնն.
քանզի
եռակի
ելոյ
ամենայնին՝
կամ
առաջին
գոյացութեանցն
կամ
երկրորդին
կամ
պատահմանցն՝
առ
անհատ
գոյացութեամբքն
գոն
պատահմունք
եւ
երկրորդ
գոյացութիւնք
այլ
պատահմանցն
պէտս
տայ
առ
ի
գոլ,
եւ
երկրորդ
գոյացութեանցն՝
առ
ի
ստորոգիլ։
20
Արդ՝
եթէ
ամենեցուն
պէտս
տայ,
որք
առ
նովաւն
են՝
զիա՞րդ
ոչ
է
առաջին,
եւ
իսկագոյն,
եւ
մանաւանդ
գոյացութիւն։
21
Եւ
զի
ամենեցուն
պէտս
տայ,
որք
առ
նովաւն
են՝
արհեստաբար
նիւթէ
ինքն
եւ
ցուցանէ,
եթէ
տեսակական
գոյացութիւնն
պէտս
ունի
անհատ
գոյացութեանն
առ
ի
ստորոգութիւն,
որգոն՝
մարդ,
քանզի
այս
երեւելի
է
ամենեցուն,
եթէ
բազում
անգամ
զտիրական
անունն
յառասական
փոխարկեմք
եւ
փոխանակ
ասելոյ,
եթէ
«կոչեա՛
զՍոկրատէս»՝
ասեմք,
եթէ
«կոչեա՛
առ
իս
զայրն
զայն»,
եւ
ցուցանեմք
զնա.
եւ
զի
կենդանին
պէտս
ունի
անհատ
գոյացութեանցն՝
այսպէս
յարդարէ՝
ոչ
է
կենդանի,
որ
է
մարդ
կամ
ձի
կամ
եզն,
եւ
ոչ
է
մարդ,
որ
ոչ
է
Սոկրատէս
կամ
Պղատոն
կամ
ով
ոք
եւ
իցէ՝
ապա
ուրեմն՝
ոչ
է
կենդանի,
որ
ոչ
է
Սոկրատէս
կամ
Պղատոն։
22
Նմանապէս
եւ
ի
վերայ
պատահմանցն
ոչ
ցուցանէ,
եթէ
այս
ինչ
սպիտակ
պէտս
ունի
անհատ
գոյացութեան,
այլ
եթէ
գոյնն,
այսպէս
ասելով.
ոչ
է
գոյն,
որ
ոչ
է
ի
մարմնի,
եւ
ոչ
է
մարմին,
որ
ոչ
է
մարդ
կամ
ձի
կամ
այլ
ինչ՝
ապա
ուրեմն՝
ոչ
է
գոյն,
որ
ոչ
է
յայս
կամ
յայնմ
մարմնում։
23
Արդ՝
այսպէս
Արիստոտելի
ցուցեալ,
եթէ
ամենեցուն
առ
նովաւցն
տայ
պէտսն
անհատ
գոյացութիւնն
եւ
թէ
ոչ
ելոյ
սորա
ոչինչ
յայլոցն
ստորակայանայ.
իսկ
Աղէկսանդրոս
Ափրոդիսեցի
եւս
առաւել
յարաձգելով
նորաձեւումն
յիմաստասիրութիւն
փորձի
նիւթել,
եթէ
եւ
բնութեամբ
առաջին
է
անհատ
գոյացութիւնն
ամենեցուն.
եւ
զի
շարաբառնայ՝
եցոյց
ինքն
իսկ
Արիստոտէլ,
եւ
զի
ոչ
շարաբառնի՝
ինքն
իսկ
փորձի
ցուցանել.
քանզի
ահա,
ասէ,
ընդհանուր
արեգակն
ի
բաց
բարձեալ՝
զոմն
արեգակն
ոչ
եբարձ։
24
Առ
որ
ասեմք,
եթէ
հանուրն
երկակի
ասի՝
մինն
ըստ
կալման,
որպէս՝
ամենայն
մարդ,
քանզի
ամենայնն
միշտ
ըստ
կալման,
իսկ
միւսն՝
միայնին
ըստ
ընքեան
բնութեան
ասացեալ,
որպէս՝
մարդ
այսպէս
սոսկ
ասացեալ։
25
Արդ՝
բոլորն
այն
ընդհանուր՝
ոչ
որ
ընդ
կալմանն
է,
այլ
միւսն
եւս՝
տարեալ
եղեւ
ի
մի
արեգակնում.
քանզի
կարող
եղեւ
արեգակն
զամենայն
յատկութիւնս
հանուր
արեգական
ընդունել,
որ
է
ի
վերայ
միոյ
մարդոյ
անհնարին.
քանզի
ոչ
ոք
ի
մարդկանէ
կարող
գոյ
զամենայն
յատկութիւնս
հանուր
մարդոյ
ընդունել՝
վասն
լինելոյ
զոմն
քերդող
եւ
զոմն
բրուտ,
վասն
զի
եւ
կտրածն
մարդոյ
զըստ
մասին
մարդիկ
ասաց
Պղատոն։
26
Եւ
այսոքիկ
այսպէս։
27
Բայց
տարակուսէ
Ուրիանոս
այսպէս.
եթէ
ասեմ
զհանուր
պատահումն
յանհատ
գոյացութեանն
ըստորակացեալ՝
եղիցի
եւ
մասնական
պատահումն
յընդհանուր
գոյացութիւն։
28
Առ
որ
ասեմք,
եթէ
զընդհանուր
պատահումնն
ասեմք
յանհատ
գոյացութեանն
գոլ.
ոչ
եթէ
ըստ
ճշմարտութեան
ի
նոյն
իսկ
յանհատ
գոյացութեան
ունի
զգոլն,
այլ
զի
նախաբար
ամենայն
պատահումն
յանհատ
գոյացութիւնս
ունի
զգոլն.
թէպէտ
եւ
անմարմին
եւ
ուրեք
[1]
գոյ
անհատ
գոյացութիւնն՝
նախաբար
ի
նմա
գոյանան
պատահմունքն,
որպէս
եւ
յանձնում
է
տեսանել,
քանզի
յանձնում
ումեք
է
տեսանել
առաքինութիւն
կամ
չարութիւն՝
քանզի
փոփոխի
ըստ
այսոցիկ,
իսկ
ըստ
երկրորդ
բանի
եւ
յընդհանուր
գոյացութիւնսն
ասին
գոլ,
թէպէտ
եւ
մտածութեամբ
միայն։
29
Իսկ
առ
երկրորդն
ասեմք՝
զի
թէպէտ
եւ
է
մասնական
պատահումն
յընդհանուր
գոյացութեանն՝
ոչ
եթէ
ըստ
ճշմարտութեան
ինչ
է,
թէպէտ
եւ
մարմին
ասասցես
զընդհանուրն,
սակայն
եւ
այնպէս
անմարմին
է,
այլ
եթէ
բանս
ունի
ընդհանուր
գոյացութիւնն,
այսինքն՝
հանուր
մարմինն՝
նախանձականս
պատահմանց։
30
«Իսկ
նենթակայումն
էակացն
մակաւելեացն
եւ
ոչ
անունն
եւ
ոչ
բանն
ստորոգի
զենթակայէն».
31
Ստորոգիցելոցն՝
է
ինչ
որ
ըստ
բնութեան
է
եւ
է
որ
առանց
բնութեան.
եւ
առանց
բնութեան
ասեմք
գոլ,
յորժամ
գոյացութիւն
պատահման
ստորոգի՝
յորժամ
ասեմք,
եթէ
սպիտակն
որ
գոյն
մարդ
է
եւ
կամ
դարձեալ՝
յորժամ
անհատ
գոյացութիւն
հանուր
գոյացութեան
ստորոգի,
որգոն՝
որ
գայ
մարդդ
Սոկրատէս
է,
եւ
կամ
յորժամ
տեսակք
սեռից
ստորոգին՝
որպէս
յորժամ
ասեմք,
եթէ
որ
գայ
կենդանիդ
մարդ
է.
իսկ
ըստ
բնութեան
են
այսոքիկ,
յորժամ
հանուր
գոյացութիւն
անհատ
գոյացութեան
ստորոգի՝
որպէս
մարդ
Սոկրատում,
կամ
պատահումն
գոյացութեան՝
որպէս
սպիտակ
մարդում։
32
Իսկ
եթէ
ոք
ասիցէ,
եթէ
եւ
ստորոգիլն
պատահմանց
պատահումն
ըստ
բնութեան
է,
որպէս
գոյն
սպիտակում՝
ասեմք
եթէ
այսոքիկ
ոչ
որպէս
պատահմունք
պատահմանց
ստորոգին,
այլ
որպէս
սեռ
տեսակում։
33
Եւ
պարտ
է
գիտել,
եթէ
ի
վերայ
ոմանց
պատահմանց
ոմանք
հոմանունաբար
ստորոգին
գոյացութեան,
փաղանունաբար
եւ
ոչ
երբեք ,
որգոն՝
սպիտակն
ստորոգի
մարմնում.
քանզի
սպիտակ
մարմին
ասեմք,
իսկ
բան
սպիտակին
ոչ
ստորոգի
մարմնում,
քանզի
ոչ
կարէ
զսահման
սպիտակին
ընդունել
մարմին.
քանզի
ոչ
ոք
ասէ՝
մարմին
է
սպիտակ
գոյն
արտադատող
աչաց.
իսկ
մարդ
ոչ
հոմանունաբար
եւ
ոչ
փաղանունաբար
ստորոգի,
որպէս
գոյն.
քանզի
ոչ
ոք
ասէ,
եթէ
մարդ
գոյն,
այլ
եւ
ոչ
զսահման
գունոյ
ընդունի.
քանզի
ոչ
ոք՝
կարափ
գոյն,
եւ
կամ
եթէ
կարափ
գոյն
է
յատուկ
զգալի
աչաց։
