Ջաւախք - ԱԶԳԱԲՆԱԿՈՒԹԵԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄՆ

Հեղինակ

Lalaian Ervand (Orontes)

Բաժին

Հայագիտութիւն

Թեմա

Ethnography

ԱԶԳԱԲՆԱԿՈՒԹԵԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄՆ

Ամուսնութիւն

Ախալքալաքի գաւառում միջին թուով տարեկան ամուսնանում են 521 զոյգ, որ հասակի համեմատ հետեւեալ կերպով են դասաւորւում.

	Արական	իգական
12-15 տարեկան	,,	15
15-20	124	343
20-25	176	111
25-30	155	20
30-35	43	15
35-40	10	7
40-45	7	6
45-50	3	3
50-55	3	2
	521	521

Սրանից հետեւում է, որ ամուսնացողներ ըստ հասակի կազմում են հետեւեալ %.

	Արական	իգական
15-20	23, 8	65, 8
20-25	33, 8	21, 3
25-30	29, 8	4,

Ըստ ազգութիւնների, ամուսնացողների թիւն դասակարգելու համար, մենք գտանք միայն Նադեժդինի հետեւեալ, 1876-1880 թուականների ամուսնութիւնների աղիւսակը.

	մինչեւ 20 տարեկան	20-40	40-60	բոլորը
Հայեր	1274	310	23	1607
Վրացիներ	87	49	1	137
Մահմեդականներ	162	76	6	244
Ընդամէնը	1523	435	30	1988

Ծննդաբերութիւն

Ախալքալաքի ամբողջ գաւառում 1886-1890 թուականներին եղել են ծնունդներ՝

1886 թուին	3116
1887,,	3481
1888,,	3352
1889,,	3383
1890,,	3291
Ուրեմն՝ ընդամէնը	16, 623
Միջին թուով	3, 324

Հետեսապէս գաւառի ընդհանուր ծննդաբերութիւնն հասնում է 4. 63 կամ իւրաքանչիւր հազար բնակչին գալի է 46. 3 ծնունդ։ Ուրեմն այս գաւառի ծննդաբերութիւնը 8. 8 բարձր է իւր, Թիֆլիսեան, նահանգի ընդհանուր ծննդաբերութիւնից (37. 5), ինչպէս նաեւ նոյն նահանգի միւս գաւառիններից։

Ըստ ազգութեան ծնունդների թիւը, Նադեժդինի 1875-1880 թթ. հետազօտութեան համաձայն այսպէս է դասակարգւում։

	բնակիչների թիւը	ծնուել է		մի ծնունդ ընկնում է քանի բնակչի	1000 բնակչից ծնուել է
		5 տարում	մի տարում
Հայեր	29919	7382	1476	20. 2	49. 1
Վրացիներ	3532	683	136	26. 3	38. 5
Մահմեդական	6267	1089	218	28. 5	35. 1
Ընդամէնը	39718	9155	1831	21. 7	46. 1

Հայերից ծնւում են 49. 1 - վրացիներից հազար հոգուն 10. 6 եւ մահմեդականներից 13. 8 աւելի եւ հազար հոգուն 6 աւելի ամբողջ նահանգում ծնուած հայերից (42. 8)։ Վրացիների եւ մահմեդականների այս գաւառի ծնունդների թիւը 38. 5 եւ 35. 3 - նոյնպէս բարձր է ամբողջ նահանգի միեւնոյն ազգերի ծննդաբերութեան թուից - 36. 8 - 31. 3 իւրաքանչիւր հազար բնակչին [1] ։

Կանանց թուի համեմատութեամբ ընդհանուր արգասաւորութիւնը երեւում է հետեւեալ աղիւսակից.

	կանանց թիւը	Ծնունդների տարեկան միջին թիւը	մի ծնունդ ընկնում է կանանց	1000 կանանցից ծնուել են
Հայեր	14036	1476	9. 5	105
Վրացիներ	1666	136	12. 3	81
Մահմեդական	3164	218	14. 3	69
Ընդամէնը	18866	1831	10. 1	97

Ախալքալաքի գաւառում արգասաւորութիւնը - հազար հոգուն 97 ծնունդ - նրա նահանգի ընդհանուր արգասաւորութիւնից (80) բարձր է։

Հայերի արգասաւորութիւնը (105) բարձր է ինչպէս գաւառի միւս ազգութիւնների, այնպէս եւ նրա ամբողջ նահանգի հայերի ընդհանուր արգասաւորութիւնից (89 հազար կնոջ)։

Ամիսների համեմատ ծնունդների թիւը 1875-1880 թուականներում այսպէս է դասակարգւում [2] ։

տե՛ս

Այս աղիւսակից հետեւում է, որ ծնունդների թիւն իւր մաքսիմումին հասնում է Յունուարին (յղութիւնը պատահում է ապրիլին, երբ գիւղացիներն արդէն ցանած են լինում արտերը), իսկ մինիմումին իջնում է յունիսին (յղութիւնը պատահում է սեպտեմբերին, գիւղացիների աշխատանքի ամենասաստիկ ժամանակ)։

Բացի սրանից, այս աղիւսակից հետեւում է, որ հարիւր արու երեխաների վերայ ծնւում են 89 աղջիկ. ամենաքիչը՝ մահմեդական վրացիների-84 եւ ամենաշատը՝ յունադաւան վրացիների մէջ-94։

Ննջեցեալներ

Ախալքալաքի գաւառում հինգ տարիների ընթացքում եղել են հետեւեալ թուով ննջեցեալներ.

	Արական	Իգական	Միասին
1886 թուին	941	796	1637
1887 թուին	842	799	1641
1888 թուին	991	753	1744
1889 թուին	1300	1273	2573
1890 թուին	952	767	1719
Ընդամէնը	5025	4388	9314
Միջին թիւ	1005	877	1863

Հետեւապէս ե՛ւ իւրաքանչիւր հազար բնակչից մեռնում է 28. 3 մարդ։ Հարիւր տղամարդի վրայ մեռնում են 89 կին։

Վերոյիշեալ թուերն ես ստացել եմ տեղական ոստիկանատնից, իսկ ազգութիւնների, ամիսների եւ հասակի համեմատ ննջեցեալների թիւն այնտեղ չգտնելով, ես ստիպուած քաղում եմ Պանտուխովի յիշած Նադեժդինի հետազօտութիւնից [3] ։

Դասակարգեր	Քաղաքի			Գաւառի			Ամբողջ գաւառի
	ար.	իգ.	Եր. ս.	ար.	իգ.	Եր. ս.	ար.	իգ.	Եր. ս.
Ազնուականներ
Տոհմական	8	12	20	1	1	2	9	13	22
Անձնական	5	4	9	,,	,,	,,	5	4	9
Մահմետական բարձր դասակարգ	5	5	10	110	113	224	116	118	234
Հոգեւորականութիւնք
Հայ լուսաւորչական	8	7	15	53	45	98	61	52	113
Յունադաւան	1	1	2	3	3	6	4	4	8
Միւս քրիստոնեաների	,,	,,	,,	10	6	16	10	6	16
Մահմետականների	,,	,,	,,	9	9	18	9	9	18
Պատուաւոր քաղաքացիներ
Տոհմական	130	106	236	120	105	225	250	202	452
Անձնական	,,	,,	,,	,,	,,	,,	,,	,,	,,
Վաճառականներ	52	44	96	,,	,,	,,	52	44	96
Բուրժուաներ (bourgeois)	1896	1748	3644	,,	,,	,,	1896	1748	3644
Արքունի գիւղացիներ	,,	,,	,,	31914	28636	60550	31914	28636	60550
Սեպհականատէր գիւղացիներ	,,	,,	,,	70	69	139	70	69	139
Գաղթականներ	,,	,,	,,	,,	,,	,,	,,	,,	,,
Պաշտօնաթող եւ պահեստի թողնուած ստորին պաշտօնեաներ	26	14	40	12	11	23	38	25	63
Օտարահպատակներ	69	61	130	8	3	11	77	64	141
Վերաբնակողներ	199	121	320	26	18	44	228	139	364
Ընդամէնը	2392	2123	4522	32337	29019	61356	34736	31133	65869

Ամենից շատ մատ պատահում է յունուարին-10. 6% եւ մարտին-10. 5%, իսկ ամենից քիչ՝ նոյեմբերին-7% եւ դեկտեմբերին-5. 7% տարեկան միջին թուով։ Ուշադրութեան արժանի է, որ մայիս, յունիս, յուլիս եւ օգոստոս ամիսներին, երբ կանանց տնային աշխատանքների վրայ աւելանում է եւ դաշտային աշխատանքները, կին ննջեցեալների թիւը կամ հաւասարւում է եւ կամ անցնում է տղամարդ ննջեցեալների թուից։ Հայ եւ մահմեդական ննջեցեալների թուերն ըստ ամիսների համապատասխանում են, իսկ յունադաւան վրացիների ննջեցեալների թիւը, գուցէ, պակա բարձրութեան եւ առողջարար տեղերում բնակուելու պատճառով, տարբերւում է ընդհանուրից եւ ամենաբարձրը լինում է յունիսին 13% տարեկան, միջին թուով։

Ըստ հասակի եւ ըստ ազգութիւնների հինգ տարուայ ընթացքում եղել են ննջեցեալներ։

	0-1	1-2	2-3	3-4	4-5	5-6	6-7	7-8	8-9	9-10	10-11	11-12	12-13	13-14	14-15	15-16	16-17	17-18	18-19	19-20	21-30	31-40	41-50	51-60	61-70	71-80	81-90	91-100	Ընդ. ար. սեռի	Ընդ իգ. սեռի	Բոլորը 2 սեռի
Քաղաքում
Հայեր	152	74	63	68	54	50	59	45	47	44	29	32	57	48	53	48	54	60	49	45	390	287	202	101	38	6	5	-	2160	1919	4179
Ռուսներ	-	1	1	-	-	1	1-	-	1	-	-	-	-	1	1	1	2	-	2	-	4	6	1	5	6	3	-	-	38	23	61
Վրացիներ	1	1	1	2	-	-	-	-	-	-	1	1	1	-	-	-	1	1	1	1	6	4	4	2	-	-	-	-	27	25	52
Յոյներ	1	-	-	-	1	-	-	-	1	2	1	1	1	-	2	-	1	1	-	-	4	3	4	1	-	-	-	-	22	18	40
Հրէաներ	2	3	3	1	1	-	-	-	2	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	3	3	6	-	-	1	-	-	25	28	53
Թուրքեր	-	-	-	-	-		1	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	1	1	1	-	-	-	-	-	4	6	10
Քրդեր	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	4	1	-	-	-	-	-	-	5	-	5
	156	80	68	71	55	52	61	45	51	46	31	33	58	49	56	49	58	61	52	46	412	309	215	109	45	10	5	-	2283	2020	4303
Գաւառում	3002	1130	976	871	845	846	791	852	596	729	535	396	817	684	772	802	743	790	675	707	5106	3728	2433	1463	625	138	52	6	31218	28278	59496
Ընդամէնը	3158	1210	1044	942	900	898	852	897	647	785	566	429	875	773	828	851	801	851	727	753	5518	4037	2648	1572	670	248	57	6	33501	30298	63799

Հայերից 25-50 տարեկան կանայք աւելի են մեռել քան թէ տղամարդիկ, այսպէս՝ 100 տղամարդու վրայ մեռել են կանայք՝ 25-30 տ. -144, 35-40 տ. -140, իսկ բոլորը՝ մինչեւ 50 տար. -124։ Վրացիների մէջ տղամարդկանց համեմատութեամբ կանայք ամենից շատ մեռնում են 35-40 տարեկան հասակում - հարիւր տղամարդի վրայ 160 կին, իսկ Մահմեդականների մէջ 35-40 տ. հասակում հարիւրին՝ 164 կին։ Ծննդաբերութեան հասակում կանայք անհամեմատ աւելի են մեռնում։

Ըստ հասակի եւ ազգութիւնների բոլոր ննջեցեալներից իւրաքանչիւր հազարին ընկնում են.

	Հայեր	Վրացիներ	Մահմետականներ
Մինչեւ 1 տար.	186	49	115
1-2	195	157	136
2-3	138	155	84
3-4	74	79	56
4-5	53	27	45
5-10	89	111	99
10-15	29	65	51
15-20	19	39	27
20-25	18	23	40
25-30	23	45	37
30-40	44	52	76
40-50	34	57	63
50--60	23	49	52
60-70	25	52	54
70-80	29	35	39
80-90	15	4	21
90-100	6	-	2
100 աւելի	1	-	3

Մինչեւ մի տարեկան երեխաներ վրացիների մէջ մեռել են երկու անգամ աւելի քիչ՝ քան թէ մահմետականների եւ երեք անգամ աւելի քիչ քան թէ հայերի մէջ. իսկ մինչեւ հինգ տարեկան երեխաների մահուան տոկոսը հայերի մէջ է 64, վրացիների մէջ՝ 46, մահմետականների մէջ 73, վրացիների մէջ 57, մահմետականների մէջ 53։

Ախալքալաքի գաւառում մանուկների մահը աւելի սաստիկ է ոչ միայն Թիֆլիսեան նահանգի բոլոր գաւառներինից, այլ եւ Ռուսաստանի մանուկների մահից։ Այսպէս՝ ըստ հասակի բոլոր ննջեցեալներից իւրաքանչիւր հարիւրին ընկնում է.

	0-10 տ.	10-20 տ.	20-50 տ.	50-70 տ.	70-100 տ.
Ախալքալաք քաղաք	70	2	13	5	10
Ախալքալաքի գաւառ	69	5	13	6	5
Ախալցխու գաւառ	48	6	25	12	7
Տիօնէտու գաւառ	27	9	33	17	12
Թիֆլիս նահանգ	41	8	29	14	7
Ռուսաստան	62	4	15	12	6

Ծնունդների թիւը համեմատելով ննջեցեալների թուի հետ, կստանանք ազգաբնակութեան տարեկան միջին աճումը.

	ծնել են	մեռել են	տարեկան աւելացել են	1000 բնակ. աւելաց. են
Հայեր	1476	1027	449	15
Վրացիներ	136	52	84	23
Մահմետական	218	203	15	2
Բոլորը	1831	1282	549	14

Ազգաբնակութեան ընդհանուր աճումը գաւառում հասնում է հազարին 14, գրեթէ հաւասար նահանգի միջին աճման (15). ըստ ազգութիւնների, հայերի աճումը հաւասար է նոյն նահանգի հայերի աճման, վրացիների աճումը - 23 - բարձր է նոյն նահանգի վրացիների աճումից (12), իսկ մահմետականների աճումը - 2 - պակաս է նոյն նահանգի նրանց աճումից (4)։ Որովհետեւ Վրացիների աճման թուերը շատ քիչ են, ուստի սրանք չեն կարող արտայայտել ամբողջ գաւառի վրացիների աճումը, բայց հայերի աճումը, որ համարեա՛ ութ անգամ աւելի է մահմետականների աճումից, ցոյց է տալիս այս վերջիններիս կենսաբանական եւ առողջապահական պայմանների սաստիկ խղճալի դրութիւնը։

[1] Надеждинъ, Описание Тифлисской губернии.

[2] Пантюхов, Ахалкалакский уезд.

[3] Пантюхов, Ахалкалакский уезд. Медико-антропологический очерк, Тифлис, 1892.