Սիւնիքի պատմութիւն

  ԺԷ
ՍԻՒՆԵԱՑ ԱՆԱՐԻ ՈՒ ՎԱՏ ԻՇԽԱՆ ՎԱՍԱԿԻ ԳՈՐԾԸ, ՆՐԱ ԿՈՐՍՏԵԱՆ ՊԱՏՃԱՌԸ

Աւա'ղ խօսքիս եւ ափսո'ս, որ սկսում եմ, որովհետեւ չեմ կամենում շարադրել այս պատմութիւնըուրախ սրտով, այլ` լի տառապանքներով ու սգով, բազմահոծ, տարափանման ու մթագնած ողբերով: Չէ՞ որընկաւ մեզ պատշաճող պսակը, վերացաւ թագաւորութիւնը Արշակունիների ցեղից, քահանայապետութիւնը` սուրբ Գրիգորի սերնդից, քայքայուեց ու խաթարուեց իշխանաւորութեան կարգը, բարին չքացաւ, խաղաղութիւնն էլ տեղի տուեց. եկաւ խռովութիւնը, թագաւորեց չարը:

Երբ վերացաւ հայոց թագաւորութիւնը, որի վերջին թագաւորն էր Արտաշէսը, սրա տեղը մարզպան նստեց Վեհմիհր Շապուհը` [իշխելով] տասներեք տարի: Իսկ սուրբ Սահակը խնդրելով Վռամշապուհին` իր թոռՎարդանին` Համազասպի որդուն, դարձնում է Հայաստանի սպարապետ եւ ինքը, աւարտելով կեանքի ուղին, այս աշխարհից փոխադրւում է հրեշտակների շարքը: Իսկ Վեհմիհր Շապուհի մարզպանութիւնից յետոյ նրա տեղը Հայաստանի մարզպան են նշանակում Սիւնիքի տէր Վասակին: Այսպիսով Հայաստանի մարզպանն էր Վասակը, իսկ սպարապետը` Վարդան Մամիկոնեանը: Վռամշապուհից յետոյ Պարսկաստանում թագաւորում է Յազկերտը` տասնինը տարի: Սա մի հազարապետ ունէր` խիստ խորամանկ, Միհրներսեհ անունով: Սա գտնւում էր Ատրպատական աշխարհում, խիստ չարահնար եւ խարդախ բնաւորութեամբ էր ու վաղուց ի վեր ուզում էր հնարներ գտնել քրիստոնէական ուսմունքը վերացնելուեւ խափանելու համար: Վասակը շքեղ ու բարձր էր մեր Հայոց աշխարհում, չափազանց յարգուած ու երեւելի`արքունիքում: Սա ունէր երկու որդի` Բաբիկ ուԱտրներսեհ անուններով, եւ մի դուստր, որի համար իրեն փեսայ էր դարձրել Վարազվաղանին` նոյն Սիսական տոհմից: Եւ սատանայական դիպուածով նրանց միջեւ ատելութիւն առաջացաւ, ու Վարազվաղանն ատում էր իր կնոջը: Այդ պատճառով Վասակը չարութեամբ լցուելով կամենում էր սպանութեամբ վրէժխնդիր լինել: Վարազվաղանը դա իմանալով` փախչում-ընկնում է Միհրներսեհի մօտ ու սաստիկ չար նախանձից նրան հաճոյանալու նպատակով հրաժարւում է քրիստոնէական աստուածադրոշմ ուխտից եւ երկրպագում կրակին ու արեգակին: Նա Միհրներսեհին` արքայի հազարապետին, շարունակ գրգռում էր Հայաստանի դէմ, որ թերեւս կարողանար կատարել իր քինախնդրութեան մտադրութիւնը Վասակի նկատմամբ:

Իսկ Միհրներսեհը նրան ներկայացնում է Յազկերտին ու սրան յայտնում նրա մտադրութիւնը: Եւ Յազկերտը մեծարում է Վարազվաղանին` դէպքը համարելով աստուածներից կատարուած. մովպետան մովպետի եւ միւս մեծաւորների հետ խորհում է մեր Հայոց աշխարհը իրենց կրօնին դարձնել: Բոլորն էլ հաւանութիւն են տալիս: Եւ թագաւորը հրամայում է հրովարտակ գրել` ուղղուած հայոց իշխաններին, նրա հետ էլ ուղարկում է ատրուշաններ, թիկնապահ զինուորներ ու քուրմեր` իրենց մեծամեծների միջոցով: Սրանք, գալով ու հասնելով մեր Հայոց աշխարհը, գրութիւնը յանձնեցին մեծամեծ նախարարներին, որոնք երբ տեսան, սաստիկ սուգ պատեց բոլորին: Եւ շտապ կերպով մի վայրում հաւաքեցին երկրի եպիսկոպոսներին ու վանականներին, սեպուհներին ու աւագ տանուտէրերին: Նրանց հաւաքի գլխաւորն էր Յովսէփը, որը սուրբ Սահակից յետոյ դարձաւ նրա աթոռի տեղապահը, այլեւ` Սիւնիքի եպիսկոպոս Անանիան, Ղեւոնդ Երէցը: Եւ միասին խորհրդածելով` իրենց կրօնի մասին չափազանց խիստ ու ամուր պատասխան գրեցին թագաւորին: Եւ պատուիրակները վերադառնալով` արքային յանձնեցին պատասխանը: Դրանից նա սաստիկ զայրացաւ սրտի ահաւոր տագնապով, օձի նման թաւալգլոր էր լինում: Շտապ կերպով հրաւիրակներ ուղարկեց ու կանչեց հայոց բոլոր իշխաններին. կամայ թէ ակամայ բերել տուեց իր առաջ եւ մեծ ատեանի մէջ սաստով դիմեց նրանց`ընտրելու այս երկուսից մէկը` կա'մ ընդունել մոգութեան կրօնը ու ազատուել եւ կա'մ տոհմով ու զաւակներով իսպառ ոչնչանալ: Նրանք նոյն պահին ոչինչ չպատասխանեցին. դուրս գալով խորհուրդ արին եւ որոշեցին միառժամանակ արտաքուստ ընդունել արքունի հրամանները, վերադառնալ իրենց երկիրն ուհնարամտել պատերազմով կամ սիրաշահումով փրկելու երկիրը եւ իրենց: Հէնց այդպէս էլ արեցին: Եւ մեծ պարգեւներով ուղարկուեցին իրենց երկիրը` հետները տանելով ատրուշաններ ու այդ կրօնի քարոզիչներ:

Բայց թագաւորը կասկածելով, որ կխաբուի, պատանդ վերցրեց վրաց Աշուշա բդեշխին եւ Վասակի երկու որդիներին` Բաբիկին ու Ատրներսեհին: Իսկհայոց իշխանները նախապէս միմեանց հետ ուխտ էին արել եւ Աւետարանի երդումով հաստատել ուխտագիրը` ապրել միաբանութեամբ եւ մեռնել քրիստոնէական կրօնի համար: Նրանք եկան-հասան իրենց երկիրը, Այրարարտեան գաւառը, ցոյց տուեցին գաղտնի ուխտագիրը եւ մոգերից ոմանց սպանեցին, ուրիշներին էլ փախուստի մատնեցին, իսկ կրակը ցրիւ տալով թափեցին ջուրը: Դրանից Վասակը մռայլուելով տարակուսում էր մեծ տրտմութեան մէջ, մէկ [այն պատճառով], որ ծնողական բոցը տաքացրեց նրա ներաշխարհը` պարսից արքունիքում պատանդ գտնուող որդիների համար, որոնք խելացնորելով ապշեցրին նրան, մէկ` երկիւղից թշնամի Վարազվաղանի, որը արքայի մօտ էր եւ սպասում էր Վասակի մահուանը, միւսն էր` որ [կարող էր] զրկուել մեծ ու երեւելի փառքից եւ հայրենի իշխանութիւնից: Այս երեք սաստիկ տարակուսանքներից խուճապի մատնուած` միշտ տագնապում էր եւ գիշերը քուն չունէր, ցերեկը` հանգիստ: Իսկ քանի որ մարդու համար սահմանուած է այս կեանքում միշտ սխալուել ու սայթաքել, այդ պատճառով էլ սա սխալուեց սուրբ Աւետարանի երդման մէջ: Եւ համարձակւում եմ ասել, որ մի խօսքով ի վերջոյ մեղքը խոստովանել էր, եւ Աստծոյ անսահման գթութիւնը նրան չէր թողել կորստի մատնուել: Բայց սա արդիւնք էր չար յուսահատութեան, որի հանգամանքը դատարանի ժամանակ Աստուած միայն գիտէ եւ ուրիշ ոչոք:

Այսպիսով, այս պատճառով խաբուելով չար դեւից` զղջման յոյսով միառժամանակ ուխտը դրժեց, որ թերեւս իրեն ու իր որդիներին զերծ պահի վրայ հասած չարիքից: Եւ Վարդանին հայոց զօրքով ուղարկեց Աղուանք` պատերազմելու պարսիկների դէմ, որ եկել էին այնտեղ: Իսկ ինքը Միհրներսեհ հազարապետին, այլեւԱղուանքում գտնուող պարսից զօրագլուխներին նամակների միջոցով յայտնեց իր հաւատարմութեան միտքը` որպէս թէ պահում է թագաւորի հաւատքը, այս եւս օրինապահութիւն համարելով, ինչպէս որ ասում էԱստուածային Գիրքը. «Հնազանդ եղէք ձեր մարմնաւոր տէրերին, ինչպէս Աստծուն»: Եւ սա ապստամբուեց Վարդանի, Կամսարականների ու նրանց հետ եղած միւս ազնուականների դէմ` հանդերձ հայոց ուրիշ իշխաններով` Բագրատունի Տիրոց իշխանով, Խոռխոռունի Գադիշոյով, Վահեւունի Գիւտով, Պալունի Վարազշապուհով, Գաբեղեան Արտէնով, Ուրծի Ներսեհով եւ ուրիշ բազում պահապաններով, գերդաստանների ու տոհմերի սեպուհներով, որոնք, պարսիկների ահից վախեցած, կամենում էին հաճոյանալ թագաւորին: Հայաստանի բոլոր բերդերն ու ամրոցները իրենց ձեռքի տակ պահեցին: Վասակը Մամիկոնեան, Կամսարական եւ այլ ազնուական տոհմերի բոլոր մանուկներին բերել տուեցիր մօտ ու փակեց Սիւնեաց աշխարհիս անառիկ ամրոցներում: Եւ այս այսպէս լինելուց յետոյ Վարդանը լսեց դառն ու մահաբեր գոյժը եւ մեծ յաղթանակով գալով Աղուանքում մղած պատերազմից`բազում օրեր ուրիշ ազնուականների հետ մտածում էր ինչ-որ հնարներ [գտնել]: Եւ երբ ամբողջ յոյսը կտրեցին, մահը գերադասեցին կեանքից: Անցան Արտազ գաւառը. մէկ ամիս անց մեծ պատերազմ եղաւ, որտեղ սուրբ Վարդանը ուրիշ ընկերներով նահատակութեամբ պսակուեց: Եւ Յազկերտն այս լսելով` անսահման մեծ ու դառն սգի մէջ նեղւում էր:

Իսկ Վասակը, իրեն համարելով հաւատարիմու մեծավաստակ, վերցրած կալանաւոր մանուկներին ուսուրբ քահանաներին, շարժւում, գնում էր արքունի դուռը, որտեղ մեծ ատեան եղաւ, եւ հարց ու փորձ արեցին կալանաւորներին Վասակի հետ: Եւ անօրէն Վասակը լիովին պարտուած ու յիմարացած գտնուեց: Նաիր արժանի վաստակի դիմաց դա ստացաւ: Նոյն արքունիքում բանտում մնաց, մինչեւ որ այնտեղ էլ մեռաւ, որի հանգամանքների մասին քեզ լրիւ պատմում են Եղիշէն ու Ղազար Փարպեցին: Իսկ Սիւնիքի իշխանութիւնն ստանձնեց ուրացող Վարազվաղանը, որը դիւահար էր եւ դեւից էլ խեղդամահ եղաւ: Նրանից յետոյ նոյն չարութեամբ` անճոռնի հսկայ Գդեհոնը, որը զօրութեամբ անպարտելի էր եւ միշտ պատերազմում էր մնացած հայերի դէմ, նրան` այդ ահաւոր բուրգ Գդեհոնին էլ Վարդանի եղբօրորդի Վահանը վերին օգնութեամբ խփեց-սատկեցրեց պատերազմի ժամանակ, Շիրակի գաւառում, Ըշտէ անուանուող գիւղի մօտ: Եւնրա ծառաները թափելով փորոտիքը` նրան եղէգով ծածկեցին ու բերին-դրեցին դամբարանի մէջ, իր նախնիների մօտ: