«Կյանքն ինչպես որ է» կամ Գրիգոր Զոհրապի իրապաշտությունը

«Գրիգոր Զոհրապը մեր ամենանրբաճաշակ հեղինակն է, այս պատճառով էլ նրա երկերը վաղ թէ ուշ պիտի յեղաշրջեն գրելու արուեստի մասին ունեցած մեր հնացած հասկացողութիւնները» [1], - անցյալ դարասկզբին գրում է գրականագետ, մանկավարժ Մամբրե Մատենջյանը:

Սակայն ժամանակակիցներից շատերը Զոհրապի արվեստը շարունակում էին գնահատել «հնացած հասկացությունների» դիրքերից: Այդ գնահատականները միանշանակ չէին, անհանդուրժողականությունից, մերժումից մինչեւ հիացում, կարեւորում եւ արժեւորում: Զոհրապի առաջին քննադատներն իրօրյա մտավորականներն էին՝ գրողներ, հրապարակագիրներ, մանկավարժներ:

Գրական նորամուծությունը՝ Զոհրապի ու նրա սերնդակիցների հեղինակմամբ, հայ իրականության մեջ անարձագանք չմնաց՝ ստեղծման պահից տասնամյակներ շարունակ՝ մինչեւ մեր օրերը, հարուցելով թե՛ գրականագետների, թե՛ արվեստասերների տարաբնույթ մեկնաբանությունները:

Զոհրապի արվեստի մասին գրվել է բազմիցս, տպագրվել են հոդվածներ, ուսումնասիրություններ, սակայն վերջին շրջանի գրականագիտությունն է, որ գրողի գեղագիտական հայացքների իմացաբանական հենքը բացահայտելու արդյունավետ փորձեր է արել: Հանգամանք, որ չափազանց կարեւոր է նրա գրական ժառանգության հետազոտման համար:

19-րդ դարի վերջերին արեւմտահայ իրականություն ներթափանցած գրական նոր ուղղության հետեւորդները ձեւավորեցին մի հոսանք, որն անվանվեց 80-ականների գրական իրապաշտական (ռեալիստական) շարժում:

Ինչպես հայտնի է, արեւմտահայ գրականությունը գլխավորապես ազդվել է ֆրանսիականից: Ֆրանսիայում ծնունդ առած գրական ուղղությունները պարարտ հող էին գտնում արեւմտահայ իրականության մեջ: Այս առումով, անշուշտ, մեծ են իրապաշտական եւ ապա՝ բնապաշտական դպրոցների ազդեցությունները:

Ժամանակակցի վկայությամբ՝ միանգամայն արդարացվում են երիտասարդ գրողների «ֆրանսական ձգտումները», եթե հաշվի առնվի «քաղաքակրթութեան ազդեցութիւնը մեր բարուց վրայ եւ մեր բարուց ազդեցութիւնն ի վերայ գրականութեան» [2]:

Հոդվածագիրը ոչ միայն «արդարացնում» է «նորասիրաց աշխոյժ ու ստեպ հանդուգն փորձերը», վստահեցնում, թե ֆրանսիական նոր մեթոդների կիրառությունից զարհուրելու պատճառներ չկան, այլեւ սահմանում է գրական նոր ուղղության բնութագիրը, «Բնապաշտական դպրոցի գրող մը իրերն ու մարդիկը կը պատկերացնէ իրենց բնական վիճակին մէջ, իրենց ձեւերով ու շարժումներով, առանց ամենափոքր խորհրդածութիւն մ՚աւելցնելու իւր կողմէ: Նա կ՚ընտրէ իւր բառերը, կը չափէ իւր նախադասութիւններն ու պարբերութիւնները, նկարագրելի կացութեան կամ տեղւոյն հանգամանաց համեմատ, եւ իւր արուեստին շնորհիւ զանազան զգայութիւններ կը ներշնչէ մեզ: Եւ այս մէթոտը հզօրապէս կ՚ազդէ մեր մտքին վրայ. լաւ եւս կ՚զգանք մեր խեղճութիւններն ու մոլորութիւնները եւ լաւագոյն գաղափար մը կառնունք ճշմարտութեան վրայ: Այս ճշմարտութիւնը վհատեցուցիչ կրնայ լինել երբեմն, բայց որի՞ է յանցանքը» [3]:

«Նորածիլ գրականության» եւ գրական դպրոցների վերաբերյալ ժամանակի պարբերական մամուլում եղան բազմաթիվ տարակարծիք հրապարակումներ, կազմակերպվեցին գրական ասուլիսներ:

Եվ ինչպես Մ, Սանտալճյանն է գրում, «. … Կարծեաց այս անհամաձայնութիւնն ու շատ անգամ անարդար քննադատութեանց ծայրայեղութիւնը կը խոնջեցնեն գրասիրին միտքը եւ մարդ կ՚ստիպուի հարցնել իւրովի թէ ո՛ւր ենք եւ ո՛ւր կերթանք» [4]:

Այս հարցին փորձում էին պատասխան գտնել ոչ միայն նոր գրականության պաշտպաններն ու հակառակորդները, այլ նաեւ իրենք՝ այդ գրականությունն ստեղծողները: Իբրեւ նշանաբան ընդունելով «Կյանքն ինչպես որ է» սկզբունքը՝ նոր սերնդի գրողներից յուրաքանչյուրը, ըստ իր իմացաբանական մեկնակետերի, յուրովի է համադրում ստեղծագործելու, ճշմարտությունը բացահայտելու, իրականությունը պատկերելու սեփական եղանակը:

Ժամանակակիցը վկայում է, «Գրիգոր Զօհրապ ներկայ Պոլսահայ գրիչներուն մէջ իր ոճովն առանձին դիրք մը բռնած է միշտ: Միշտ վիճաբանող, միշտ խարազանող եւ միշտ քննադատ: Զօհրապ շատ մը բոյն դրած զեղծումներ արմատախիլ ըրած է, իր բաց ոճին, խրոխտ դարձուածքներուն համար սիրելի չէ եւ զինքը կ՚անուանեն Պոլսոյ Հայոց Զօլան (իմա՛ բաց լեզուին համար)» [5]:

Զոհրապի՝ «եւրոպական բիւուրեղացած ճաշակով» գրելու իրողությունն է արձանագրել «Մշակ»-ը՝ նշելով, «Զօհրապի գրիչը նոր գրականութիւն մը ցոյց կուտար, իրապաշտութեան արձակ գրականութիւնը անդրանիկ քայլերը կառնէր Զօհրապի եւ Տ, Կամսարականի խրոխտ եւ որոշ շահատակութեամբ» [6]:

Հրանտ Ասատուրը «Ուսումնասիրութեանց պակասը մեր նոր գրականութեան մեջ» հոդվածում գրում է, «Վերջին տասը տարիներուն՝ արեւմտեան Հայոց գրականութիւնը նոր կորովով մշակուիլ սկսաւ, ,.,, մեր նոր գրականութիւնն աւելի կենդանութիւն ունի, աւելի շատ գաղափարներ կը յուզէ, աւելի մօտէն կը քննէ ժողովուրդին կեանքը, նոր ու անծանօթ երանգներով կը պատկերէ իրերն ու անձերը, ընկերական ու հոգեբանական նոր երեւոյթներ կը պարզէ եւ աւելի զօրութեամբ կը կատարէ իր սնուցիչ ու կազդուրիչ դերը» [7]:

Սակայն առավել կարեւոր է գրողի, հրապարակագրի այն դիտարկումը, որ նոր գրական գործերում «տեղ տեղ խորին իմաստասիրութիւն մըն ալ կը կաթկթէ գրուած տողերէն», իմաստասիրություն՝ «սկեպտիկ եւ յոռետես տրամադրութեանց մէջ»: Նա գրողներին հորդորում է ուսումնասիրել մանրամասնությունները, վեր հանել խնդրի վիճակը եւ գիտական մանրակրկիտ խուզարկություններ կատարել, ամեն խորշերը պրպտել:

Անշուշտ այս պահանջը համապատասխանում էր նոր գրականությանը եւ մտածողության նոր որակին, որոնք զուրկ չէին իմացաբանական հիմքերից: Սակայն վերջիններս անտեսվել են, եւ 19-րդ դարի 80-ականների գրականության վերաբերյալ հետազոտությունները, ուսումնասիրություններն ի սկզբանե ունեցել են ոչ խորքային բնույթ: Մինչդեռ գրողի գեղագիտական ընկալումները ճիշտ մեկնաբանելու համար դարձյալ անհրաժեշտ է պարզել այն իմացաբանական մեկնակետերը, որոնցից սկիզբ են առնում նրա համոզմունքները՝ ձեւավորելով աշխարհայացքը, դիրքորոշումները կյանքի, արվեստի, գրականության հանդեպ:

Կյանքը գիտականորեն ճանաչելու սկզբունքն արդյունք էր դրական գիտությունների զարգացման, հայ իրականության մեջ դրապաշտ փիլիսոփայության թափանցման:

Անհատի հոգեւոր աշխարհը քննելու, նրա վարքագծի կենսաբանական շարժառիթները հետազոտելու զոհրապյան գեղագիտական պահանջը հետեւանք էր կամապաշտ փիլիսոփայության ազդեցության:

Այսպիսով, 19-րդ դարի վերջերի գրականությունը որոշակի իմացաբանության կրողն էր ու արտահայտողը: Այս իրողությունն առավել ցայտուն է Զոհրապի ստեղծագործություններում:

«Դրապաշտ փիլիսոփաներ Կոնտի եւ Սպենսերի շատ դիտարկումներ Զոհրապի ուսումնառության շրջանակներում զուգորդվում էին Ռուսսոյի մարդաբանական հայացքներին եւ Շոպենհաուերի կամապաշտ փիլիսոփայությանը» [8], - գրում է Արամ Ալեքսանյանը: Զոհրապն իրականության փիլիսոփայական ճանաչումը, կյանքի ճշմարտությունների, գոյության իմաստի գիտական բացահայտումը համարում էր գեղարվեստի նպատակ: Մինչդեռ լուսավորական իրապաշտությունը (ռեալիզմը) եւ վիպապաշտությունը (ռոմանտիզմը), որոնց հատուկ են ուսուցողականությունը, բարոյաբանությունը, իրականությունը ներկայացնում էին հեղինակի անձնական ընկալման դիրքերից: Սուբյեկտիվիզմը հանգեցնում էր ոչ թե իրականության ճշգիրտ վերարտադրմանը, այլ վերաձեւմանը՝ համաձայն հեղինակի համոզմունքների, իդեալների եւ զգացական աշխարհի: Այլ է Զոհրապի պահանջը, արտացոլել կյանքն ինչպես որ է, առանց հեղինակի «միջամտության», առանց բարոյախոսության, հրապարակագրական կրքի, առանց սխեմատիկ սյուժեների ու կերպարների:

Իսկ ինչպիսի՞ն է իրական կյանքը, որո՞նք են կյանքի օրենքները, իմաստը:

Այս հարցերին հնարավորինս ճիշտ պատասխանելու համար անհրաժեշտ էր, որ հեղինակի աշխարհայեցողությունն ունենար գիտական, ճանաչողական եւ օբյեկտիվ զննական բնույթ:

Զոհրապի գեղագիտության հիմնաքարը իրականության գիտական, փիլիսոփայական ճանաչումն է, որը նշանակում է արվեստում, գրականության մեջ վեր կանգնել սեփական ցանկություններից, իրերն ու երեւույթները դիտարկել այն պատճառահետեւանքային կապերի համատեքստում, որոնք ստեղծագործողի կամքին ենթակա չեն:

Գրողը պետք է պեղի անհատի էությունը, որի խորքում են թաքնված կամ քողարկված գիտակցված ու չգիտակցված մարդկային կենսակերպի, վարքագծի պատճառակիրները:

«Սրտին յետին խորշիկը պէտք է պարզել ու բան մը չունենալ ու չի պահել քեզի յատուկ, ալ այսուհետեւ ո՛չ եւս մասնակի գոյութիւններ, այլ ընդհանուր կեանք մը, ո՛չ ցօղի կաթիլ մը՝ գիշերէն մնացած թրթռացող տերեւին վրայ. եւ ոչ կաթիլ մը արցունք արտեւանունքին վրայ դողահար, ո՛չ գետ, ո՛չ լիճ եւ ոչ ծով, այլ օվկէանը միայն, բոլոր ցամաքը մէկդին ու բոլոր ջուրը միւսը, այս է նոր աշխարհագրութիւնը» (Ա, 465):

Զոհրապն այսպես է գեղաձեւում նոր գրականությունը ստեղծողների հավատամքը: Նա գրականության մեջ բարձր ճաշակի տեր արվեստագետ է համարում նրանց, որոնք «իրենց ամեն երկին համար, անուրջի մէջ միայն ընդնշմարուող ձեւի, գոյնի, գաղափարի կատարելութեանը կը բաղձան, Յիսուսի մօտ ղրկուած նկարչին պէս՝ որ աստուծային պատկերի մը անթերի ճշդութիւնը ձեռք բերելու կ՚աշխատէր (ընդգծումը մերն է՝ Մ. Գ. » (Ա, 479):

Պահանջվող կատարելությանը, անթերի ճշտության հասնելու համար անհրաժեշտ է ըմբռնել մարդուն շրջապատող աշխարհում տեղի ունեցող երեւույթների շարժառիթները, ինչպես նաեւ բացահայտել մարդկային էության դրսեւորման ակնհայտ ու հաճախ քողարկված ազդակները, որոնք չեն պատճառաբանվում գաղափարով կամ բարոյական ըմբռնումով:

«Զոհրապը այն կարծիքին է, թե գիտության եւ արվեստի նպատակները վերջիվերջո նույնանում են, երկուսն էլ միտված են տարրալուծության, երկուսի նպատակն էլ ճշմարտությունն է, այն ճշմարտությունը, որը կյանքինն է, եւ ոչ թե այն , որ պարտադրվում է կյանքին» [9]:

Այդ ճշմարտությունը հասու է այն մտածողին, որի ստեղծագործական հայեցողությունը ազատվում է կամքի ազդեցությունից՝ դառնալով կյանքի «անխարդախ հայելին», «Գրականութիւնը «… պարտի այն անխարդախ հայելին ըլլալ, որուն մէջ հասարակութեան բարքը կը ցոլանայ, մութ սենեկի մը մէջ պահուած ապակին, որուն վրայ անոր կեանքէն հարազատ լուսանկարը կը գծագրուի հետզհետէ վայրկենական պատկերներու անհատնում շարք մը ձեւացնելով, ուր անոր յարափոփոխ դէմքին ամեն կծկումները մատնանիշ կ՚ըլլան, կը վերլուծուին: Հետաքրքիրներու համար շահեկան է այդ Albumը թղթատել, քովէ քով տեսնել տարիներու շրջանի մէջ միեւնոյն հասարակութեան փոփոխուող դիմագծերը, սաղմ, երեխայ, մանուկ, տղայ, պատանի, երիտասարդ, չափահաս կամ ծերունի մարդու դէմքեր, միեւնոյն անձին անընդհատ կերպարանափոխութիւնը նիւթի ու բարոյականի զուգահեռական աշխարհներուն մէջ, Սկիզբը ու Վերջը մօտեցած իրարու, երկու յավիտենական անհաշտելիները բարեկամացած, ընտանեցած, ձեռք ձեռքի» (Գ, 144-145):

Զոհրապի համար ընդունելի է «այն գրականութիւնը որ գիտութեան կը յենու. որ մեր կեանքին, եթէ ոչ մեր մահուան, վերլուծութեամբը կը լուսաւորուի, որ փիլիսոփայական դաւանութիւն մըն է վերջապէս» (Ա, 502):

Ի՞նչ փիլիսոփայական դավանություն նկատի ունի գրողը:

19-րդ դարում փիլիսոփայության եւ գեղարվեստի մեջ կարեւորվում է անհատի էության ու վարքագծի բնական, կենսաբանական պատճառաբանվածության հիմնավորումը:

Ի տարբերություն լուսավորական իմացաբանության՝ Ռուսսոյի բնական մարդու տեսությունը, Շոպենհաուերի կամքի փիլիսոփայությունը հաստատում են, որ մարդկային էությունը ոչ թե բանականության հիմքի վրա պետք է դիտարկել, այլ բնական, բնածին որակների՝ զգացմունքների ու կամքի, եւ որոնք հնարավոր չէ կառավարել ու կազմակերպել բարոյական ըմբռնումներով ու սահմանումներով:

Եթե լուսավորիչները մարդկային առաքինությունները փնտրում են բանականության ոլորտում, ապա Ռուսսոն կատարյալ է համարում մարդու նախաստեղծ, բնական վիճակը՝ զգացական աշխարհով պայմանավորված: Ռուսսոյի ուսմունքը ճանաչողության նոր աստիճան էր, որն իր արտացոլումը գտավ նաեւ գրականության մեջ, եւ ըստ որի՝ մարդը հասարակական էակ լինելուց բացի նախեւառաջ կենսաբանական էակ է, որի էության դրսեւորման հանգամանքները, վարքագիծը պայմանավորված են ներքին, նախաստեղծ՝ առ կյանք մղումով, որը Ռուսսոն անվանեց զգացմունք, իսկ Շոպենհաուերը՝ կամք:

Գրականության մեջ առաջադրվեց «Կյանքն ինչպես որ է» սկզբունքը, որը ոչ այլ ինչ էր, քան կյանքը նոր մտածողության, նոր իմացաբանության դիրքերից դիտարկելը, կյանքի ճշմարտությունը, ճշմարիտ իրողությունները մարդկային էության խորքերում, կենսաբանական ակունքներում որոնելը, գտնելը:

Զգացմունքի գերիշխումը մտքի նկատմամբ Զոհրապի գեղագիտության մեջ կարեւոր նշանակություն ունի: Ռուսսոյի իմացաբանական համակարգում զգացմունքը համարվում է մարդկային գործունեության հիմնական շարժիչ ուժը եւ մարդու անհատականությունը պայմանավորող գլխավոր գործոնը: Ըստ Ռուսսոյի՝ հարուստ եւ անաղարտ զգացմունքների աշխարհը բարոյական կատարելության չափանիշն է:

Մարդկային էությունն ու փոխհարաբերությունները «բնական բարոյականության» դիրքերից դիտարկելը Ռուսսոն եւ Զոհրապը համարում են ճշմարիտ ու արդարացի:

«Օրէնքը անհատի մը իրական բնութեանը պարտի համաձայնիլ միշտ» [10], - գրում է Զոհրապը:

Նա պահանջում է օրենքները բխեցնել կյանքից եւ ոչ թե կյանքը հարմարեցնել բարոյական նորմերին ու այլեւայլ կարգավորիչներին:

«Կյանքն ինչպես որ է» սկզբունքը վերաբերում է մարդկային հարաբերությունների նախնական եւ հիմնական՝ զգացմունքների ոլորտին, որն իր օրենքներն ունի եւ չի ենթարկվում բարոյական նորմերի գերակայությանը, չունի ընդհանուր ոչ մի եզր լուսավորական գաղափարախոսության այն հիմնական հասկացությունների հետ, որ կոչվում են «բարի» ու «չար», «լավ» կամ «վատ»:

Մարդկային էության կենսական մղումները՝ զգացմունքը, կամքը, լավ կամ վատ չեն, այլ այնպիսին, ինչպիսին որ կան եւ չեն ենթարկվում գիտակցության «սահմանումներին» ու «կարգադրություններին»: Կամքի «մեղքերի» պատճառով մարդը հաճախ դառնում է «լուռ ցավերի» կրողն ու զոհը՝ հարուցելով շրջապատի կարեկցանքը, խղճահարությունը:

Զոհրապի հայտնի խորագրերով («Կեանքը ինչպէս որ է», «Լուռ ցաւեր», «Խղճմտանքի ձայներ») նորավեպերը կարեկցանք են արթնացնում ընթերցողի հոգում:

Այս հանգամանքը պատահական չէ: Զոհրապն իր հերոսների էությունը, հոգեբանությունը դիտարկում է ճշմարիտ, իրական հիմքերի վրա: Քննելով անհատի էության կենսաբանական նախասկիզբը, որն ընդհանուր եւ հետեւաբար՝ հասկանալի եւ ընկալելի է բոլոր մարդկանց համար՝ գրողը պատկերում է իրականությունը, կյանքն այնպիսին, ինչպիսին որ է: Մարդը կարող է կարեկցել, երբ ուրիշի մեջ տեսնում է իր նմանին, նրա ցավը ընկալում իբրեւ սեփական:

Շոպենհաուերի կամապաշտական փիլիսոփայության մեջ կարեկցանքին հիմնարար դեր եւ գործառույթ է վերապահված: Նա մարդկային գործունեության հիմնական պատճառակիրներ է համարում չարությունը, էգոիզմը եւ կարեկցանքը: Սրանցից վերջինն է միայն բարոյական վարքագիծ ենթադրում:

«Խղճմտանքը Զոհրապի բարոյագիտության առանցքային կարգն է: …. Իր մի շարք հոդվածներում գրողը առաջադրում է կարեկցանքը եւ ներողամտությունը որպես մարդկանց ու կյանքին ուղղված ամենաբարոյական պահվածք» [11], - գրում է Ա. Ալեքսանյանը եւ հիմնավորում, որ կարեկցանքի բարոյականության հիմքը Զոհրապի հայացքների համակարգում պեսիմիզմն է:

Ի տարբերություն լուսավորական իմացաբանության, որը, ունենալով լավատեսական ուղղվածություն, կյանքի իմաստը համարում է զարգացումը եւ վերջավոր նպատակը՝ Շոպենհաուերի կամապաշտական ուսմունքը՝ չի ընդունում կյանքի էվոլյուցիայի գաղափարը՝ կյանքը համարելով առանց վերջնական նպատակի, բաց համակարգ, ավելին՝ խաբկանք:

Շոպենհաուերի պեսիմիստական համակարգում կյանքի խթան հանդիսացող հզոր կեսաբանական տարերքը՝ կամքը, մարդուն տառապանք է բերում, ապրել նշանակում է ցանկանալ, իսկ ցանկանալ նշանակում է տառապել: [12] Կամքի տառապագին պահանջմունքներն անհատնում են, եւ դրանցից յուրաքանչյուրի բավարարմանը հաջորդում է նորը, ու այսպես շարունակ: Ընդ որում՝ կամքի հերթական «կամակորության» հաղթահարումը մարդուն հանգեցնում է իր հաղթանակի ու կյանքի ունայնության գաղափարին: Այս իրողության գիտակցումը տառապանք է բերում: Կամքի չբավարարումն էլ ինքնին տառապանք է:

Այսպիսով, տառապանքը դառնում է անհատին շրջապատող հիմնական կենսոլորտ, կարեկցանքը՝ բարոյականության հիմնական էություն:

Կամքը մարդուն մղում է ակնկալվող երջանկության, բավարարվածության, որոնց չհասնելու դեպքում կյանքը համարվում է անիմաստ, երջանկությունը՝ խաբկանք:

Շոպենհաուերը կարեկցանքի բարոյականությունն ընդունում է որպես մարդու բնական էության դրսեւորում: Մինչդեռ բարոյական նորմերը՝ հասարակական կարծիք, կանոններ, օրենք, ճնշում են այդ իրավունքը:

Այս տեսանկյունից Զոհրապը եւս կարեկցանքը եւ ներողամտությունը համարում է մարդկային էության բարոյական դրսեւորումներից ամենահիմնականը՝ հանդես գալով մարդու բնական իրավունքների պաշտպանությամբ:

Էմիլ Զոլային նվիրված հոդվածում դրվատելով «բնապաշտ գրողի համոզումները»՝ Զոհրապը մասնավորապես նշում է, «Իր իմաստասիրութիւնը կեանքի պայքարներու գիտակից ներողամտութեամբը տոգորուած է, այս գրագէտը գիտէ թէ որքան քիչերու վերապահուած է ուրիշի դէմ աններող ու խստապահանջ ըլլալու ահարկու իրավունքը» (Գ, 206):

Կյանքի ունայնության, ակնթարթի չափ տեւողության գիտակցման դիրքերից է Զոհրապը գնահատում իր ժամանակակցի՝ Ռեթեոս Պերպերյանի ներողամիտ էությունը. «Իր իմաստասիրութիւնը գիտէ սակաւատեւ կեանքէն մարդուս շատ բան չի պահանջել ու քիչով գոհանալ, որովհետեւ գիտէ որ աչքդ բացած գոցած պահուդ օրը իրիկուն կ՚ըլլայ (ընդգծումը մերն է՝ Մ. Գ. )» (Ա, 514):

«Ոչ ոք կեանքի ունայնութիւնը, պատրանքին դառնութիւնը իրեն չափ հզօր կերպով զգացած է» (Ա, 457), - գրում է Զոհրապը Եղիա Տեմիրճիպաշյանի վերաբերյալ: Զոհրապի բնորոշմամբ՝ կյանքը «կորսուած խոսքերի» է նման, «.... Եւ ադկէ զատ բա՞ն մըն է կեանքը միթէ, կորսուած բոլորն ալ, աղէկն ու գէշը, անոյշն ու դառնը, օգտակարը եւ անօգուտը. …» (Բ, 429):

Ըստ Շոպենհաուերի փիլիսոփայության՝ «աշխարհն իմ պատկերացումն է», այսինքն՝ աշխարհի առարկայական գոյությունը պայմանավորված է մարդկային գիտակցությամբ [13]: Իսկ գիտելիքների, գաղափարների աշխարհը փոփոխական է եւ տատանվում է մոլորության ու ճշմարտության միջեւ:

Այս ըմբռնման դիրքերից Զոհրապը գրում է, «Իրապէս աշխահիս վրայ ո՛չ լոյս կայ, ո՛չ մութ, այլ տպաւորութիւններ միայն անհաստատ յարափոփոխ, գրեթէ հակասական» (Ա, 495):

Զոհրապն ընդդիմանում է «հոռետես վարդապետության»՝ երիտասարդ գրողների վրա ունեցած ազդեցություններին, գրականության մեջ կեղծ դրսեւորումներին, «Տղաքնե՜ր, որ գերեզմաններու շուրջը կը դեգերին, փոխանակ կանանց շուրջը պտըտելու, որ չարագուշակ բուերու պէս կուլան, կը կոծեն, երբ պարտէին զուարթութեան ու ժպիտի կենդանութիւնը բերել մեզի, որոնք առջի քայլէն դասալիք՝ կեանքի պայքարին մէջ, ո՛չ իրենց եւ ոչ մարդկութեան օգուտը ունին, եւ որոնք վերջապէս քաղաքակրթութեան հաշիւներուն մէջ ո եւ է թուանշան կամ քանակութիւն չեն ներկայացներ: Ո՛չ, չեմ ախորժիր այդ ոռնացող եղանակներէն, գերեզմանի, ոսկորի, գանկի, մարմնոյ տարբաղադրութեան վրայ կապուած գրագիտութիւն մը, որ իր ուրոյն արժանիքին չի կռնթիր, այլ սարսափով ու արհաւիրքով կը ջանայ կանգուն մնալ, ուշադրութիւն հրավիրել, եւ խպլիկի, ուրուականի ձեւեր կ՚առնէ, թերեւս մանուկները զգաստութեան բերելու համար:

Ո՛չ, չեմ սիրեր այս ամենը, մանաւանդ երբ Եղիայէն (Եղիա Տեմիրճիպաշյան՝ Մ, Գ, ), անոր բարձր կարողութենէն, կամ անոր անձին յատուկ մեղմացուցիչ պարագաներէն զուրկ պատանիներ՝ ձեռնամուխ կ՚ըլլան այս բացասական ու աղջամղջային գրականութեան» (Ա, 457-458):

Ըստ Շոպենհաուերի իմացաբանության՝ կյանքը տառապանք է, որից ազատագրող միջոցներից մեկը կամքից անկախ գեղագիտական հայեցողությունն է:

Արվեստագետը բարձրարժեք ստեղծագործության արարման պահին իր մեջ մարում է կամքի ձայնը եւ ազատ հայեցողությամբ հաղորդակցվում իրերի մաքուր էությանը՝ հասու դառնալով ճշմարտությանը: Կամքի իշխանությունից ազատված մաքուր մտածողությունը, որ տրվում է հանճարներին միայն, կարող է ճանաչել իրերի մեջ ոչ թե անհատականը, այլ հավիտենականը:

Արվեստը, ազատագրվելով կամքի ծառայությունից, մոտենում է գիտությանը: Գրողը պետք է ներկայացնի ոչ թե իր զգացմունքները՝ կամքի շահադիտությամբ կազմակերպված, ոչ թե հասարակությանը պարտադրի իր իդեալները, որքան էլ դրանք կատարյալ լինեն, այլ ընդառաջ գնա իրականությանը, պատկերի կյանքն ինչպես որ է:

Զոհրապը գնահատում է իդեալիստ գրողի անկեղծությունը եւ կատարելության ձգտումը՝ նշելով, «…. Իր գծած պատկերները անտարակոյս կ՚ապրին իր սրտին մէջ եւ ինքը կ՚զգայ, կը տեսնէ զանոնք, իր հոգին՝ թանգարան մըն է ուր գլուխգործոցներ մուտք ունին միայն եւ որոց հետ կ՚ապրի օրն ի բուն, գլուխ գլխի, կատարելութեան հրեշտակներ՝ որոնք ամենօրեայ դրացիներու վերջնական հանգամանքը առած են իր աչքին» (Ա, 467):

Սակայն այս դեպքում գրողի գաղափարները կարող են «զմայլեցնել», բայց ոչ՝ «համոզել», քանի որ «քերթող մ՚է վիպասանը ու իր մտքին թռիչովը ու աշխոյժովը կ՚ոգեւորէ վէպին անձինք այնքան՝ որ կը դադրին մեզի նմանելէ, անճանաչ էակներ կ՚ըլլան որոց ուրախութեան ու կսկիծին անտարբեր կը մնանք» (Ա, 467):

Ըստ Շոպենհաուերի՝ արվեստն օգնում է մարդուն հաղթահարել տառապանքը: Արվեստի գործերը գեղագիտական հաճույք են պատճառում, քանի որ հասնում են հաղորդակցվողների մեջ մի պահ կամքի լիարժեք մարման եւ իրերի էության՝ կամքից ազատ, առարկայական ընկալման:

«Յուրաքանչյուր մեծ ստեղծագործություն ամբողջությամբ առարկայական հայեցողություն է: Կամքի լիարժեք խաղաղեցման նախադրյալը, որով ձեռք է բերվում մաքուր Ճանաչողությունը, հենց հանճարեղությունն է» [14]:

Զոհրապն այս ըմբռնման դիրքերց է գնահատում «Պատվի համար» ներկայացումը. «Վայելքը իր չափը ունի, որոշ սահմանէ մը անդին հեշտութիւնը՝ տուայտանքի, մահացումի մը պէս ցաւագին բան մը կ՚ըլլայ, անսովոր ճիչեր, աղաղակներ արձակել կուտայ մարդուս: Արուեստի գերագոյն արտայայտութիւնները այս կարգէն են: Այդ վերնագաւառներուն մէջ՝ ուղեղային դրութեան պարտասումի աստիճան գրգռումը, արեան շրջաններու համախուժումը, ջիղերու տարապայման պրկումը կը միանան մղձաւանջային, քնաշրջիկի, էսրարի ծուխերով ծանրացած մթնոլորտի մը, իրականէն, ապրուածէն աւելի վեր գոյութիւն մը - եթէ ներելի է ինծի ալ նոր բառ մը կերտել - Գերակեանքը ստեղծելու համար:

Այդ Գերակեանքը ապրեցանք մենք ուրբաթ գիշեր երեք ժամ շարունակ Վարիէթէի թատրոնին մէջ Պաքուի Աբէլեան-Արմէնեան տռամադիկ խումբի կողմէ տրուած ներկայացումին առթիւ» (Գ, 437):

«Զոհրապը արվեստը բարձրացրեց գիտական ճանաչողության մակարդակի, նրա առջեւ դնելով ոչ միայն գեղեցիկի հայտնաբերման, այլեւ կյանքի խորը ճանաչողությամբ գոյափիլիսոփայական խնդիրներ» [15]:

Զոհրապը խնդիր է դնում հետազոտության առարկա դարձնել անհատի հոգեբանությունը:

«Նրա (Զոհրապի՝ Մ, Գ, ) ռեալիզմը հետամուտ է անհատի հանելուկային, ենթագիտակցական պլանում այլ արժեքայնությամբ հանդես եկող պահերի, հոգու ամենանուրբ թրթռումների եւ նրբերանգների», - գրում է Ա. Ալեքսանյանը:

Վկայակոչելով Զոհրապի տողերը՝ «Մեծ պատահարները զիս անտարբեր կը թողուն. բայց մանր դէպքերը՝ չնչին ուրիշներու աչքին՝ լուրջ խորհրդածութիւների նիւթ են ինծի», գրականագետը շարունակում է. «Գեղագիտական այս առաջադրույթը ելնում է անհատի էության ըմբռնումներից, փոքր դիպվածները եւ ելեւէջները կենսաբանական ակունքներ ունեն, եւ հենց այդ ոլորտներին էր ուղղված Զոհրապի հետազոտությունը» [16]:

Զոհրապի համոզմամբ՝ մարդու էությունը ոչ թե բարոյաբանական կարգախոսներով է կարգավորվում, այլ ենթակա է կամքի իշխանությանը՝ բնության «անյեղլի օրէնքներին», որոնց դիրքերից միայն հնարավոր է հետազոտել ու ներկայացնել իրական կյանքը՝ կյանքն ինչպես որ է: