ԴԱՒԻԹ ԱՆՅԱՂԹ

Ե-Զ դդ. ականաւոր փիլիսոփայ Դաւիթ Անյաղթը հին Հայաստանի փիլիսոփայական գիտութեան հիմնադիրն է՝ նրա աշխարհիկ ուղղութեան ամենախոշոր ներկայացուցիչը: Նրա շնորհիւ հայ փիլիսոփայութիւնը Զ դ. թեւակոխեց իր զարգացման մասնագիտական փուլը՝ սեփական խնդիրներով եւ յղկուած մասնագիտական տերմինաբանութեամբ:

Դաւիթ Անյաղթի ստեղծագործութիւնը նախապատրաստուած էր Ե դ. հայ իմաստասէրների եւ թարգմանիչների բեղուն գործունէութեամբ: Ե դ. երկրորդ կէսի եւ Զ դ. առաջին քառորդի ընթացքում Յունաբան դպրոցի կատարած թարգմանութիւնները, քերականական, ճարտասանական եւ յատկապէս՝ հին յունական փիլիսոփայական յուշարձանների թարգմանութիւնները առաջ մղեցին հայ տեսական միտքը եւ այն բարձրացրին ժամանակի զարգացած ժողովուրդների գիտութեան մակարդակին: Հայոց գրերի գիւտից ընդամէնը հարիւր տարի անց ամենաճշգրիտ թարգմանութեամբ հայ ընթերցողն իր ձեռքի տակ ունէր Արիստոտէլի, Պլատոնի, Փիլոն Ալեքսանդրացու, Պորփիւր Փիւնիկեցու, Դիոնիսիոս Թրակացու, Աֆտոնիոսի, Թէոն Ալեքսանդրացու եւ այլ անտիկ ու վաղ միջնադարեան հեղինակների գիտափիլիսոփայական երկերը: Այդ ժամանակաշրջանում ստեղծուեց նաեւ զուտ գիտական բովանդակութեամբ հայագիր ինքնուրոյն գիտութիւնը:

Ալեքսանդրեան նորպլատոնական դպրոցի սան Դաւիթ Ներգինացին՝ իր յոյն արուեստակիցներից Անյաղթ եւ Եռամեծ մականունները ստացած հայազգի փիլիսոփան, ըստ միջնադարեան գրաւոր աւանդութեան, տարէց հասակում վերադարձել է Հայաստան եւ ծաւալել բուռն գիտական եւ մանկավարժական գործունէութիւն: Իր գործերը Դաւիթը նախապէս գրել էր յունարէն: Սակայն այն հանգամանքը, որ նրա հայերէն տարբերակները երեւան են եկել յունարէնի հետ գրեթէ միաժամանակ՝ Զ դ. առաջին կէսում, Յունաբան դպրոցի գործունէութեան երրորդ շրջանում, խօսում է յօգուտ կա՛մ Հայաստան վերադառնալուց յետոյ հեղինակի կողմից թարգմանուելու, կա՛մ էլ յունաբան դպրոցի թարգմանիչների՝ հեղինակի կողմից ընդհանուր ղեկավարութիւն ստանալու մասին:

Դաւթի փիլիսոփայական ժառանգութիւնն ընդգրկում է չորս աշխատութիւն. դրանք են՝ Սահմանք իմաստասիրութեան (Փիլիսոփայութեան սահմանումներ կամ Գիրք սահմանաց՝ Սահմանումների գիրք), Վերլուծութիւն Ներածութեան Պորփիւրի (Պորփիւրի Ներածութեան վերլուծութիւն), Մեկնութիւն ի Վերլուծականն Արիստոտէլի (Արիստոտէլի Անալիտիկայի մեկնութիւն) եւ Մեկնութիւն Ստորոգութեանցն Արիստոտէլի (Արիստոտէլի կատեգորիաների մեկնութիւն):

Այդ չորս աշխատութիւններով Դաւիթ Անյաղթը հայ փիլիսոփայութեան մէջ որակական բեկում կատարեց՝ սահմանազատելով իմաստասիրութիւնը աստուածաբանութիւնից: Նա տուեց փիլիսոփայութեան, որպէս գիտութեան, սահմանումը, որոշեց նրա խնդիրները եւ նպատակները, ուրոյն տեղը հին եւ միջնադարեան Հայաստանի գիտութիւնների բնագաւառում:

Դաւիթ Անյաղթի չորս աշխատութիւններից ամենակարեւորը Սահմանք իմաստասիրութեան երկն է: Այստեղ շարադրուած են փիլիսոփայկական կարեւորագոյն խնդիրները, տրուած են այդ գիտութեան սահմանումները, եւ արտացոլուած է հեղինակի հայեացքների ողջ համակարգը: Դաւիթն առաջադրում է փիլիսոփայութեան վեց սահմանումներ, որոնք տալիս են փիլիսոփայութեան առարկայի, էութեան եւ նպատակի սպառիչ ըմբռնում:

Դաւթի երկրորդ կարեւոր աշխատութիւնը Պորփիւրի Ներածութեան վերլուծութիւնն է, որը նուիրուած է տրամաբանութեան հարցերին, ընդհանուր հասկացութիւնների՝ ընդհանուրի եւ եզակիի փոխյարաբերւթեան, Պորփիւր Փիւնիկեցու Ներածութեան հիմնական բովանդակութիւնը կազմող հինգ ձայների՝ սեռի, տեսակի, տարբերութեան, սեփական եւ պատահական յատկանիշների քննութիւնը:

Այս աշխատութեան հետ սերտօրէն կապուած է Դաւթի միւս երկը՝ Արիստոտէլի կատեգորիաների մեկնութիւնը: Այստեղ Դաւիթը կրկին անդրադառնում է հասկացութիւնների հարցին եւ վերլուծում Արիստոտէլի տասը կատեգորիաները (ստորոգութիւնները)՝ գոյացութիւնը, քանակը, որակը, յարաբերութիւնը, տեղը, ժամանակը, դրութիւնը, տիրապետումը, գործողութիւնը եւ կրաւորութիւնը: Հայերէն պահպանուած 38 գլուխներում Դաւիթը քննում է միջնադարեան փիլիսոփայութեան համար շատ կարեւոր՝ ընդհանուրի եւ եզակիի փոխյարաբերութեան խնդիրը: Նա դրսեւորում է փիլիսոփայական իր լայն գիտելիքները եւ քննադատական վերաբերմունքը հին յունական փիլիսոփայական դպրոցների հանդէպ: Այս երկը մեզ է հասել եզակի ձեռագրով (ՄՄ ձեռ. թիւ 1930), որտեղ պակասում են աշխատութեան սկիզբը եւ վերջը: Լրիւ է նրա յունարէն տարբերակը, որը հրատարակել է Ադոլֆ Բուսսէն, սակայն՝ կամայական կերպով, շեղուելով ձեռագրերից՝ փոխել է վերնագիրը եւ վերագրել երկը Էլիասին: Այդ տեսակէտը մերժուած է մեր կողմից, եւ վերականգնուած են Դաւիթ Անյաղթի հեղինակային իրաւունքները:

Ծաւալով ամենափոքր Մեկնութիւն ի Վերլուծականն Արիստոտէլի երկը Դաւիթը նուիրել է հաւաքաբանութեան (սիլլոգիզմի) ուսմունքին: Նա քննում է դատողութեան, հասկացութեան եւ հաւաքաբանութեան կառուցման կանոնների հետ կապուած հարցերը՝ առանձնապէս կանգ առնելով ապացուցման տեսութեան վրայ:

Սոյն հատորում վերահրատարակւում են Դաւիթ Անյաղթի գիտաքննական բնագրերն ըստ հետեւեալ հրատարակութիւնների՝

Սահմանք իմաստասիրութեան. համահաւաք քննական բնագիր, թարգմ. ռուսերէն, առաջաբանը եւ ծանօթագր. ՝ Ս. Ս. Արեւշատեանի, Երեւան, 1960։ Քննական բնագրի հիմքում դրուած է ՄՄ թիւ 1747 ձեռ. (1243 թ. ), որի հետ համեմատուած են ՄՄ ձեռ. թիւ 1746 (1280 թ. ), 2326 ( ԺԴ դ. ), 1751 (ԺԴ դ. ), 464 ( 1734 թ. )։

Մեկնութիւն ի Վերլուծականն Արիստոտէլի. համահաւաք քննական բնագիր, թարգմ.  ռուսերէն, առաջաբանը եւ ծանօթագրութիւնները՝ Ս. Ս. Արեւշատեանի, Երեւան, 1967: Քննական բնագիրը կազմուած է համաձայն հետեւեալ գրչագրերի՝ ՄՄ թիւ 8132 ձեռ. (ԺԴ դ. - A), որի հետ համեմատուած են ՄՄ ձեռ. թիւ 7151 (1386 թ. առաջ - B), 1763 (1611-1613 թթ. - C), 1686 ( 1634 թ. - D), 1764 (1651-1654 թթ. - E), Վենետիկի 1833 թ. հրատարակութիւնը [1] (F)։

Վերլուծութիւն Ներածութեանն Պորփիւրի. համահաւաք քննական բնագիր, թարգմ. ռուսերէն, առաջաբանը եւ ծանօթագրութիւնները՝ Ս. Ս. Արեւշատեանի, Երեւան, 1976: Քննական բնագրի հիմքում դրուած է ՄՄ թիւ 1716 ձեռագիրը (1270 թ. ), որի հետ համեմատուած են ՄՄ ձեռ. թիւ 1746 (1280 թ. ), 2326 (ԺԴ դ. ), 1751 (ԺԴ դ. ), 2326 (ԺԴ դ. ), 1766 (ԺԵ դ. ), ինչպէս նաեւ 1833 թ. վենետիկեան հրատարակութիւնը [2] ։

Մեկնութիւն Ստորոգութեանցն Արիստոտէլի. համահաւաք քննական բնագիր, թարգմ. ռուսերէն, առաջաբանը եւ ծանօթագրութիւնները՝ Ս. Ս. Արեւշատեանի. տե՛ս Դաւիթ Անյաղթ, Երկասիրութիւնք փիլիսոփայականք, Երեւան, 1980, էջ 193-300: Այս երկը հրատարակւում է ըստ ՄՄ թիւ 1930 ձեռագրի (ԺԳ դ. )։

Յունարէն պահպանուած Ստորոգութիւնների մեկնութեան բնագիրը տե՛ս Eliae in Porphirii Isagogen et Aristotelis Categorias commentaria, ed. Adolfus Busse. Berolini, 1900. նաեւ Փիլիսոփայական սահմանումների եւ Պորփիւրի Ներածութեան վերլուծութեան յունարէն բնագիրը տե՛ս Davidis Prolegomena et in Porphyrii Isagogen Commentarium, ed. A. Busse, CAG, vol. XVIII, pars 2, Berolini, 1904, pp. 80-219. Հայերէն բնագրերը Գոհար Մուրադեանի կողմից վերստին համեմատուել են յունարէն բնագրերի հետ եւ կատարուել մասնակի ճշգրտումներ։

Սէն Արեւշատեան

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

1.    Կորիւն վարդապետի, Մամբրէի Վերծանողի եւ Դաւիթ Անյաղթի Մատենագրութիւնք, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1833։

2.    Սէն Արեւշատեան, Դաւիթ Անյաղթը՝ հին Հայաստանի ականաւոր փիլիսոփայ, Երեւան, 1980:

3.    Սէն Արեւշատեան, Դաւիթ Անյաղթի ժառանգութիւնը նոր լուսաբանութեամբ, ԲՄ, հտ. 9, Երեւան, 1969:

4.    Յակոբ Մանանդեան, Յունաբան դպրոցը եւ նրա զարգացման շրջանները. քննական ուսումնասիրութիւն, Վիեննա, 1928:

5.    Յակոբ Մանանդեան, Դաւիթ Անյաղթի խնդիրը նոր լուսաբանութեամբ, Վաղարշապատ, 1904:

6.    Դաւիթ Անյաղթ, Մատենագիտական ցանկ, Երեւան, 1980։