Հայ տպագրութիւնը եւ Հռոմ (ԺԷ. դար)

ԳԼՈՒԽ Բ. ՀԱՅ ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉԻ ՏՊԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՐԱՍՏՈՒԹԻՒՆԸ

/24/ Մինչ ՀՍ. ի Ժողովը կը պատրաստուէր տպագրել հայոց համար Յայսմաւուրքը, կը յայտնուի աւելի կարեւոր գործ մը, Աստուածաշունչի տպագրութեան հարցը, ինչ որ մոռցնել կու տայ Յայսմաւուրքինը [1] ։

Նոր Ջուղայի Հայերու առաջարկը

Հ. Եպիփան Ս. Յովհաննէս–Մկրտչի, 1629ին կը ղրկուի Սպահան, միսիոնարութեան համար։ Իր առաջին իսկ նամակով, գրուած 10 Սեպտ. 1629ին, յետ իմացնելու թէ սկսած է սիրալիր յարաբերութիւնը իր եւ Մովսէս Կաթողիկոսի միջեւ, կը գրէ թէ իրեն տրամադրուած հազար սկուտով՝ դժուար պիտի ըլլայ գտնել հայ Աստուածաշունչը, Յայսմաւուրքն ու Կանոնագիրքը։ բայց կը խոստանայ անպայման ճարել ու ղրկել Հռոմ [2] ։ Տարի մը ետք, 28 Յունուար 1631ին, կը խոստովանի թէ չափազանց զբաղումներուն պատճառով, չէ կրցած բաւարար ժամանակ գտնել, ուսումնասիրելու թէ ինչ է տարբերութիւնը Հայ Աստուածաշունչին եւ Վուլկադային. կը խոստանայ կրկին անգամ ձեռք առնել խնդիրը, որպէսզի Հռոմ դարձին՝ անձամբ պարզէ խնդիրը ՀՍ. ի Ժողովի քարտուղարութեան [3] ։

/25/ Այս նամակներէն կ՚եզրակացնենք թէ 1629 տարւոյն սկզբնաւորութեան ՀՍ. ի Ժողովը արդէն իսկ ունէր մտահոգութիւնը Հայ Աստուածաշունչին տպագրութեան։ Եւ իրապէս Հ. Յովհաննէս–Թադէոս (Ս. Եղիսէի) կարմեղական միսիոնարը, 16 Սեպտ. 1629ին կը հասնի Հռոմ, ու ընդարձակ տեղեկատուութիւն մը կը ներկայացնէ 1604– 1629 տարիներուն Ջուղայի մէջ ըրած առաքելութեան մասին, տալով բազմաթիւ նորութիւններ՝ հայոց Հին Ջուղայէն փոխադրութեան եւ առաջին կազմակերպութիւններու մասին, եւ հուսկ կը ներկայացնէ թէ ինք Հռոմ ղրկուած է հայ վաճառականներու կողմէ, Պապին ներկայացնելու անոնց կարիքները, որոնցմէ գլխաւորներն են՝ Հռոմի մէջ Հայ վարժարան մը բանալ եւ Հռոմի մէջ տպել հայկական սրրբազան գիրքեր, «որոնցմէ զուրկ է հայ ժողովուրդը, մասամբ՝ պատերազմներու եւ մասամբ՝ ընդօրինակողներու պակասին համար՝ ու յատկապէս կը խնդրեն տպագրութիւնը Սուրբ Գիրքին եւ այլ գիրքերու, որ Նորին Սրբութիւնը հարկաւոր կը նկատէ. որովհետեւ գիրքերու պակասին համար է որ հայոց մէջ մտած են շատ մը մոլորութիւններ» [4] ։

Հ. Յով. Թադէոս 24 Հոկտ. 1629ին՝ առանձին տեսակցութիւն մը կ՚ունենայ Ուրբանոս Ը. Պապին հետ, Քասդէլկանտոլֆոյի ամարանոցը, ուր դարձեալ բերանացի ու գրաւոր կը ներկայացնէ այս խնդիրքը։ Պապը կը խոստանայ Հռոմ դառնալուն՝ կրկին տեսակցել իր հետ։ Այս առիթով Հ. Յովհ. Թադէոս համառօտ գրութիւն մը կը պատրաստէ իբր յուշագիր, ուր յատուկէն կը շեշտէ Նոր Ջուղայի հայոց՝ Պապէն խնդրանքը, «տպել Հին եւ Նոր Կտակարանը, որովհետեւ իրենց մօտ սով կայ գիրքի, մանաւանդ Աստուածաշունչի, որու մեկ օրինակը միայն՝ կ՚արժէ հազար ծէքին» [5] ։

ՀՍ. ի Ժողովը առաջին անգամ 19 Մարտ 1630ի նիստին է որ կը պարզէ Հ. Յովհ. Թադէոսի առաջարկը, համառօտելով հետեւեալ բանաձեւը։ «… իսկ նկատմամբ այն խնդրին որ Հռոմ տպագրուին հայոց գիրքերը, որոնց համար ահագին ծախս կ՚ընեն իրենք, Ս. Ժողովը յարմար նկատեց, եթէ Ս. Պապին հաճոյ է, հաստատել Յանձնախումբ՝ քննելու եղած առաջարկները» [6] ։ Քարտինալներու ընդհանուր ժողովէն վերջ՝ կը գումարուի մասնական ժողով մը, 23 Յուլիս 1630ին, որում արձանագրութիւնը հետեւեալն է. «Նկատմամբ հայկական գիրքերու տպագրութեան, ու յատկապէս Հայ լեզուով Աստուածաշունչին համար, Ս. Ժողովը կընդունի (հայ վաճառականներու կողմէ) եղած առաջարկը, եւ եթէ Ս. Պապին հաճոյ է, յանձն /26/ կառնէ տպագրութիւնը, բաւական է որ նոյն գիրքերը Հռոմի մէջ սրբագրուին եւ մաքրուին սխալներէ, ու յատկապէս նկատմամբ Աստուածաշունչին, ուր գուցէ շատ են դժուարութիւնները, որովհետեւ հայոց օրինակը լեցուն է սխալներով, սակայն Ս. Ժողովը յարմար կը նկատէ որ անիկա սրբագրուած տպագրուի, որպէսզի հայերը ունենան Աստուածաշունչը» [7] ։

Այնուհետեւ ՀՍ. ի Ժողովը հետամուտ կ՚ըլլայ ձեռք բերել Աստուածաշունչի օրինակ մը, ձեռնարկելու համար գործին։

Նախիջեւանի Հայ Դոմենիկեաններէն Օգոստինոս Բաջենց, 1630 Փետրուար ամսուն կը հասնի Հռոմ՝ երկու աշակերտներով, Մատաթիա Մուրաջիի եւ Մատթէոս Աւանէսեանի ընկերակցութեամբ։ Հոկտեմբերին կ՚ընտրուի իբր օգնական՝ Չիթթատինի Արքեպիսկոպոսին, յաջորդութեան իրաւունքով։ Օգոստինոս Եպս. կը մեկնի իր Թեմը, իսկ Մատաթիայի համար՝ կը սահմանուի Վիթէրպոյի Դոմենիկեան վանքը, կատարելագործելու ուսումները։ Երբ ՀՍ. ի Ժողովքին պէտք կ՚ըլլայ հայերէն Աստուածաշունչը եւ կ՚ուզէ իմանալ թէ արդեօք կա՞յ, սրբագրուած օրինակը հայ Դոմենիկեաններու մօտ, կը դիմէ Վիթէրպոյի Դոմենիկեան վանքի մեծաւորին, Հ. Իգնատիոս Ալպէրիչիի, որ 18 Փետր. 1632ին կը պատասխանէ ՀՍ. ի Ինկոլի քարտուրարին՝ գրելով. «Հ. Մատաթիա հայը ինծի կը հաղորդէ թէ Նախիջեւանի Արքեպիսկոպոսական վանքը ունի վուլկադայ Աստուածաչունչը, թարգմանուած հայերէնի՝ մեր Դոմենիկեան Հայրերէն, գրուած ձեռքով, որը առաջին էջերը եւ գիրերը են ոսկետառ. այսքան կրնամ պատասխանել Ձեր հարցումին» [8] ։ Նոյն այս նամակին կռնակին բարտուղարութիւնը գրաւոր թողած է իր խորհրդածութիւնը. «պէտք է գրել Նախիջեւանի Օգոստինոս Արքեպս-ին, որ հրահանգ տայ իր գիտուն միաբանակիցներէն մէկուն, որպէսզի օրինակէ այդ Աստուածաշունչը եւ ղրկէ Հալէպի Վեղարաւորներուն, ու անոնք իրենց կարգին հասցնեն Հռոմ» [9] ։ Այս նոյն հարցը Քարտ. Կաէդանիի կողմէ կը զեկուցուի 3 Ապրիլ 1632ի նիստին, եւ որոշում կ՚առնուի որել Օգոստինոս Արքեպս. ին, որպէսզի լատին Վուլկաթայէ հայերէնի թարգմանուած Աստուածաշունչը՝ Հալէպի ճամբով հասցնէ Հռոմ [10] ։ Այս որոշումներու հիման վրայ, 10 Ապրիլ 1632ին կը գրուի Նախիջեւանի Արքեպս. ին, որպէսզի ձեռագիրը մեծ խնամքով օրինակել տայ, օրինակութենէն վերջ սրբագրուի՝ համեմատելով բնագիրին հետ, ղրկուի Հալէպ Գասպար Տալլա Քիէզայի, Ս. Աթոռին /27/ գործակալին, որ Վեհարաւորներու մեծաւորին ձեռքով հասցնէ Հռոմ։ Ս. Աթոռը կը խոստանայ Օգոստինոս Բաջենցի՝ վճարել բոլոր ըլլալիք ծախսերը [11] ։

Դիւանի նամակներէն չկարողացանք ոչինչ եզրակացնել Նախիջեւանէն հասնելիք Աստուածաշունչին մասին, ու յաջորդաբար ամենեւին ակնարկ չկայ թէ ՀՍ. ի Ժողովը ստացած ըլլայ զայն եւ տպելու մասին առաջարկ եղած ըլլայ. թողունք որ 1632էն կը սկսի Պիրոմալլիի եւ Օգոստինոս Բաջենցի միջեւ խռովութիւնները, եւ Նախիջեւանէն հասած նամակները միայն այդ նիւթերը կը շօշափեն։

Պոլսոյ մէջ Աստուածաշունչ տպելու ծրագիրը

Յովհաննէս Խուլ Պոլսոյ Պատրիարքական Աթոռէն հեռանալուն, երբ իրեն կը յաջորդէ Զաքարիա վանեցի, արդէն իսկ Պոլսոյ մէջ շարժում սկսած էր սեփական տպարան ունենալու։ Զաքարիա Պատրիարք, կողմնակից Հռոմի Աթոռին, հովանաւորութիւն կը գտնէ Պոլսոյ ֆրանսական դեսպան Marchevilleի կողմէ, որ 14 Ապրիլ 1632ին կը գրէ ՀՍ. ի Ժողովին. «Նկատած այն մեծ օգուտը որ հայ գիրքերու տպագրութիւնը կրնայ բերել մեր Սուրբ հաւատքին տարածումին, կը խնդրեմ որ ականջ տրուի այս նամակս ձեզի բերողին, որ մասնագէտ է այս նիւթին» [12] ։ Դեսպանին առաջարկը դեռ աւելի կը մանրամասնուի՝ Յովհաննէս Անկիւրացի Մոլինոյի 11 Մայիս 1632 թուակիր նամակով, գրուած Պոլիսէն. Մոլինոյ իբր հին բարեկամ ՀՍ. ի Ժողովի քարտուղարին, կը համարձակի գրել. «Կը խնդրեմ որ Դուք եւս անձամբ յորդորէք Ս. Ժողովի քարտինալները, որպէսզի ընդառաջ ելլեն Ֆրանսիայի դեսպանին բարի փափաքներուն, հոս Պոլիս ղրկելով հայերէն տպագրական գիրեր. բան մը՝ որ պիտի ծառայէ Հռոմի Եկեղեցւոյ փառքին։ Բայց թէ քանի գիր հարկաւոր է մեզի համար, կրնաք իմանալ իմ մտերիմ բարեկամ Տրայանոս Քոռնէդդիէն, որ հինէն ի վեր սերտօրէն կապուած է նաեւ Պատրիարքին։ Զաքարիա մեծապէս պատուուած պիտի զգայ՝ եթէ այս շնորհքը ընելու ըլլաք իրեն» [13] ։

Մոլինոյ այս առաջարկը ընելէ շուրջ տարի մը առաջ՝ ՀՍ. ի Ժողովին ըրած էր ուրիշ մը։ Չգտանք Մոլինոյի բուն նամակը, որ զեկուցուած է Քարտ. Ուպալտինիէն՝ 3 Փետր. 1632ի նիստին։ Մոլինոյ նամակին ստորագրած է իբր թարգման Զմիւռնիոյ Վենետիկեան Հանրապետութեան, ու կ՚առաջարկէ որ հայերէն Աստուածաչունչի տպագրութիւնը կատարուի Հռոմ, որպէսզի հայերը կրկին /28/ անգամ չստիպուին փորձել զայն տպել հերետիկոս Հոլանտայի մէջ։ Նոյն այս նիստին կորոշուի՝ որ լուրջ կերպով մտածուի այս նիւթին մասին, բայց նախ գրել Մոլինոյի, որպէսզի ջանայ համոզել հայերը՝ ետ կենալու նման հերետիկոսական ձեռնարկէ, յուսադրելով թէ Ս. Գիրքը պիտի տպագրուի Հռոմ [14] ։ Հարցը կրկին անգամ ժողովի նիւթ կ՚ըլլայ 13 Փետր. 1632ին, եւ կը մնան նոյն որոշողութեան վրա [15] ։ Մինչ այս ՀՍ. ի Ժողովի կողմէ 7 Փետր. 1632ին կը գրուի Մոլինոյի՝ հետեւեալ նամակը. «Պր. Տրայանոսի ձեռբով յայտնի եղաւ Ս. Ժողովիս՝ ձեր սէրն ու փափաքը տարածելու կաթողիկէութիւնը բազմաթիւ ազգայիններուդ մէջ, եւ որով ո՛չ միայն արգելք եղած ես հայերէն Աստուածաշունչի տպագրութեան, որ կարգ մը անձեր հերետիկոսութեամբ բծաւորուած, — եւ միայն Աստուած գիտէ որքան հաւատարմութեամբ, – կ՚ուզէին տպել տալ զայն Հոլանտա, այլ նաեւ համոզած ես ազգայիններդ՝ որ նոյնը տպագրուի Հռոմ՝։ Կրնաս վստահացնել զիրենք՝ թէ հոս լոյս պիտի տեսնէ Ս. Գիրքը, ամբողջապէս սրբագրուած եւ առանց սխալներու, քաղաքիս քաջ աստուածաբաններու եւ լեզուն լաւ գիտցողներու առաջնորդութեամբ»։ Ապա յետ յատուկ կերպով շնորհակալութիւն յայտնելու իր այս ըրածներուն համար, կ՚ըսէ թէ Նախիջեւանէն պիտի բերուի Հայ Աստուածաշունչը, թարգմանուած Վուլգաթայէն, ու նամակը կը փակէ ըսելով. «առ այժմ մի՛ շարժիր քաղաքէդ, ու ջանա՛ հաստատուն պահել ազգակիցներդ, համոզելով թէ Աստուածաշունչը պէտք է տպագրուի Հռոմ եւ ոչ այլուր» [16] ։

Պոլսոյ ֆրանսական դեսպանը տեսնելով թէ իր գրած նամակին պատասխանը կ՚ուշանայ Հռոմէն, 12 Մայիս 1632ին կը գրէ երկրորդ մը, իմացնելով թէ ինք դիտմամբ իր մօտ իբր թարգման առած է Անկիւրացի Յովհաննէս Մոլինոյ հայը, նկատած անոր ջանքը՝ միացնելու հայերը Հռոմի Եկեղեցիին. եւ թէ խօսած է անձամբ Զաքարիա Պատրիարքի հետ՝ եւ միասին յարմար նկատած են որ Պոլսոյ մէջ բացուի հայկական տպարան, առ այժմ տպելու համար Սաղմոսարանը [17] ։

Ֆրանսիայի դեսպանին եւ Մոլինոյի առաջարկները 24 Յուլիս 1632ին կը զեկուցուին Քարտ. Պէնդիվոլիոյի կողմէ՝ Ս. Ժողովի նիստին, ի ներկայութեան Ուրբանոս Ը. Պապին, ու կ՚որոշուի հարցը աւելի խոր քննել՝ Քարտինալներու ժողովին [18] ։

/29/ Յովհաննէս Մոլինոյ 19 Սեպտ. 1632 թուակիր նամակով ՀՍ. ի Ժողովին կ իմացնէ Զաքարիայի Պատրիարքական Աթոռէն իյնալը, սակայն հաւասարապէս կը խնդրէ ունենալ պայկական տպագրական գիրեր, կարենալ օգտակար ըլլալու քրիստոնէական հաւատքին» [19] ։

Անկարելի էր որ Հռոմ տեղիք տար ու տպագրական գիրերը ղրկէր Պոլիս, հոն տպելու ո՛չ Աստուածաշունչ եւ ո՛չ իսկ Սաղմոսարանը։ Հռոմ՝ այնքան մտահոգ էր Ս. Գիրքին անարատ տպագրութեան, որ չէր կրնար նպաստել ո՛չ մէկ ազգի՝ որ ազատօրէն իր լեզուով տպէր Ս. Գիրքը «մոլորութիւն»ներով լեցուն։ Այսպէս ուրեմն Մոլինոյի եւ Ֆրանսայի դեսպանին առաջարկները կը մնան ամուլ, յուսադրելով եւ անկեղծ փափաքով՝ թէ նոյնը պիտի տպագրուի Հռոմի մէջ։

Յովհաննէս «Խուլ» Պատրիարքի փափաքը

Նոյն այս տարիներուն, 1630էն սկսեալ, Յովհաննէս Խուլ Պոլսոյ հրաժարեալ Պատրիարքը կ՚անցնի Արեւմուտք։ 7 Յունիս 1632 թուակիրով Վարշաւիայի Առաքելական Նուիրակը կ՚իմացնէ ՀՍ. ի Ժողովին՝ ամիս մը առաջ Յովհաննէս Պատրիարքի Վարշաւիայէն Հռոմ մեկնիլը, «եւ կարծեմ հետը կը բերէ ինքնագիր Աստուածաշունչ մը» [20] ։

Հռոմ հասնելուն, Յովհաննէս Պատրիարք աղերսագիր կը ներկայացնէ Ս. Ժողովին, փափաք յայտնելով - նկատած իր 80ամեայ տարիքը – որ իրեն օգնական նշանակուի Գասպար անունով լատինածէս հայ եկեղեցականը, որպէսզի անոր ձեռքով իրագործէ անձնական ծրագիրներ, յօգուտ իր Ազգին, տպել տալով շատ մը գիրքեր։ Առաջարկը ժողովի կը դրուի 24 Սեպտ. 1632ին, ուր նկատի կ՚առնուին Պատրիարքին արժանիքները, այսինքն՝ կաթողիկէ հաւատոյ դաւանութիւն ըրած ըլլալով՝ վստահելի անձ ըլլալը, որու կը վկայեն Պոլսոյ նախկին Առաքելական Նուիրակ Հ. Ֆրադդա եւ Լեհաստանի լատին նուիրակը, եւ թէ հայոց մէջ պատկառելի եւ ազդու անձ ըլլալը, ուստի կ՚որոշուի Թոսքանայէն Հռոմ բերել տալ հայազգի Գասպար հայ վանականը, տալով բնակութիւն Ս. Կոզմա եւ Դամիանոսի վանքը, որպէսզի Պատրիարքին բերած հայերէն Աստուածաշունչը համեմատէ Վուլկադայի հետ, եւ ապա նոյնը յանձնուի տպագրութեան [21] ։

/30/ 1633 տարւոյն ընթացքին Պոլիսէն Յովհաննէս Մոլինոյ զանազան նամակներով, ուղղուած ՀՍ. ի Ժողովին, կը յանձնարարէ՝ լաւ վարուիլ Յովհաննէս Պատրիարքի հետ, ընդառաջելով անոր տպագրական ծրագիրներուն, ու պատրաստակամութիւն ցոյց կու տայ՝ գալու անձամբ օժանդակելու այս հսկայ գործին։ 1633–4 տարիներուն Մոլինոյ կը ջանայ ապահով միջոցներով Պոլիսէն Հռոմ փոխադրել Խուլի ձգած հայկական ձեռագիրները, թիւով 40, որոնցմէ մէկն է մասն Աստուածաշունչի, որոնք միասնաբար կ՚արժեն աւելի քան հազար սկուդ։ Մոլինոյ՝ Յովհաննէս Խուլէ իմացած է թէ առձեռն ունի ոչ թէ մէկ՝ այլ երկու Աստուածաշունչ, որոնցմէ գուցէ միայն մէկն էր փառազարդ գրութեամբ։ 1634 Յունիս 13ին Յովհաննէս Խուլ Պատրիարք հոգին կ՚աւանդէ Հայոց Ս. Մարիամ Եգիպտացւոց եկեղեցւոյ մէջ, Ուրբանոս Ը. Պապին կտակելով իր ինքնագիր Աստուածաշունչը, որպէսզի անպայման տպագրել տայ՝ յօգուտ Հայ Ազգին [22] ։ Պապին հրամանով Աստուածաշունչը կը դրուի Վատիկանի գրադարանը, ուր ցարդ կը գտնուի [23] ։

* * *

Այս մասը փակելէ առաջ, կ՚ուզենք յիշել սա մանրամասնութիւնը։ Մինչ Հայերու կողմէ փափաքը կար Հռոմ ի մէջ տպել տալու Աստուածաշունչը, ՀՍ. ի Ժողովը իր ամբողջ ուշադրութիւնը կեդրոնացուցած էր եւ դրական կերպով գործի անցած էր՝ տպագրելու արաբերէն լեզուով Աստուածաշունչը, տեսակէտով մը պատրաստելու ճամբան արեւելեան միւս ազգերու Ս. Գիրքերը տպագրելու համար։ 1632 տարւոյն վերջաւորութեան կը կատարուի արաբերէն-լատիներէն երկսիւն Աստուածաշունչի առաջին չորս էջերու տպագրութիւնը, եւ գործը առաջ տանելէ առաջ` կը ղրկուի մասնագէտներու, որպէսզի կատարեն իրենց դիտողութիւնները, եւ անոնց հիման վրայ գործը յառաջանայ՝ աւելի կատարեալ կերպով։

Նմոյշ մըն ալ կը ղրկուի Պոլիս, Յովհաննէս Մոլինոյի, որպէսզի կատարէ իր դիտողութիւնները նկատմամբ արաբերէն թարգմանութեան, իմաստներու ամբողջութեան եւ տպագրական սխալներուն։ Մոլինոյ 3 Յունուար 1633ին հետեւեալ կերպով կը պատասխանէ ՀՍ. ի Ժողովին. «Ինծի ղրկած է իք չորս էջ արաբերէն-լատիներէն Աստուածաշունչի տպագրուած առաջին էջերէն, որպէսզի ցոյց տամ տեղւոյս գիտնականներուն, որոնք տեսան եւ չափազանց հետաքրքրուեցան, որովհետեւ մեծ ծարաւով կ՚ուզեն գիտնալ՝ թէ ի՞նչ է եբրայական /31/ աւանդութիւնը մարդուս ծագումին մասին։ Ըսին նաեւ թէ չկան հոն տպագրական սխալներ, կամ աւելի շիտակ՝ կարեւորութիւն չեն տար անոր. գտան միայն չորս վրիպակ, որոնք տպագրական ըլլալով՝ երկրորդական համարեցան։ Օրինակներէն մէկը տուի էմիրի մը, որ շատ գնահատեց, խնդրելով որ տպագրուի ամբողջութիւնը։ Ուրիշ օրինակ մը ցոյց տուի՝ թագաւորին աստղագէտին, որ խոստացաւ ցոյց տալ նաեւ մեծ արաբագէտներու եւ նշել սխալները» [24] ։

Յովհաննէս Մոլինոյ, որ քիչ առաջ Հռոմի առաջարկած էր տպել հայ Աստուածաշունչը, տեսնելով արաբերէնին տպագրութեան յառաջանալը, անշուշտ բարի նախանձով լեցուն կը մտածէր իր ծրագիրներուն իրագործումին մասին։ 8 Յունիս 1633ին կը գրէ ՀՍ. ի Քարտուղարին, կը գովէ արաբերէն Ս. Գիրքին տպագրութիւնը, ըսելով՝ թէ Պոլիս մեծապէս հետաքրքրուած է այս մեծղի գործով, եւ թէ սա պիտի նպաստէ Աստուծոյ անունին տարածումին [25], անուղղակի կերպով թելադրելով իր սրտին փափաքը։ Բայց երբ կը տեսնէ թէ Հռոմի կողմէ չկայ ոչ մէկ շարժում, 14 Յուլիս 1633ին հետեւեալ կերպով կ՚արտայայտուի նոյն քարտուղար Ինկոլիի «Յովհաննէս Պատրիարք (Խուլ) Հռոմէն գրած է ինծի, ըսելով թէ կը գտնուի Աբրահամ Նահապետի գոգը, եւ նպատակ ունի Հռոմ մնալ՝ մինչեւ մահը։ Կը գրէ նաեւ թէ Քարտ. Բորգեզի կը փափաքի որ ես Հռոմ գամ, օգնելու Պատրիարքին, թարգմանելու կարգ մը հայերէն գիրքեր, որ Նորին Սրբութիւնը, Հռոմի մէջ քաջ թարգմանիչ չգտնելով՝ յանձնած է իրեն։ Պատրիարքը քաջալերուած Քարտինալէն՝ զիս Հռոմ կը հրաւիրէ, եւ կ՚ուզէ որ շուտով ճամբայ ելլեմք։ Սակայն ես գործի անցնելէ առաջ՝ կ՚ուզեմ լսել Ձեր իմաստուն կարծիքը. գիտնաս որ Հռոմ գալս կրնայ լաւ պտուղներ առաջ բերել, կրնայ մեծապէս նպաստել հայ ազգին զարգացումին եւ մեր Ս. Հաւատքին բարձրացումին։ Բայց որովհետեւ ես ներկայիս (ֆրանսական) դեսպանին մօտ մտած եմ ծառայութեան՝ տարեկան 350 սկուդով, եւ Հռոմ մեկնելուս կը դադրի վճարումը, խոհեմութենէ շարժած՝ կուզեմ ընդունիլ Ձեր հաւանութիւնը» [26] ։

Մոլինոյ իր այս փափաքը կը կրկնէ յաջորդ նամակներով, գրուած 29 Յուլիսին, 17 Օգոստոսին եւ 14 Հոկտեմբերին (1633) [27], սակայն Հռոմէն ոչ մէկ շարժում, հակառակ որ պահուած է նամակագրութիւնը Մոլինոյի եւ Հռոմի միջեւ, եկեղեցական ուրիշ խն/32/դիրներու նկատմամբ։ 7 Յունուար 1634 թուակիր նամակով, Մոլինոյ դեռ աւելի կը բացայայտէ իր փափաքը։ «Հռոմ ուզել գալս՝ ունայն փափաքի մը համար չէ, այլ հայ տպագրութեան համար ծրագիրներ ունէի. կ՚ուզէի տպել քանի մը սրբազան գիրքեր, որոնք հաճոյ են թէ՛ Հռոմի եւ թէ հայոց, որովհետեւ Հռոմի տպարանը ունի ամէն տեսակ կատարելութիւն, սակայն չունին ատակ անձեր որ այդ գործով զբաղին, աճապարեցնելու համար գործը» [28] ։ Մոլինոյ առանց ձանձրանալու շարունակ կը պնդէ նոյն գաղափարին վրայ, կ՚ուզէ անպայման Հռոմ երթալ. «թէ որ հարկ կայ օգնութեանս, հայերէն լեզուով գիրքեր տպագրելու եւ կամ ծրագիր՝ հայոց համար վարժարան բանալու՝ հաճէիք իմացնել», կը գրէ Պոլիսէն 11 Մարտ 1634ին [29], հակառակ պարագային՝ կ՚ուզէ վերջնական կերպով նուիրուիլ իր գործին։

Այս պնդումներուն վրայ է որ ՀՍ. ի Ժողովը 13 Մարտ 163-ի նիստով կը քննէ հարցը, ու յարմար կը նկատուի անդրագոյն ծանօթութիւններ հաւաքել Մոլինոյի անձին նկատմամբ, որպէսզի խնդիրը ներկայացուի Քարտինալներու ժողովին եւ հոն որոշում մը առնուի [30] ։

Մոլինոյ տեսնելով թէ Հռոմէն պատասխանը կ՚ուշանայ, եւ ինք թողած էր ֆրանսական դեսպանին մօտ թարգմանի պաշտօնը, 1634 Մայիս ամսուն առաջին օրերուն, 9 տարեկան Միքայէլ որդիով կ՚ուղղուի Գահիրէ, Վենետիկեան դեսպանին իբր թարգման, տարեկան 600 րէալով [31] ։ Պոլիսէն ճամբայ ելլելէ առաջ՝ միջնորդ կ՚ըլլայ որ Հռոմի ՀՍ. ի տպարանը ունենայ թրքական տպագրական գիրեր [32] ։

Յովհաննէս Մոլինոյի ձեռնարկը Հռոմի մէջ

Երկու տարի կամ քիչ աւելի Յովհաննէս Մոլինոյ մնացած է Գահիրէ, ապա դարձած Պոլիս, միշտ մտքին մէջ որոճալով հայերէն տպագրութեան հարցը, մանաւանդ Ս. Գիրքինը։ Գահիրէէն զանա/33/զան նամակներով, գրուած Հռոմ, ցոյց կու տայ իր պատրաստակամութիւնը հոն երթալու, բերելու իր անձնական նպաստը՝ ըլլա՛յ հայ դպրոցի հիմնարկութեան, ըլլա՛յ հայ տպագրութեան գործին։ Պոլիս դառնալուն՝ ահա վերջապէս կը ներկայանայ առիթը։

Երկար պայքարէ ետք՝ Զաքարիա Պատրիարք 1637ին գրաւած էր Պոլսոյ Պատրիարքական Աթոռը։ Ասոր գուցէ նպաստած էր Հռոմի Աթոռին իր հակումը, որը ուղղված էր անպաշտօն կերպով պատակութեան նամակ, խոստանալով պաշտօնական օրինակը ղրկել՝ Պատրիարքական Աթոռը գրաւելուն։ 9 Մարտ 1637 ին Մոլինոյ կը գրէ՝ թէ Զաքարիա Պատրիարք նպատակ ունի զինք ղրկելու Հռոմ, անձամբ տանելու առ Ուրբանոս Ը. իր գրած նամակը [33] ։

Զաքարիայի յիշեալ նամակը, գրուած 22 Ապրիլ 1637ին, հետեւեալը ունի մեզ հետաքրքրող նիւթին նկատմամբ. «Վասն առաւել սիրոյս եւ միաբանութեան մերոյ, առաքեցաք առ Քոյին Սրբութեանդ՝ զմեր հոգեւոր որդին զՅոհաննէս Մալինաւ, թարգմանիչ քաջ եւ ճարտար, որ է նամակիս բերաւղն, որոյ պատուէր տըւեալ եմք բազում ինչ որ առ Սրբութեանդ առանձին խաւսք. եւ այրս այս մեզ առաւել ծանօթ է եւ խորհրդակից. վասն որոյ յոյս ունիմք ի Քրիստոսէ, որ զարդ մեր մարդն՝ Քոյին Սրբութեանն պարգեւացդ անտես չառնես, եւ դորա եղեալ փառքն եւ պատիւն՝ մեր անարժան անձինն կու լինի» [34] ։

Երկրորդ նամակ մը Զաքարիա ուղղված է ՀՍ. ի Ժողովի քարտուղարին, Ինկոլիի. չունինք հայերէն բնագիրը, այլ միայն լատիներէն թարգմանութիւնը, անթուական, ուր Պատրիարքը կը խնդրէ՝ բացի Պոլսոյ մէջ հայկական վարժարան մը բանալու առաջարկէն, տպագրութիւնը Ս. Գիրքին, որմէ հազար օրինակ կ՚ուզէ որ տրամադրուի իրեն՝ ժողովուրդին բաժնելու համար [35] ։

Նոյն այս թուականներուն Պօղոս Պիրոմալի կը գտնուի Պոլիս, ու մեծ օգնութիւն եւ քաջալերութիւն կը գտնէ Մոլինոյէ։ Պիրոմալի ՀՍ. ի Ժողովին կիմացնէ թէ Մոլինոյ մեկնած է քաղաքէն՝ 4 Յուլիս 1637ին, ու խորհուրդ կու տայ որ օգտագործուի այս անձը Հռոմի մէջ, յատկապէս Հայոց վարժարանը բանալու գործ են համար։ Պիրոմալի իր կարգին կը խոստանայ փութով տպագրութեան պատրաս/34/տել լատիներէն-հայերէն բառարանը, յօգուտ բացուելիք հայ վարժարանին [36] ։

Կը պակսի Մոլինոյի Հռոմ հասած ըլլալուն ճշգրիտ թուականը. կենթադրենք՝ երեք ամիսէն լայնօրէն հասած ըլլայ, հարցերը արծարծած ըլլայ, յատկապէս Ս. Գիրքի տպագրութեանը, որովհետեւ ՀՍ. ի քարտուղարը 30 Ապրիլ 1637ին կը գրէ Պիրոմալիի, որպէսզի հայերէն Աստուածաշունչը համեմատէ լատին վուլկաթային հետ, նշանակէ սխալները, ցոյց տայ անոնց ուղիղ ձեւերը, տպագրութեան պարագային՝ զանոնք օգտագործելու համար [37] ։

Հռոմի մէջ Մոլինոյ հանգիստ չի տար ինքն իր անձին. աղերսագիրերու տարափ մը կը տեղացնէ ՀՍ. ի Ժողովին, միշտ յիշեցնելով Ս. Գիրքին տպագրութիւնը, միշտ պնդելով թէ ինք ներկայացուցիչն է Զաքարիա Պատրիարքին, որ կը սպասէ գործին յառաջխաղացումի լուրին։ Ընդհանրապէս ՀՍ. ի դիւանի մէջ աղերսագիրերը անթուական են, սակայն անոնց վրայ քարտուղարութեան կողմէ նշանակուած են ժողովի հանուած թուականը։ Այսպէս՝ 14 Նոյեմբ. 1637ին Մոլինոյի առաջին աղերսագիրներէն մէկը դրուած է Ժողովի, հետեւեալ արձանագրութեամբ. «Յովհաննէս Մոլինոյ, Պոլիսէն Հռոմ ղրկուած Հայոց Զաքարիա Պատրիարքի կողմէ… իմ միջոցով Ս. Ժողովէդ կը խնդրէ որ տպագրուի այն Ս. Գիրքը՝ որ իր նախորդէն (իմա Յովհաննէս Խուլէ) ձգուած է Հռոմ։ Որովհետեւ հայ եկեղեցիները պէտք ունին Աստուածաշունչի, որոնցմէ իւրաքանչիւրը ներկայիս կ՚արժէ 300 կամ 400 սկուդ, եւ չի գտնուիր։ Տպագրութիւնը պիտի կատարուի առանց վնասելու Ս. Ժողովի նիւթականին, որովհետեւ Զաքարիա Պատրիարք հրահանգ պիտի տայ իրեն ենթակայ բոլոր եկեղեցիներուն՝ որ գնեն Աստուածաշունչը, իւրաքանչիւրը 20 սկուդի, գանձելու համար Ս. Ժողովիդ ըրած ծախսերը, իսկ յաւելեալ գումարը պիտի յատկացուի Հայ վարժարանի մը կառուցումին, որ նոյն Պատրիարքը կ՚ուզէ կանգնել Պոլիսի մէջ. պիտի օգնէ նաեւ այն Հայ վարժարանին՝ որ պիտի շինուի Հռոմի մէջ՝ Չիթթատինի Արքեպս. ին թողած գումարով» [38] ։

14 Նոյեմբ. 1637ի նիստով այս հարցը կը դրուի սեղանի վրայ, առանց կարենալ վճիռ մը առնելու, խնդիրը կը ձգուի Քարտինալներու ժողովին, աւելի խոր կերպով քննուելու համար [39] ։

Աստուածաշունչի բնագրի հարցը

/35/ Շուրջ ամիս մը ետք, այն է 12 Դեկտ։ 1637ին, ՀՍ. ի Ժողովը հարցը կը դնէ հետեւեալ կերպով։ «Տպագրելի հայ Աստուածաշունչի բնագիրը պէտք է ըլլայ Եօթանասնի՞ց թէ լատիներէն Վուլկաթային համաձայն»։ Եւ որովհետեւ նոյն այս հարցը քննուած էր արաբերէն Աստուածաշունչի տպագրութեան առիթով, ներկայ նիստով նոյնը՝ տարբեր բառերով կը ներկայացուի, յաջորդ նիստի մը թողլով որոշում առնելը։ Սեղանի վրայ կը դրուին թէ՝ Եօթանասնից եւ թէ Վուլկաթայի նպաստաւոր կէտերը՝ հետեւեալ կերպով։

Աստուածաշունչի տպագրութիւնը կարելի է կատարել՝ հետեւելով Եօթանասնից թարգմանութեան, որովհետեւ

1. Ֆիրէնցէի ժողովին հայոց հետ խօսուած է միայն Ս. Խորհուրդներու եւ վարդապետական նիւթերու մասին, եւ ո՛չ Ս. Գիրքի մասին, հակառակ որ Հայոց Ս. Գիրքը կը հետեւի Եօթանասնից թարգմանութեան.

2. Հայոց Կաթողիկոսը կողմնակից է որ «ներկայ» Աստուածաշունչը սրբագրուի եւ յաւելումներ ունենայ. իսկ «ներկայ»ն Եօթանասնից թարգմանութիւնն է։

3. Եօթանասնիցը բնաւ երբեք խոտելի չէ նկատուած կաթողիկ է Եկեղեցիէն, հակառակ որ Վուլկաթան ընդունուած է իբր Ս. Գիրք եւ հաւատքի օրէնք:

4. Եթէ Վուլկաթայի վրայէն կատարուի հայերու համար նոր թարգմանութիւն, Հայերը վարժած ըլլալով միայն Եօթանասնից թարգմանութեան՝ կրնան չընդունիլ, եւ որով ի զուր պիտի ըլլայ թէ՛ թարգմանութեան յոգնութիւնը եւ թէ Ժողովին կողմէ եղած ծախսը։

Աստուածաշունչը պէտք է հետեւի Վուլկաթայի, որովհետեւ

1. Ան է ճշմարիտ U. Գիրքը։

2. Ս. Հերոնիմոսի համաձայն՝ Եօթանասնից թարգմանութիւնը կը պարունակէ սխալներ եւ ունի թերի մասեր:

3. ՀՍ. ի Ժողովը արաբերէն Աստուածաշունչի տպագրութեան համար քննեց հարցը, եւ ի վերջոյ ընդունեցաւ Վուլկաթան. նոյնը պէտք է ընել Հայոց համար:

4. Տրիտենդեան ժողովին նախապատուութիւնը տրուած է Վուլկաթայի [40] ։

/36/ Այս զանազան անդրադարձութիւններէն տասը օր ետք, այն է 22 Դեկտ. 1637ին, առանձին նիստ մը կը կատարուի Քարտ. Բալլոթթոյի պալատը, ներկայութեամբ Քարտ. Պրանքաչչիոյի եւ եօթը լատին աստուածաբաններու [41], հարցը դարձեալ քննութեան կ՚ենթարկուի, եւ ի վերջոյ կ՚որոշուի:

1. Եթէ Պապին հաճոյ է, հայ Աստուածաշունչը տպագրուի Եօթանասնից թարգմանութեան համաձայն, սրբագրելով սրբագրելին, աւելցնելով ինչ որ թերի է, օգտագործելով Սիքստոս Ե. Պապին տպել տուած յոյն–լատին (Եօթանասնից) օրինակը :

2. Յաւելուածին մէջ դնել կարգ մը հատուածներու ընթերցումի տարբերակները, միշտ հետեւելով Սիքստոս Ե. Պապին Աստուածաշունչին :

3. Հայերէն բնագիրը Եօթանասնից թարգմանութեան հետեւելով հանդերձ, տպագրութեան մէջ միասին տպել (դէմ առ դէմ) Վուլկաթայի հայերէն թարգմանութիւնը :

4. Տպագրութիւնը սկսիլ Նոր Կտակարանէն, որովհետեւ վաղ ժամանակներէ յունարէնէ թարգմանուած ըլլալով, ոչինչ աշխատութեամբ կարելի է կատարել սրբագրութիւնները, եւ քիչ ծախսով աւարտել տպագրութիւնը։

Թէ ինչո՞ւ այս կերպով կատարուած են որոշումները եւ նախընտրութիւնը տրուած է Եօթանասնից թարգմանութեան, նույն ժողովը կը թուարկէ չորս պատճառ։

1. Եօթանասնից թարգմանութիւնը ընդունուած է Եկեղեցիէ. եւ ներկայիս յարմար չէ զայն մերժելը. մանաւանդ որ Աւետարանիչներն ու Առաքեալները շատ անգամ Եօթանասնիցէն կը կատարեն մէջբերումներ, որոնք երբեմն մեծապէս կը տարբերին Վուլկաթայէն.

2. Դժուարին պիտի ըլլայ ստիպել հայերը՝ որ ընդունին Վուլկաթան, երբ իրենց բոլոր պաշտամունքի գիրքերուն մէջ կը գործածեն Եօթանասնից թարգմանութիւնը:

3. Լաւագոյն է գոհ ձգել հայերը՝ տալով անոնց սրբագրուած Եօթանասնիցը, քան թողուլ ներկայ եղածը՝ որ լեցուն է սխալներով:

/37/ 4. Երբ Եօթանասնից թարգմանութեան կից տպագրուի Վուլկաթայի հայերեն թարգմանութիւնը, անկարելի չէ որ ժամանակի ընթացքին հայերը անդրադառնան որ Վուլկաթան աւելի կատարեալ է, եւ որով սկսին հետեւիլ անոր [42] ։

ՀՍ. ի քարտուղարը Փրանկիսկոս Ինկոլի ունի նամակ մը ուղղուած Ուրբանոս Ը. Պապին. նամակը թէեւ անթուական, սակայն նիւթէն դատելով՝ շարադրուած ըլլալու է ճիշտ այդ օրերուն։ Կ՚իմացնէ ՀՍ. ի Ժողովին որոշումը տպագրելու հայ Աստուածաշունչը Եօթանասնից թարգմանութեամբ, որու հետ պիտի դրուի նաեւ Վուլկաթայի հայերէն թարգմանութիւնը։ Ինկոլի Պապին երկու անպատեհութիւն նկատել կու տայ առնուած որոշումին մէջ. նախ՝ բացի անչափ ծախսէն, տպագրուած հատորը այնքան պիտի ստուարանայ՝ որ անկարելի պիտի ըլլայ անոր գործածութիւնը եկեղեցիներուն մէջ. եւ երկրորդ՝ դարձեալ պիտի կրկնուի այն ինչ որ ըսուեցաւ արաբերէն Աստուածաշունչին տպագրութեան առիթով։ Ինկոլի հոս կ՚ընէ պատմականը թէ ինչպէս արաբերէն Աստուածաշունչին համար՝ ՀՍ. ի Ժողովը ուզեց որ թարգմանուի Վուլկաթայի վրայէն եւ ատիկա տալ արաբ ժողովուրդին ձեռքը, եւ երբ առարկուեցաւ թէ ժողովուրդը կրնայ չընդունիլ, պատասխան տրուեցաւ առարկութեան՝ թէ ձեռագիրները այնքան հազուագիւտ են եւ սուղ, որ քիչ ժամանակի մէջ տպագիրը կրնայ գրաւել անոր տեղը, մանաւանդ որ ՀՍ. ի Ժողովը զայն պիտի բաժնէ ձրի եւ կամ ոչինչ գինով։ Քարտուղարը կը յիշէ թէ ժամանակին նոյնը պատահած է յոյն ժողովուրդին, որոնց համար տպագրուեցաւ Ժամագիրքը Կղեմէս Ը. (1592–1605) Պապի ժամանակ, թէ ժողովուրդը նախ հակառակեցաւ, մինչ ներկայիս կը փնտռեն սուղ գինով, եւ որ պիտի վերատպուի։ Արդ հիմնուած այս փորձառութեան վրայ, Ինկոլի կը հաղորդէ՝ ՀՍ. ի Ժողովին որոշումը հայոց նկատմամբ, տպել նախ Նոր Կտակարանը, որ թարգմանուած է յունարէն Եօթանասնիցէն եւ որ զուգընթաց է Վուլկաթային. Հայ ժողովուրդին հակազդեցութեան կամ ընդունելութեան համաձայն՝ կարելի կ՚ըլլայ յաջորդաբար որոշումներ առնել Հին Կտակարանին համար [43] ։

Գործնականին մէջ ՀՍ. ի Ժողովը հրաման կու տար միայն Նոր Կտակարանի տպագրութեան, եւ ասիկա գուցէ Յովհաննէս Մոլինոյի առաջարկին վրայ, որ 12 Դեկտ. 1637 թուականով կը ներկայացնէ աղերսագիր մը՝ հետեւեալ պարունակութեամբ։ «Յովհաննէս Մոլինոյ, իր Պատրիարքէն ղրկուած Հռոմ՝ տպել տալու համար Աստուածաշունչը, նկատելով, որ Ձեր Վսեմութիւնը դժուարութիւններ կը /38/ յարուցանէ ամբողջ Ս. Գրքին տպագրութեան, որովհետեւ անիկա թարգմանուած է Եօթանասնից վրայէն, այժմ կը խնդրէ ու կը պարզէ, յանուն իր Պատրիարքին եւ ամբողջ Հայ Ազգին, որ հրաման տրուի տպելու գոնէ Նոր Կտակարանը միայն, որ ստորակէտ մըն ալ տարբերութիւն չունի լատին թարգմանութենէն։ Նմանապէս հրաման կը խնդրէ տպելու Սաղմոսարանը, որ նոյնպէս նման է լատինականին, եւ որ արդէն անգամ մը տպուած է Պիոս Ե. (1566–1572) բարեյիշատակ Պապին օրով, երբ Հայ ազգին պաշտպան էր Ս. Կարոլոս Պորրոմէոս եւ Քարտ. Մուլա։ Եթէ այս շնորհքը ընելու ըլլաք Պատրիարք Հօր եւ ամբողջ Հայ Ազգին՝ անոնք պիտի չդադրին աղօթելէ Ս. Եկեղեցւոյ համար» [44] ։

1638 տարւոյն մէջ առաջին անգամ Հայ Աստուածաշունչի տպագրութեան մասին կը խօսուի 10 Փետրուարի նիստով, ուր անգամ մը եւս կը համառօտուի այն գաղափարը թէ ՀՍ. ի Ժողովը առ այժմ կողմնակից չէ Հին Կտակարանի տպագրութեան, ուստի թոյլ կու տայ որ տպուի Նոր Կտակարանը, որ Յունարէնէն թարգմանուած ըլլալով հանդերձ՝ կը համաձայնի Վուլկաթայի. եւ ասիկա կը նկատուի ճամբայ մը որ յաջորդաբար հայերը ընդունին նաեւ Հին Կտակարանը՝ թարգմանուած Վուլկաթայէն։

Յանձնախումբի անդամները

Երկու ամսուան ընթացքին, Յունուար-Փետրուար (1638), Մոլինոյ մինակը կը պատրաստէ Նոր Կտակարանի տպագրելի բնագիրը, ու առ այս կը շարադրէ աղերսագիր մը, որ կը ներկայացուի 22 Փետր. ի նիստին. «Յովհաննէս Մոլինոյ… խոնարհաբար կը խնդրէ Ձեզմէ որ նշանակէք աստուածաբան մը, վերատեսնելու Նոր Կտակարանի համեմատութիւնը՝ որ ըրած է եւ դեռ կ՚ընէ ինքը Մոլինոյ, որպէսզի լաւագոյն կերպով սրբագրուի եւ օր առաջ սկսի տպագրութիւնը, ինչպէս սահմանած է Ձեր U. Ժողովը» [45] ։ 22 Փետր. ի նիստով նկատի է առնուի այս առաջարկը, եւ կ՚որոշուի Հռոմ կանչել Թոսքանէլլայէն՝ Հ. Գասպար Երրորդ կարգի Փրանկիսկեան հայը, Պոլիսէն՝ Պօղոս Պիրոմալլի Դոմենիկեանը, որպէսզի Հռոմի մէջ միացած Մոլինոյի եւ Դոմենիկեան Հ. Յովհաննէս– Դոմենիկոս Դոմենիկեանի, վերատեսնեն Նոր Կտակարանի տպագրելի բնագիրը, սրբագրելով հարկաւոր սխալները, նման ընելով Վուլկաթային, եւ ապա միասին հսկեն տպագրութեան՝ թէ՛ հայ օրինակին եւ թէ Վուլկաթայի հայերէն թարգմանութեան տպագրութեան [46] ։

/39/ Առնուած որոշում էին վրայ քարտուղարութիւնը 27 Փետր: (1638) թուականով՝ հինգ նամակներ կը ղրկէ զանազան անձերու, առաջին՝ Պոլսոյ ֆրանսական դեսպանին, Չէզիի, որպէսզի օգնէ Պիրոմալիի դրամական կերպով, – ի հաշիւ ՀՍ. ի Ժողովին, — որպէսզի օր առաջ մեկնի Պոլիսէն Հռոմ. երկրորդ՝ Պիրոմալիի, որպէսզի ֆրանսական դեսպանէն առնէ 30 սկուդ եւ ճամբայ ելլէ. ուրիշ երեք նամակներ կը ղրկուին Նաբոլիի, Վենետիկի եւ Մալթայի Առաքելական Նուիրակներուն, նոյն պարունակութեամբ։ «Ջանք ըրէ իրաւասութեանդ սահմաններուն մէջ՝ գտնել կրօնաւոր կամ աշխարհական մը, որ գիտնայ ոչ միայն հայերէն լեզուն, այլ տեղեակ ըլլայ նաեւ աստուածաբանութեան եւ կամ առումն ունենայ Ս. Գիրքին թարգմանութեան, որպէսզի հսկէ Նոր Կտակարանի տպագրութեան՝ քաղաքս գտնուող ուրիշ մասնագէտներու հետ» [47] ։

Երբ այս որոշումները կը կատարուէին, Յանձնախումբի անդամներէն Հռոմ կը գտնուէին Մոլինոյ եւ Հ. Յովհաննէս–Դոմենիկոս։ Մոլինոյ, ամէնէն աւելի թափանցողը տիրող կացութեան, կը զգայ թէ Յանձնախումբին մէջ եթէ չըլլային զարգացած հայազգի անձեր՝ գործը կրնար մեծապէս տուժել, այնպէս որ խոհեմ կերպով կը մտածէ լուծում մը, եւ 27 Մարտ 1638ի ՀՍ. ի Ժողովի նիստին կը ներկայացնէ իր աղերսագիրը, խնդրելով որ Հռոմ կանչուին Կիրակոս եւ Ոսկան Վարդապետները, շուրջ 22 տարեկան երիտասարդներ, որոնք դեռ նոր հասած էին Լէոպոլիս, որպէսզի Հռոմի մէջ կատարեն իրենց աստուածաբանական ուսումները, եւ այդ առիթով օգտակար ըլլան այս գործին։ Ժողովը հարցը կը թողու Քարտինալներու ժողովին եւ ոչինչ կ՚որոշուի այս ուղղութեամբ [48] ։

Հ. Յովհաննէս Մկրտիչ Դոմենիկոս Նազարի հայազգին՝ Հռոմ կը գտնենք 1627 թուականէն. Վիթէրպոյի մէջ կատարած է աստուածաբանական ուսումները։ 1633ին անդամակցած է Դոմենիկեան Կարգին, ու զգալով թէ տկար է գրաբար լեզուի մէջ, 13 Օգոստ. 1633ին ՀՍ. ի Ժողովէն դրամական օգնութիւն կը խնդրէ՝ գրաբարը զարգացնելու 7–8 ամիս տեւողութեամբ, դիտաւորութիւն ունենալով յաջորդաբար օգտակար ըլլալու Ս. Ժողովին՝ իբր թարգման։ 1635 Յունիս ամսուն կը ճամբորդէ դէպի Նախիջեւան, ուսկից շուտով դարձած ըլլալու է, որովհետեւ 28 Փետր. 1637 թուակիր նամակով՝ Օգոստինոս Արքեպս. զինք կրկին Հռոմէն Նախիջեւան կը հրաւիրէ։ Արդ Հռոմի մէջ կը կարգուի Ս. Գիրքի Յանձնախումբի անդամ, ու Պիրոմալիի Հռոմ հասնելէ առաջ, Մոլինոյի եւ Հ. Գասպարի հետ կը համեմատէ ու կը սրբագրէ Նոր Կտակարանը [49] ։ Բայց թէ ինչ /40/ բանի մէջ կը կայանայ այս աշխատութիւնը, ոչինչ ունինք մեր տրամադրութեան։

Հ. Գասպար Մանուզլի Երրորդ կարգի Փրանկիսկեան, որ 1632ին Յովհաննէս Խուլ Պատրիարքին օգնելու համար՝ ՀՍ. ի Ժողովը զինք կը կանչէ Հռոմ, բայց նա հիւանդութեան պատճառով՝ չի կրնար գալ Թոսգանէլլայէն. այժմ 1638ին կրկին կը կանչուի Հռոմ։ Հ. Գասպար 1638 Յունիս ամիսէն սկսեալ կը գտնենք Հռոմ, քանի Մոլինոյ 21 Մարտ 1639-ի նիստին խնդրանք կը ներկայացնէ անոր համար [50], որպէսզի Նոր Կտակարանի համար ըրած աշխատանքը՝ վարձատրուի դրամական կերպով, նկատած անոր յառաջացած տարիքը եւ բերած նպաստը, նկատած կատարեալ ծանօթութիւնը լատիներէնի եւ հայերէնի, նկատած աստուածաբանական խոր գիտութիւնը, նկատած որ 1639 Յունիս ամիսէն ոչինչ վճարուած է անոր [51] ։ Խնդրանք կը ներկայացնէ նաեւ Հ. Գասպար, յիշեցնելով Ս. Ժողովին՝ թէ ամբողջ տարի մը (Յունիս 1638 - Յունիս 1639) ծառայած է սրբագրութեան գործին մէջ, հակառակ իր 60ամեայ տարիքին եւ վատ առողջութեան [52] ։ 27 Յունիս 1639ին հարցը ժողովի կը դրուի, կը քննուի անցել պատմութիւնը ու կը տեսնեն թէ 1630 թուականէն սկսեալ նման պարագաներու վարձատրուած են զանազան անձեր, եւ որով Հ. Գասպարի ալ կը սահմանուի 22 սկուդի բացառիկ օգնութիւն մը [53] ։

Հ. Պօղոս Պիրոմալի տեսանք թէ Պոլիս կը գտնուէր 1637 Յունուար թուականէն, ուր կ՚ընդունի ՀՍ. ի Ժողովի 30 Սեպտ. 1637 թուակիր նամակը, որ իրեն հրահանգ կու տար համեմատելու հայ Աստուածաշունչը Վուլկաթայի հետ, նշել սխալներ, եւ սրբագրութիւնները փութով ղրկել Հռոմ [54] ։ 8 Յունուար 163-ին կը պատասխանէ Պիրոմալի, ցոյց տալով անկարելիութիւնը գործադրելու տրուած հրահանգը, որովհետեւ յետին աղքատութեան մէջ գտնուելով՝ չէր կրնար գնել հայերեն ձեռագիր Աստուածաշունչը [55] ։ Տեսանք որ ՀՍ. ի Ժողովը, 27 Փետր. 1638ին՝ Պիրոմալիի հրահանգ տուած էր՝ օր առաջ Պոլիսէն Հռոմ անցնիլ [56], եւ առ այս սահմանած էր որոշ գումար մը. այս նամակը Պոլիս չհասած՝ Պիրոմալի, հետը առած իր Զաքարիա աշակերտը եւ Ոսկան Վրդ. Երեւանցի, 14 Ապրիլ 1638ին՝ ՝ կը մեկնի Լեոպոլիս, ուր կը հասնի Յունիս 15ին։ Պիրոմալլի չ'անտեսեր Ս։ Ժողովի փափաքը։ Օգոստ. 15 թուակիր նամակով Լեոպո/41/լիսէն կը գրէ նկատմամբ Աստուածաշունչի թարգմանութեան՝ թէ հոն ալ կարող է աշխատիլ իր աշակերտներու օգնութեամբ, յատկապէս Ոսկան Վրդ. ի, որ խորապէս ծանօթ է, կ՚ըսէ, հայկական աստուածաբանութեան եւ վարժութիւն ունի հայկական գիրքերուն [57] ։

Հռոմ ի մէջ Պիրոմալիի ներկայութիւնը անհրաժեշտ կը նկախ տուի. 4 Յունիս 1638ին Ինկոլի կը գրէ Լեհաստանի Առաքելական Նուիրակին, հրահանգ տալով՝ որ հազիւ Պիրոմալի հասնի այն կողմերը, Ս. Ժողովի հրամանով՝ առանձին մեկնի Հռոմ, առանց հետը տանելու իր աշակերտները [58] ։ Պիրոմալի կապուած էր իր գործին. Լէոպոլիս, ուր նոր հասած էր իր առաջին աշակերտներով, պիտի բացուէր հայերու համար վարժարան, եւ որով պիտի չուզէր օտարութեան մէջ թողուլ՝ ուսման ծարաւի եռանդով եւ յոյսերով լեցուն Զաքարիա, Ոսկան ու Կարապետ Վարդապետները: ուստի 16 Օգոստոսին կրկին կը գրէ Ինկուլի քարտուղարին՝ թէ իրեն համար սահմանուած գործը կարող է կատարել նաեւ Լեոպոլսոյ մէջ, եւ թէ Աւետարանն ու Հռոմէացւոց թուղթը արդէն վերատեսած է, իսկ նկատմամբ Հին Կտակարանին, կ՚անդրադարձնէ, եթէ իրեն հրահանգ տրուի յարմարցնել Վուլկաթային՝ հարկ պիտի ըլլայ գրեթէ ամբողջապէս նոր թարգմանել, որովհետեւ շատ են տարբերակները։ Նամակը կը փակէ ցոյց տալով պատրաստակամութիւն, սպասելով Քարտինալներու հրահանգին, որպէսզի Նոր Կտակարանի գործը աւարտելուն՝ ձեռնարկէ Հին Կտակարանին [59] ։

ՀՍ. ի Քարտուղարը 17 Օգոստոս 1638ին կը գրէ կտրուկ կերպով Լեհաստանի Նուիրակին, Philonardoի. «կը կարծեմ ցարդ Լէոպոլիս հասած ըլլայ Պօղոս Պիրոմալրի։ Հաճէիք իմացնել իրեն՝ որ օր առաջ մեկնի Հռոմ, ներկայ ըլլալու հայերէն Աստուածաշունչի տպագրութեան» [60] ։ Թէ ինչ պատճառներու համար Պիրոմալլի կը դանդաղի մեկնիլ Հռոմ, նպատակէ դուրս է հոս քննութեան ենթարկելը։ Ս. Ժողովը 14 Փետր. 1638ի նիստով՝ կ՚որոշէ դարձեալ գրել Պիրոմալլիի, որպէսզի փութացնէ ճամբորդութիւնը, «որովհետեւ իր գործը ամենակարեւոր է հայերէն լեզուով Նոր Կտակարանի տպագրութեան համար, որ այժմ Մոլինոյ եւ Գասպար հայը պատրաստած են, որպէսզի Պիրոմալլի սրբագրութիւնները կատարէ՝ ուր հարկ է. առ այս U. Ժողովը կը սահմանէ որոշ գումար մը» [61] ։ Լեոպոլսոյ մէջ հայերու կրօնական խնդիրները սաստկացած էին, Պիրոմալլի մխրճուած էր գործին մէջ, այնպէս որ 18 Յուլիս 1639-ի նիստով կը քննուի այս /42/ հարցը, ու ժողովականները կրկին անգամ Պիրոմալի կը կանչեն Հռոմ [62] ։ Վերջապէս Սեպտեմբեր ամսուն՝ Պիրոմալլի կը մեկնի Լէոպոլիսէն, անցնելով Վիեննայէն ու Վենետիկէն կը հասնի Հռոմ, հաւանաբար Հոկտեմբեր ամսուն (1639) առաջին օրերուն։

Պիրոմալի կ՚իջեւանի Դոմենիկեաններու Մինէրվա վանքը, ուր կը բնակէ առանց սեղանակցելու, եւ որով 19 Դեկտ. 1639ին աղերսագիր կը ներկայացնէ Ս. Ժողովին, յիշեցնելով Հռոմ կանչուած ըլլալուն պատճառները [63] ։ 5 Յունուար 1640 նիստով՝ Պիրոմալիի կը սահմանուի ամսական վեց սկուդ, մինչեւ գործին աւարտիլը [64] ։

Այսքան երկար եւ հանդիսաւոր պատրաստութենէ ետք, Պիրոմալլի հաւանաբար կատարած եւ աւարտած է իրեն յանձնուած աշխատանքը. բայց թէ ի՞նչ կերպով կատարած է, եւ թէ ի՞նչ բանի մէջ կը կայանայ այս աշխատանքը, չունինք դիւանական ակնարկներ։ Հռոմ կը մնայ հազիւ տարի մը (Հոկտ. 1639 – Օգոստ. 1610), եւ առիթէն օգտուելով՝ խնդրանք կը ներկայացնէ Ուրբանոս Ը. Պապին, ՀՍ. ի տպարանը տպել տալ իր երեք գրաւոր աշխատութիւնները, Հայերէնի քերականութիւն մը, Բառարան մը Հայերէն–լատիներէն, մենագրութիւն մը հայոց վարդապետական սխալներուն մասին [65] ։ Շատ հաւանաբար խնդրանքը մերժուած ըլլայ։ Երբ 1640ի Մարտ ամսուն կորոշուի՝ զինք Լեհաստան ղրկել, 25 Յունիս թուականով խնդրանք կը ներկայացնէ՝ որ իրեն փոխ տրուին ՀՍ. ի տպարանի հայկական գիրերու մայրերը, որոնց վրայէն պատրաստէ գիրեր, Լէոպոլսոյ մէջ տպելու համար 30. 000 բառերով Հայերէն – լատիներէն բառգիրքը [66] ։ Խնդրանքը դարձեալ կը մերժուի, ու խորհուրդ կը տրուի՝ նոյնը տպել տալ ՀՍ. ի տպարանը, պարզապէս որպէսզի տպագրական գիրերը Հռոմէն դուրս չփոխադրուին։

Աստուածաշունչի տպագրության անմիջական պատրաստութիւնը

Տեսանք թէ ՀՍ. ի Ժողովը առ այժմ՝ հրաման տուաւ տպելու ո՛չ ամբողջ Ս. Գիրքը՝ այլ միայն Նոր Կտակարանը, եւ այս որոշումը առնուեցաւ՝ Մոլինոյի առաջարկին վրայ։ Որոշումը առնուելէ ետք կրկին Մոլինոյ է որ գործին ետեւէն կ՚ըլլայ. կը ներկայացնէ խնդրագիր, որ կը քննուի 19 Յուլիս 163-ի նիստին։ Խնդրագիրը ունի հետեւեալ պարունակութիւնը։ «Հայերէն լեզուով Նոր Կտակարանը տպագրելու համար, հարկաւոր են նոյն լեզուով տպագրական գիրե43/րու բազմութիւն մը, պահանջուած գիրերուն հայրերն ու մայրերը կը գտնուին Վատիկան. խոնարհաբար կը խնդրեմ որ անոնք փոխ տրուին ինծի՝ մինչեւ թափեմ այնքան գիր՝ որքան հարկաւոր են այս սրբազան գործին համար։ Բացի ասոնցմէ՝ հարկաւոր ըլլալով աւելի մանր գիրեր, լուսանցքի գրութիւններուն՝ ինչպէս նաեւ մանր թուանշաններ Ս. Գիրքի տողերը թուարկելու համար, կը խնդրեմ Ձեր Վսեմութենէն՝ որ հրահանգ տայիք պատրաստելու այս մանր գիրերը, որոնց համար ըլլալիք ծախսը չ'անցնիր 120 սկուդը։ Այս բոլորը՝ որպէսզի իրագործուի այն սրբազան գործը՝ որու կը սպասեն Պատրիարքն ու ամբողջ հայ ժողովուրդը» [67] ։ Յիշեալ նիստին կ՚ընդունուին Մոլինոյի երկու առաջարկներն ալ, յատկապէս «որպէսզի տպագրուի Նոր Կտակարանը Զաքարիա Հայոց Կ. Պոլսոյ Պատրիարին պնդումներուն համաձայն» [68] ։

Շուրջ տարի մը կը տեւէ մանր գիրերու պատրաստութիւնը, եւ երբ պատրաստ կ՚ըլլան անոնց մայրերը, Մոլինոյ կրկին անգամ խնդրագիր կը ներկայացնէ ՀՍ. ի Ժողովին՝ 18 Յուլիս 1639-ի նիստին, պարզերով անոնց թէ շատ սուղի նստաւ մանր գիրերու պատրաստութիւնը, եւ թէ դեռ կը պակսին քանի մը գլխագիրներ։ Խնդրագիրին վրայ Մոլինոյ կպցուցած է նմոյշ մը նոր պատրաստուած եւ փորձի համար տպուած գիրերէն, որոնք գործն են Antonio Maria Gioiosiի :

տե՛ս 0047 նկարը

Նոյն աղերսագիրով Մոլինոյ կը խնդրէ որ Ս. Ժողովը Հաճի հրահանգ տալ՝ ո՛չ միայն գործին փութով աւարտումին, այլ թափելու բաւարար թիւով կապարէ գիրեր, օր առաջ սկսելու համար Նոր Կտակարանի եւ Սաղմոսարանի տպագրութիւնը, քանի Զաքարիա Պատրիարք միշտ աւելի կը պնդէ, եւ թէ վերջերս Պոլիսէն ղրկած է նաեւ Վարդապետ մը՝ յատուկ ինքնագիր նամակով, փութացնելու համար տպագրութիւնը [69] ։ Մոլինոյի զոյգ աղերսագիրերը նկատի է առնուին 6 Դեկտ. 163-ի նիստով, ու Քարտ. Փանֆիլոյ հրահանգ կու տայ՝ որ նոր պատրաստուած մանր գիրերը թափուին, ի պատրաստութիւն Նոր Կտակարանի տպագրութեան [70] ։

/44/ Գիրերու պատրաստութեան այսքան հետամուտ ըլլալը ցոյց կու տայ Յովհաննէս Մոլինոյի ուրիշ մէկ մտահոգութիւնը։ Ան, բացի Նոր Կտակարանէն՝ կ՚ուզէր տպել տալ նաեւ Սաղմոսարանը, որու համար առանձին աղերսագիր գրած էր ու ներկայացուցած Ս. Ժողովի 4 Օգոստ. 1638ի նիստին։ Այս նոր խնդրագիրին պարունակութիւնը հետեւեալն է. «Յովհաննէս Մոլինոյ, Գործակալ Հայոց Զաքարիա Պատրիարքին, կը խնդրէ յանուն նոյն Պատրիարք Հօր, որ շնորհուի իրեն տպել նաեւ հայերէն լեզուով Սաղմոսարանը, ամենահարկաւոր Հայ ազգին թէ՛ եկեղեցականներուն եւ թէ մանուկներուն համար, որոնք հայերէն սորվելու համար, իրենց Ազգին սովորութեան համաձայն, ամբողջ Սաղմոսարանը կը սորվին բերանացի» [71] ։ Օգոստոս 9ին եւ ընդունուի Մոլինոյի առաջարկը՝ տպելու Սաղմոսարանն ալ [72], եւ թէ բնագիրի պատրաստութեան համար՝ ներկայ գտնուի լատին Եպիսկոպոս մը Հօմօտէի անունով, որը տան մէջ կը կատարուին յաջորդաբար բնագրային սրբագրութիւնները [73] ։

Պիրոմալի դեռ Հռոմ չհասած, Մոլինոյ 21 Մարտ 1639ին գրած է աղերսագիր մը, տեղեակ պահելով Քարտինալներուն՝ թէ Ս. Ժողովի փափաքին համաձայն կատարուած է համեմատութեան գործը, Նոր Կտակարանի հայերէն օրինակին եւ լատին Վուլկաթային, եւ որով կը խնդրէ որ հաճին նշանակել երկու աստուածաբաններ, որպէսզի քննեն կատարուած աշխատանքը եւ անցնին իսկոյն սրբագրութեան [74] ։ Մոլինոյի խնդրագիրի թուղթին վրայ՝ Ս. Ժողովի Քարտուղարը, Ինկոլի, կը գրէ իր տեսակէտը. «կարելի է նշանակել երկու Յիսուսեան կամ երկու Դոմենիկեան Հայրեր, որոնց բնակութիւնը մօտ ըլլայ Գերպ. Հօմօտէի բնակարանին, ուր կը կատարուին համեմատական աշխատանքները. երկու աստուածաբաններու աշխատանքը պիտի կայանայ՝ քննել թէ արդեօք Մոլինոյի ձեռքով պատրաստուած բնագրին մէջ կա՞ն վրիպակներ» [75] ։ Մինչ այս, Հոկտ. 1639ին, Հռոմ կը հասնի Պիրոմալի. նոյն օրերուն գրուած անթուական վաւերաթուղթի մը համաձայն՝ Պիրոմալի կը համեմատէ ու /45/ կը սրբագրէ Հ. Գասպարի, Յովհաննէս Դոմենիկոսի եւ Մոլինոյի պատրաստած Նոր Կտակարանը [76], ուր խօսք չկայ Սաղմոսարանին։

ՀՍ. ի տպարանի ընթացքին մասին մենագրութիւն մը, կարդացուած 9 Հոկտ. 1638ի մասնական ժողովի մը մէջ, կը յիշուի սա հետաքրքրական մանրամասնութիւնը. «Պր. Յովհաննէս Մոլինոյ Պոլիս ղրկեց հայերէն Նոր Կտակարանի առաջին պրակը՝ իբր նմոյշ, ու Պոլիսէն գրած են որ եթէ ամբողջ Աստուածաշունչը տպագրուի լաւ թուղթի վրայ՝ կարելի կըլլայ իւրաքանչիւրը ծախել 100 րէալէի, գումար մը՝ որ Պատրիարքը կը մտածէ յատկացնել Հայ Վարժարանի շինութեան» [77] ։ Մոլինոյի ղրկածը արդեօք տպագի՞ր է թէ ձեռագիր մէջ բերուած հատուածը այն տպաւորութիւնը կը թողու՝ թէ ըլլայ տպագիր, քանի անիմաստ էր ղրկել ձեռագիրը՝ նոյն իսկ եթէ ըլլար սրբագրուած օրինակը, քանի դեռ Յանձնախումբը հազիւ կազմուած էր եւ սկսած էին առաջին աշխատանքները։

Զաքարիա Պատրիարքի փափաքը շուտով տպել տալու ամբողջ Աստուածաշունչը, դարձեալ կը ներկայացուի 19 Օգոստ. 1639-ի նիստին. սակայն նոր վճիռ մը չի տրուիր, այլ միայն այսքան՝ թէ Նոր Կտակարանի տպագրութեան վճիռը ելած ըլլալով՝ «թող տպուի երբ տպարանը լաւագոյն կերպով կարգաւորուի եւ տրամադիր ըլլայ տպագրելու» [78] ։

Գործը դիւրացնելու եւ փութացնելու համար, Մոլինոյ նոր հնարք մը կը գտնէ. այս անգամ խնդրագիրը կ՚ուղղէ ուղղակի Ուրբանոս Ը. Պապին, որպէսզի դիւրացնէ նախկին խիստ հրահանգ մը. «Անցեալին, Ձեր Սրբութիւնը հրահանգ հանած է՝ չտպել օտար լեզուով Աստուածաշունչէն ո՛չ մէկ գիրք՝ առանց լատիներէն թարգմանութիւնը միասին տպելու։ Ներկայիս պիտի տպագրուի հայերէն լեզուով Նոր Կտակարանն ու Սաղմոսարանը, որոնք Զաքարիա Պատրիարք եւ ամբողջ Հայ Ազգը կը խնդրեն Ձեզմէ։ Հաճէիք շնորհք ընել, որ կարելի ըլլայ յիշեալ գիրքերը տպագրել միայն հայերէնով, ինչպէս նաեւ՝ փոխ տրուի ինծի ՀՍ. ի տպարանի հայերէն գիրերը, քանի նոր գիրեր լինելն ու լատիներէնով տպագրելը՝ կրկնակի ծախսի դուռ դառնալէ զատ՝ անգործնական է հայ կրօնաւորներու համար, որոնք այդ լեզուն չեն ճանչնար եւ դժուարին կ՚ըլլայ հետերնին շրջեցնել հաստափոր հատորներ» [79] ։

Մոլինոյի այս աղերսագիրին վրայ Ինկուլի քարտուղարն այ, խօսքը ուղղելով Ուրբանոս Ը. Պապին, անդրադարձնել կու տայ թէ /46/ «Հայ Սաղմոսարանն ու Նոր Կտակարանը պատրաստ են տպագրութեան, սակայն ՀՍ. ի տպարանը ծանրաբեռնուած ուրիշ գործերով, առ այժմ պիտի չկարենայ ձեռնարկել հայկական գիրքերուն, սակայն կը գտնուի մէկը՝ որ տրամադիր է տալու Սաղմոսարանի տպագրութեան ծախսերը: Գիրք մը՝ որ հարկաւոր է հայոց համար, որովհետեւ չէ կարելի ստանալ քահանայական ձեռնադրութիւնը՝ առանց բերանացի գիտնալու ամբողջ Սաղմոսարանը»։ Այս պատճառաբանութիւնը ընելէ ետք, Ինկոլի, Մոլինոյի կողմէ՝ կը խնդրէ Ուրբանոս Ը. Պապէն երկու շնորհք. առաջին՝ որ կարելի ըլլայ տրամադրել Մոլինոյի՝ ՀՍ. ի տպարանի հայկական գիրերը, եւ երկրորդ՝ թոյլ տրուի իրեն տպելու միայն հայերէն լեզուով, առանց միասին դնելու լատիներէնը, քանի Մոլինոյ անկարող է ճարելու այդ քան գումար։ Քարտուղարը ինքն իր կողմէ հետեւեալ թելադրութեամբ կը փակէ այս գրութիւնը. «Սաղմոսարանը տպագրելու հրամանը Մոլինոյի տրուելու պարագային, կարելի է ի հաշիւ Ս. Ժողովին՝ 300 օրինակ աւելի տպել տալ, — մանաւանդ որ պիտի հոգացուի միայն թուղթը եւ մելանի ծախսը, - որպէսզի կարելի ըլլայ Պիրոմալլիի հետ ղրկել Հայաստան, սիրաշահելու հայ վարդապետներու համակրանքը։ Նմանապէս կը խնդրեմ Ձեր Սրբութենէն՝ որ թոյլ տայիք տպագրելու Սաղմոսարանը՝ միայն հայերէնով, քանի մեծ խնամքով պատրաստուեցաւ բնագիրը, մանաւանդ որ անցեալին թէ Հռոմ եւ թէ Վենետիկ տպուած է ան, եւ ներկայիս հիմնականին մէջ նոյն այդ բնագիրն է որ սրբագրուած է» [80] ։

Խնդրագիրը Քարտ. Բալլոդդոյի կողմ է կը ներկայացուի ժողովի 2 Ապրիլ 1640ի նիստին, ուր կ՚ընդունուի խնդրանքին առաջին մասը, այն է՝ կարենալ տպագրել Սաղմոսարանը իր (Մոլինոյի) անձնական ծախսով. գործածելով ՀՍ. ի տպարանի գիրերը. կը մերժուի տպել միայն հայերէնը՝ առանց լատիներէն թարգմանութեան [81] ։

Առանց յուսահատելու` Մոլինոյ կը շարադրէ նոր աղերսագիր, ուղղուած դարձեալ Ուրբանոս Ը. Պապին, խնդրելով «յատուկ շնորհք մը», տպելու Սաղմոսարանը՝ առանց լատիներէն թարգմանութեան, պարզապէս դրամի չգոյութեան պատճառով [82] ։ Վերջապէս ժողովի կը դրուի այս հարցն ալ, 25 Յունիս 1610ի նիստով՝ կ՚ընդունուի առաջարկը երեք պայմաններով։

ա. Տպագրելի իւրաքանչիւր պրակ, վերջնական կերպով տպուելէ առաջ, պէտք է քննուի հայերէն լեզուի քաջ տեղեակ անձէ, /47/ վստահ ըլլալով թէ սա բառ առ բառ կը համապատասխանէ Ս. Ժողովէն սրբագրուած օրինակին

բ. Տպագրութիւնը աւարտելէ ետք՝ ճանչցուի եւ ընդունուի իբր վաւերական՝ այն ատեն միայն, երբ ամբողջապէս համաձայն գըտնուի սրբագրուած օրինակին.

գ. Սաղմոսարանին սկիզբը կամ աւարտին՝ հրատարակուի ՀՍ. ի Ժողովի այս վճիռը, լատիներէն եւ հայերէն [83] ։

* * *

Գործնականին մէջ այս հրամանագիրով կը փակուի այս էջը, որու պատմութիւնը տեւած էր տարիներ ամբողջ, արժելով յատկապէս Մոլինոյի անձնական ճիգն ու յոգնութիւնը։ Եզրակացութիւնը այն է՝ որ կազմուած քննիչ Յանձնախումբը ուշ կը սկսի գործի, եւ նախ կ՚աւարտէ Սաղմոսարանի բնագիրին պատրաստութիւնը՝ քան Նոր Կտակարանինը, որ դեռ կը մնայ քննութեան ենթակայ։ ՀՍ. ի Ժողովը, որ այնքան կը փափաքէր ամբողջ Աստուածաշունչի տպագրութեան, 1633–1641 տարիներուն հազիւ կրցած էր պատրաստել Սաղմոսարանը, որովհետեւ նախապէս տպագրուած էր Վենետիկ 1565ին եւ 1587ին։ Դանդաղութեան գլխաւոր պատճառը արդէն յայտնուեցաւ՝ երբ անդրադարձանք թէ ի՞նչ էր Հռոմի ըմբռնումը Արեւելեան ազգերու հանդէպ, Եօթանասնից թարգմանութեան եւ որով հայ Աստուածաշունչին հանդէպ։ Այդ դարուն դեռ չէր զարգացած U. Գրային ուսումը, եւ որով կառչած Ս. Հերոնիմոսի վկայութեան վրայ՝ թէ Եօթանասնիցը ունի սխալներ, գրեթէ կուրօրէն կ՚ընդունուէր նոյն սուրբին հրամցուցած Վուլկաթան, մերժելով ամեն բան որ տարբեր էր անկէ։ Երկրորդ պատճառ մը կրնանք համարիլ՝ մասնագէտ անձերու թերին, Յանձնախումբին մէջ գիտական պատրաստութեամբ անձերու անբաւականութիւնը։ Նման աշխատութեան մը համար, բացի հայագիտութենէն, հարկաւոր էր աստուածաբանական խորքը. բոլոր անդամները, բացի Մոլինոյէ, աստուածաբանութեան վարժապետներ էին՝ բայց ոչ հայագիտութեան. Մոլինոյ՝ գուցէ ամէնէն աւելի պատրաստուածն էր հայագիտութեան մէջ. ան ալ իր կարգին չունէր աստուածաբանական պատրաստութիւն։ Ուստի, Ս. Ժողովը կը դանդաղէր տալ իր վերջին հաւանութիւնը Սաղմոսարանը վաւերացնելով հանդերձ՝ դեռ երկար պիտի շարունակուէր Աւետարաններու քննութիւնը, ինչպէս քիչ վերջ պիտի տեսնենք։

/48/ Սրբագրիչ Յանձնախումբը քիչ ժամանակի մէջ կը ցրուի, գործը ձգելով լատին աստուածաբաններու։ Ամէնէն առաջ Պիրոմալլի, որ կը ղրկուի Լէոպոլիս, Հռոմ մնալով միայն տասը ամիս։ Հ. Յովհ. Դոմենիկոս Նազարի՝ 2 Ապրիլ 1640ի ժողովի նիստին, խնդրանք կը ներկայացնէ մեկնելու Նախիջեւան, ու տարին չաւարտած՝ ճամբայ կ՚ելլէ դէպի Ապարաներ։ Փրանկիսկեան Հ. Գասպար՝ 1610 տարին չաւարտած, Ս. Ժողովի քարտուղար Ինկոլիէ՝ կը ղրկուի Ճենովա, իբր հոգեւոր հովիւ հայերու, ուր կը գտնենք զինք 1640 Դեկտ. ամսուն, եւ որ 6 Փետր։ 1641ին կը գրէ գանգատի նամակ ուղղուած Ինկոլիի. «կը գրեմ ցաւած սրտով, որովհետեւ երկու անգամ կանչուեցայ Հռոմ, եւ ի վերջոյ հեռացուցիք զիս. կանչուեցայ Թոսքանայէ՝ աշխատելու համար տպագրելի Աստուածաշունչին համար, բայց հեռացուցիք Հռոմի գաւառէն, դնելով զիս Ճենովայի սահմաններուն վրայ, (ըսելով, թէ ես անյարմար ըլլամ տպարանի գործերուն եւ հայերէն լեզուով տպագրելի բան մը վերատեսնելու» [84], Հ. Գասպարի այս նամակը ձեւով մը կը մատնէ անոր հայագիտական մակարդակը, որու մասին դժգոհութիւններ կային անշուշտ Հռոմի մէջ։

Հռոմ կը մնայ միայն Անկիւրացի Յովհաննէս Մոլինոյ, որ կաշխատի թուրքերէն բառարանի մը վրայ, որ յաջորդաբար կը տպուի ՀՍ. ի տպարանը։ Կը սրբագրէ նաեւ հայերէն Խորհրդատետրը, որ 1642ին պիտի տպագրուի։ Մոլինոյ Հռոմ կը թողու իր Միքայէլ որդին, եւ 1641) Հոկտեմբեր ամսուն կը մեկնի, հետը առած սրբագրուած Սաղմոսարանն ու Փրոփականտայի տպագրական գիրերը, Վենետիկի մէջ գլուխ հանելու այս գործը։

Սաղմոսարանը չի տպագրուիր ՀՍ. ի տպարանը։ Ասոր պատճառը նախապէս ըսինք, երբ համառօտ ակնարկ մը տուինք նոյն տպարանի ընթացքին. տեսանք թէ այդ թուականներուն տպարանը դժուարութեան մէջ էր։ Հակառակ 23 ազգերու գիրերու գոյութեան՝ չկար պէտք եղած կազմակերպութիւնը, կը պակսէր յարմար տարրը որ ստանձնէր այդքան ընդարձակ ծրագիրով գործի մը պատասխանատուութիւնը. չկար հաստատուն շէնք՝ տպագրական դիւրութիւններով, ու վախ կար որ եղած գիրերու տեսակները ձրուէին։ Դժուարութիւն մըն էր նաեւ ծախսը, որ կ՚ըլլար գիրքերու տպագրութեան համար, որոնցմէ ոչ մէկ եկամուտ կը ձեւանար։ Այս կացութեան մէջ է որ պահ մը կը մտածուի ՀՍ. ի տպարանը յանձնել ուրիշ տպագրատան մը՝ գաղափար մը՝ որ ընդունելի չըլլար Ինկոլի քարտուղարին շնորհիւ։

/49/ Ճիշտ այս թուականներուն էր, երբ Մոլինոյ կը ներկայացնէ թէ ինք կարող է հայ բարերարներով տպել Սաղմոսարանը. կը տրուի հրամանը՝ խիստ պայմաններով, որոնց մասին անդրադարձանք վերեւ։

Յովհաննէս Մոլինոյի գործունէութիւնը Վենետիկի մէջ

Մոլինոյ՝ սրբագրուած Սաղումոսարանն ու տպարանի գիրերը առած, 1641 Հոկտեմբեր ամսուն՝ կը հասնի Վենետիկ, ուսկից գրած է տասներկու նամակ՝ մինչեւ 1643 տարւոյն Մայիս կամ Յունիս ամիսը։ Նամակներու նիւթը առհասարակ տպագրական նիւթերու մասին է, ու կը հային կա՛մ իր գործին եւ կամ Յովհաննէս Վրդ. Ջուղայեցիի գործին, որ նոյն շրջանին կը թափառէր Վենետիկ—Հռոմ—Լիվոռնոյ—Ճենովա, ի խնդիր հայկական տպարանի մը, որու մասին յաջորդաբար ընդարձակ կերպով պիտի խօսինք։

Հազիւ Վենետիկ հասած, 19 Հոկտ. 1641ին, Մոլինոյ կը գրէ ՀՍ. ի Քարտուղարին, Ինկոլիի, թէ հրահանգ տուած է գործաւորներու որ տպագրական գիրերը թափեն, պատրաստելով երկու տեսակ գիր, ընդ ամէնը 35. 000, որոնց համար պիտի ծախսուի 50 կամ 60 սկուդ։ Գիրերուն հետ՝ հարկ էր առնել Սաղմոսարանը տպագրելու հարկաւոր հրամանները՝ Վենետիկի իշխանութիւններէն։ Մոլինոյ ունեցած բնագիրը կը յանձնէ գրաքննիչին, որ կը դժուարի տպագրութեան հրամանը տալ, ըսելով թէ քաղաքին մէջ կը պակասի հայերէն լեզուի համար գրաքննիչ, մինչ հրեաներու եւ յոյներու համար կային։ Մոլինոյ կը խնդրէ Ինկոլիի միջամտութիւնը [85], առանձին նամակ մըն ալ կը գրէ ՀՍ. ի Նախագահ Քարտ. Բալլադդոյի, որպէսզի հաճի նամակով մը բացատրել Վենետիկի գրաքննիչին, ապահովցնելով՝ թէ տպագրելի բնագիրը ամէն տեսակէտով քննուած է Հռոմի մէջ։ Առաջին նամակով իսկ՝ Մոլինոյ կը մատնէ իր ունեցած աճապարանքը, քանի իր անձնական ծախսով կ՚ապրէր քաղաքին մէջ. եւ որով նամակը կը փակէ. «ծնրադիր կը խնդրեմ, կարելիին չափ փութով հասցուցէք այդ նամակը՝ ժամանակ շահելու համար»։ Մոլինոյ այնպէս կը կարծէ՝ որ տպագրելի 1500 Սաղմոսարաններուն համար ծախսուի 300 սկուդ, որմ է մաս մը կակնկալէ ստանալ Վենետիկի ազգայիններէն, որոնք կը խոստանան օգնել՝ հազիւ թէ սկսի առաջին էջերու տպագրութիւնը։

Ծանօթ Հռոմի շրջանակներուն եւ հոգեբանութեան, Մոլինոյ փորձառութիւնն ունի՝ որ եթէ շարունակ չպնդէ՝ գործը չի յառաջանար։ Շաբաթ մը չանցած, այն է 26 Հոկտ. 1641ին, դարձեալ կը /50/ գրէ Ինկոլիի, յիշեցնելով նախկին գրածը, խնդրելով որ Քարտ. Բալլօդդոյ փութացնէ իր նամակը։ «Սաղմոսարանը որ պիտի տպագրուի, էջ առ էջ պիտի ղրկեմ Ձեզի, որպէսզի ցոյց տաք Քարտինալներուն, եւ համոզուիք ճշգրտութեանս եւ անկեղծութեանս՝ որ ունիմ Ս. Եկեղեցւոյ ծառայելու» [86] ։

Գրեթէ համբերութիւնը վերջացած, 2 Նոյեմբերին երրորդ նամակ մը կը հասցնէ Ինկոլիի, յիշեցնելով թէ տպագրութիւնը կախում ունի Քարտ. Բալլօդդոյի ղրկելիք նամակէն, մինչ` օրը օրին ապրուստի ծախսերը կը ծանրանան իր վրայ՝ առանց դրական գործ մը ընելու։ Մոլինոյ, շարժելու համար Ինկոլին, կը գրէ՝ թէ հրաւէր ընդունած է Պոլսոյ ֆրանսական դեսպանէն՝ ըլլալու իր թարգմանը, եւ որով կ՚ուզէ օր առաջ սկսիլ ու աւարտել տպագրութիւնը՝ ձեռք է չտանելու համար բարեպատեհ առիթը, ըլլալու թարգման ֆրանսական դեսպանին։ Աւելի գործնականին իջնելով՝ Մոլինոյ նոյնիսկ կը թելադրէ գրաքննիչին գրուելիք նամակին պարունակութիւնը: «Դուք անձամբ գրեցէք քաղաքիս գրաքննիչին, տալով տեղեկութիւն՝ թէ Սաղմոսարանի հայերէն օրինակը նոյնն է Եօթանասնից թարգմանութեան հետ, եւ թէ Ս. Ժողովը վաւերացուցած է զայն, քանի վերատեսութիւնը կատարուած է Պիրոմալլիէ եւ Դոմենիկեան Հ. Յովհաննէս Դոմենիկոս Նազարեանէ։ Քաղաքիս գրաքննիչը ըսաւ՝ թէ հազիւ Հռոմէն հասնի ակնկալուած նամակը՝ պիտի տայ տպագրութեան հրամանը» [87] ։

Այսքան հետամուտ ըլլալէ յետոյ՝ Նոյեմբեր ամսուն վերջաւորութեան կը հասնի սպասուած նամակը, որ Մոլինոյ կը ստանայ Վենետկի Առաքելական Նուիրական միջոցով։ Նամակը ցոյց կը տրուի գրաքննիչին, տպագրութեան հրամանը կը ստացուի, սակայն Մոլինոյ պատրաստ չէ սկսելու գործը. գիրերը պատրաստողը դեռ չէ աւարտած սկսած գործը, յոյսով է, սակայն, որ Դեկտ. ամսուն առաջին շաբաթը կարենայ սկսիլ տպագրութիւնը. «ու հազիւ տպեմ առաջին պրակը, - կը գրէ Մոլինոյ Ինկոլիի՝ 23 Նոյեմբերին, պիտի ղրկեմ Քարտ. Բալլօդդոյի, որպէսզի տեսնէ անկեղծութիւնս եւ սէրս, ու փարատի այն վատ համարումը՝ որ ունիք անձիս հանդէպ» [88] ։

Գործը Մոլինոյի ակնկալած արագութեամբ չ'ընթանար. յաջորդ տարւոյն (1642) Յունուար 4ին կը գրէ. «Սաղմոսին համար մեծ գի/51/րերէն դեռ կը պակսին 8 000 գիր` այս շաբթուն կը յուսամ աւարտի եւ սկսիմ տպագրութիւնը» [89] ։ Յունուար 18ին՝ «դեռ գիրերը չվերջացան, յուսամ 5–6 օրէն աւարտի» [90]. ու վերջապէս Փետրուար 1ին կը գրէ. «ԹԷ՛ մեծ եւ թէ փոքր գիրերը վերջացան, ընդ ամէնը 40. 000 եւ աւելի, որոնց համար ծախսեցի 100 սկուդէ աւելի. այս ամսուն 10ին պիտի սկսինք Սաղմոսարանին տպագրութիւնը» [91] ։ Փետրուար 22ին կ՚իմացնէ թէ տպագրութիւնը դեռ չէ սկսած, որովհետեւ հարկ եղած է 280 տպագրական գիրերու մայրերը վերատեսնել ու շտկել, որոնց վրայ աշխատողը մէկ անձ ըլլալով՝ գործը կ՚երկարաձգուի, եւ որով կը յուսայ Ապրիլ ամսուն սկսիլ տպագրությունը [92] ։

1642 տարւոյն սկզբնաւորութեան Մոլինոյ Սաղմոսարանին հետ միասին կը ծրագրէ սկսիլ տպագրութիւնը Նոր Կտակարանին, որովհետեւ քաղաքին մէջ կը ներկայանայ նպաստաւոր առիթ մը։ Շատ հաւանաբար Տոճին մեկենասութեամբ կը ծրագրուի տպել արքայական Աստուածաշունչ մը, քառալեզու, եբրայեցերէն, յունարէն, քաղդերէն եւ լատիներէն, ու Մոլինոյէ կը խնդրեն որ իրենց հայթայթէ նաեւ հայերէնը։ Մոլինոյ՝ խանդավառ եղած առաջարկին, 4 Յունուար 1642ին կը գրէ Ինկոլիի, որպէսզի հաճի Քարտ. Բալլօդոյէ առնել սրբագրուած Նոր կտակարանը ու ղրկէ իրեն. ու պահ մը մոռցած՝ թէ որքան նեղութիւն կրած էր Հռոմի մէջ ըրած սրբագրութիւններուն համար, կը համարձակի Ինկոլի է խնդրել Յովհաննէս Խուլ Պատրիարքի թողած Աստուածաշունչը, որպէսզի այս բահեպատեհ առիթով՝ տպագրուի Վենետիկի մէջ [93] ։

Ինկոլիի տալիք պատասխանը շատ պարզ էր. չէր կրնար ընդունիլ Մոլինոյի առաջարկը, չէր կրնար թոյլ տալ որ Եօթանասնից հայերէն Աստուածաշունչը տպագրուէր՝ առանց սրբագրութեան, եւ որով կը գրէ թէ հետամուտ պիտի ըլլայ փութով Նախիջեւանէն բերել տալ Վուլկաթայէն եղած հայ թարգմանութիւնը։ Մոլինոյ կը զայրանայ եւ 18 Յունուարին կը պատասխանէ Ինկոլիի. «Հայր Մալվէզիայէն իմացայ թէ առաջին երկու Աւետարանները վերատեսնուած են. կը խնդրեմ այդ առաջին երկուքը ղրկէիք ինծի, որովհետեւ այս պարոնները, որոնք կը փափաքին տպագրութեան ծախսը ստանձնել, կ՚ուզեն գործի սկսիլ» վարձած են գործաւորներ՝ որոնք կանոնաւոր կը վճարուին, եւ կ՚ուզեն անոնց գործ հայթայթել։ Նկատմամբ Ձեր առաջարկին՝ թէ Նախիջեւանէն բերել պիտի տաք Ս. Գիրքը՝ թարգ/52/մանուած Վուլկաթայէն, եւ դեռ Հռոմի մէջ սրբագրելէ վերջ պիտի ղրկէք ինծի՝ որ տպագրեմ. ասոր համար պետք է Մաթուսաղայի կեանքը ունենալ եւ Մեծն Աղեքսանդրի ուժերը։ Հոս հայերուն մեծ զարմանք կը պատճառէ, թէ ի՞նչպէս յունարէն Աստուածաշունչը, որ ըստ Եօթանասնիցն է, կը տպագրուի ու կը տարածուի ամբողջ Եւրոպայի մէջ, մինչ խեղճ հայերուս՝ նոյնը կ՚արգիլուի։ Հայերը շատ գայթակղած կը մնան, որովհետեւ հայերէնն ալ Եօթանասնից վրայէն թարգմանուած է» [94] ։

ՀՍ. ի Քարտուղարը, Ինկոլի, համառօտ նամակով կը դիմէ Ս. Հերոնիմոսի հեղինակութեան, թէ Սուրբը անդրադարձած է Եօթանասնից թարգմանութեան սխալներուն, եւ «որով հայերը, — կը գրէ 25 Յունուարին, — պէտք չեն զարմանալ թէ չէ կարելի թոյլ տալ տպագրութիւնը՝ առանց սրբագրութիւններուն» [95] ։

1642 տարւոյն Փետր. 1ին [96] եւ Փետր։ 22ին [97] Մոլինոյ կրկին ու կրկին անգամ կը խնդրէ Հռոմէն որ իրեն ղրկուի Ս. Գիրքը, եւ միշտ ժխտական պատասխան կ՚ընդունի։ Դեռ Սաղմոսարանի տպագրութիւնը չսկսած, երբ կը տեսնէ թէ Հռոմէն միայն մերժողական պատասխան կ՚ընդունի Ս. Գիրքին համար, գրեթէ սպառնալիքի կ՚անցնի, գրելով՝ թէ արդէն հրաւիրուած է Պոլսոյ ֆրանսական դեսպանէն, մանաւանդ որ հինգ տարիէ հեռու է իր ընտանիքէն, եւ որով «ես հոս Վենետիկի մէջ գործ չունիմ, — կը գրէ Մարտ 22ին, — եւ եթէ 15 օրէն չղրկէք սրբագրուած Աւետարանը, պիտի որոշեմ՝ ծախել գիրերը եւ Պոլիս դառնալ, որովհետեւ կարող չեմ դիմանալ ծախսերուն. Սաղմոսարանը արդէն պիտի չկարենամ՝ տպել, որովհետեւ քաղաքիս հայ վաճառականները՝ չեն ուզեր օժանդակել այս մեծ ծախսին, մանաւանդ որ քաղաքիս Հայ գլխաւորներէն մէկը, որ պիտի հոգար տպագրութեան ծախսերը, անցեալ երկուշաբթի ուրիշ հայ վաճառականէ մը սպաննուեցաւ, եւ որով ամէն կողմ է լքուած եմ եւ յոյսս կը մնայ միայն աստուածային Նախախնամութիւնը» [98] ։

/53/ Լրիւ ըմբռնելու համար Մոլինոյի հոգեվիճակը, պէտք էինք հոս նկարագրել իր այն պայքարը՝ որ մղած է Ջուղայեցի Յովհաննէս Վրդ. ի դէմ, որ գաղտնի կը պատրաստէր հայկական գիրեր՝ ազատօրէն տպելու համար, մինչ ինք կը գտնուէր կաշկանդումներու առջեւ։ Մոլինոյ կը ջանայ խափանել Ջուղայեցիին գործը, գրելով Ինկոլի Քարտուղարին եւ Քարտինալներու, պատրաստ գրելու նոյնիսկ Պապին, առանց գիտնալու թէ Յովհաննէս Վրդ. ի հանած յաջողութեան աղմուկը՝ չէր համապատասխաներ իրականութեան, այլ ինքն իր կարգին կը գտնուէր անթիւ արգելքներու դիմաց։

Ինկոլի բնականաբար տեղիք չի տար եղած սպառնալիքին. 29 Մարտ 1642ին կը պատասխանէ Մոլինոյի. «Հայերէն Աւետարաններու վերատեսութեան գործը կը յառաջանայ. բայց որովհետեւ այդ գործը չափազանց երկար պիտի տեւէ, կը գնահատեմ մտածութիւնդ՝ դառնալու Պոլիս, ուր պիտի գտնես Կիրակոս Պատրիարք, որ քեզ տիրով պիտի ընդունի. յոյս ունիմ որ պիտի օգնես Պատրիարքին՝ իր բարի դիտաւորութիւններուն մէջ որ ունի Թէադին Կղեմէս Կալանոսի հանդէպ՝ յօգուտ Հայ Ազգին» [99] ։

Մեզի այնպէս կը թուի որ այս տողերը ծանր եկած ըլլան Մոլինոյի, որ տեսնելով թէ չկայ օգնութիւն ոչ մէկ կողմ է, հայու տոկունութեամբ անցած է գործի՝ առանձին գլուխ հանելու սկսուած գործը։ Այս եզրակացութեան հասանք, որովհետեւ ՀՍ. ի դիւանին մէջ յանկարծական կը դադրին Մոլինոյի նամակները, եւ հակառակ մեր երկար ու համբերատար փնտռտուքներուն, բազմաթիւ հատորներու մէջ գտնելու որեւէ հետք այս ուղղութեամբ, անհնարին եղաւ։ Գրեթէ տարուան մը (22 Մարտ 1642 - 9 Մայիս 1643) լռութեան ընթացքին՝ Մոլինոյ կը նուիրուի տպագրութեան. նախ Սաղմոսարանին (1642ին) եւ ապա յաջորդ տարին՝ Յիսուս Որդիի։ Մոլինոյի լռութեան հետեւանքով՝ ոչ մէկ նորութիւն կրնանք ըսել զոյգ գիրքերու տպագրութեան ընթացքին մատին։ Մեր գրութեան վերջաւորութեան՝ կը բերենք ամբողջութեամբ զոյգ գիրքերու Յիշատակարանները, որոնց իմաստը եւ եղած զանազան ակնարկները գուցէ աւելի հասկնալի ըլլան ընթերցողին՝ ետ գիտնալու վերի բոլոր մանրամասնութիւնները։

Տարուան մը լռութենէ յետոյ, 9 Մայիս 1643ին Մոլինոյ վերջին անգամ մըն ալ կը գրէ Ինկոլիի, ուզելով լուսաբանել զինքը՝ Յովհաննէս Ջուղայեցիի ունեցած տպագրական յետին դիտաւորութիւններուն նկատմամբ, ապա կը յայտնէ թէ 40 օրէն պիտի մեկնի Պոլիս, կրկին Վենետիկ վերադառնալու ծրագրով [100] ։

/54/ 1643 Յունիս ամսուն Մոլինոյ Վենետիկէն ճամբայ ելած ըլլալու է դէպի Պոլիս, սակայն կէս ճամբուն վրայ, Միլանի մէջ մեռած է։ Այնպէս կը թուի՝ թէ Մոլինոյի Հռոմէն հետը բերած գիրերու մայրերը՝ իրեն սեփականութիւն էին, քանի այս ուղղութեամբ նամակներուն մէջ չենք գտներ ակնարկ կամ խոստում՝ զանոնք Հռոմ դարձնելու։

1644 Յուլիս–օգոստոս ամիսներուն կայ նամակագրութիւն Ինկոլիի եւ Վենետիկ բնակող ՀՍ. ի գործակալ՝ Հ. Յովհաննէս–Մկրտիչի (P. Gio. Batta da Venezia) միջեւ, Մոլինոյի թողած տպագրական գիրերու առնչութեամբ, որոնք հետաքրքրական են պատմութեանս ամբողջացում մը տալու համար։

9 Յուլիս 164-ին Հ. Յովհ. Մկրտիչ կը գրէ Վենետիկէն։ «Պր. Մարկոս Ճինամիէն իմացայ՝ որ Յովհաննէս Մոլինոյ հայերէն Սաղմոսարանի տպագրութեան համար յարաբերութեան մէջ էր բժիշկ Արօմատարիոսի հետ, որ Վենետիկի մէջ պատկառելի անձ է եւ ինձի բարեկամ. ներկայիս շատ զբաղած ըլլալուն՝ հազիւ ազատ ժամանակ ունենայ՝ պիտի խօսիմ հետը» [101] ։

Յուլիս 16ին աւելի մանրամասնութիւններ կու տայ՝ գրելով. «Հայերէն Սաղմոսարանը տպագրուած է Սալիզադայի տպարանը, որ սեփական տունն է Անտոնիոս Կարմինադդիի. Յովհաննէս Մոլինոյ հայը՝ ամբողջ գործը ըրած է իր իսկ ձեռքերով։ Մոլինոյ մեկնած է Պոլիս եւ Միլան հասնելուն մեռած է։ Հոս մնացած են միայն քանի մը փայտեր եւ գիրեր, որոնք պարտքի հետեւանքով՝ գրաւի տակ են։ Իմ կարծիքով կարելի է շատ լաւ գնել, քանի զայն պահողին գլխաւոր նպատակը դրամն է» [102] ։ Քանի մը օր ետք ակնարկելով նոյն նիւթին, կը գրէ 22 Յուլիսին. «Կարծեմ շատ սուղի պիտի նայի այս առուտուրը, որովհետեւ շատ այլ ծախս եղած է անոնց վրայ» [103] ։

ՀՍ. ի Քարտուղարը, Ինկոլի, հետաքրքրուած է Մոլինոյի թողած գիրերով, եւ որով անգամ մը եւս կ՚ապացուցուի թէ այդ գիրերը սեփականութիւն էին Մոլինոյի եւ ոչ թէ փոխ տրուած իրեն։ ՀՍ. ի Ժողովը տրամադիր ըլլալով դնել զանոնք, Ինկոլի կը գրէ 30 Յուլիսին. «Պողպատէ հայերէն գլխագիրները, ինչպէս նաեւ ամբողջութիւնը (tutta la stanza) եթէ կարելի ըլլայ ստանալ Արօմատարիոսէն, U. Ժողովը տրամադիր է վճարել իրեն. ըստ ինքեան՝ ինք պէտք է ծախէ զանոնք, որովհետեւ անօգուտ կերպով պիտի մնան իր մօտ, եւ ժամանակով՝ հայրերն ու մայրերը կրնան կորսուիլ, ու այնուհետեւ պիտի ստիպուի ծախել իբր երկաթ կամ իբր պղինձ։ Ուստի, /55/ եթէ որոշէ ծախել՝ դու բանակցէ իր հետ, եւ հազիւ նոր Պապը ընտրուի՝ կը խօսիմ Քարտինալներուն հետ, որպէսզի վճարես եւ առնես գիրերը» [104] ։

Ուրբանոս Ը. Պապը մեռած էր 1644 Յուլիս 29ին, իսկ Ինկոլի վերի նամակը գրած է 30 Յուլիսին, գիտնալով որ Քարտինալները այնուհետեւ պիտի զբաղէին Պապի թաղումին հանդէսներով եւ նոր Պապի ընտրութեամբ. ուստի գործը կը յետաձգէ՝ յետ ընտրութիւններու։ Նոյնը կը խորհի նաեւ Վենետիկի Գործակալը՝ Հ. Յովհ. Մկրտիչ։ Եւ որովհետեւ Վենետիկի Առաքելական Նուիրակն ալ տեղեակ էր Մոլինեան գիրերու հարցին, եւ նոր Պապին ընտրութեան համար կը պատրաստուէր մեկնիլ Հռոմ, Հ. Յովհ. Մկրտիչ 13 Օգոստոսին կը գրէ Ինկոլիի. «Խօսեցայ Արօմատարիոսին հետ, եւ տեսայ որ մեծ հետաքրքրութիւն ցոյց տուաւ այս գործին։ Ինծի համաձայն գործը պէտք է յետաձգել՝ մինչեւ որ քաղաքիս Նուիրակը հասնի Հռոմ. պէտք է մեծ ձեռնհասութեամբ մօտենանք այս խնդրին» [105] ։

Այս կերպով տպագրական գիրերու հարցը կը մարի, քսան տարի ետք կրկին արծարծելու համար։ Հարցովս հետաքրքրուողը՝ կրկին անգամ կ՚ըլլայ Հռոմի Ս. Ժողովը, որու կը պատասխանէ Վենետիկի Առաքելական Նուիրակը՝ 10 Յունուար 1665ին. «Ի պատասխան Ձեր 15 Նոյեմբեր 1664 թուակիր նամակին, լրջօրէն հետաքրքրուեցայ թէ արդեօք կա՞ն տպագրական հայ գիրեր քաղաքիս մէջ. ու ի վերջոյ, յաջողեցայ գտնել Յովհաննէս Պովիս իտալացին, որ հայերէն՝ ծախու առած է թէ՛ գիրերը եւ թէ երկու տեսակ գիրք, որ է Սաղմոսարան եւ Յիսուս Որդի, ընդամէնը 1. 400 օրինակ` ամբողջ գիրքերուն եւ գիրերուն համար կը պահանջէ 600 տուքադ, որ Հռոմի դրամով կ՚ընէ 1791 սկուդ։ Իմ կարծիքով տպագրական գիրերը նոյն են ՀՍ. ի տպարանի գիրերուն հետ» [106] ։

ՀՍ. ի Ժողովի 2 Մարտ 1655ի նիստով՝ կը քննուի այս հարցը, որու մէջ հետաքրքրութիւն ցոյց չի տրուիր տպուած գիրքերուն նկատմամբ, այլ միայն. «Թող գրուի Վենետիկի Առաքելական Նուիրակին՝ առնելու անդրագոյն տեղեկութիւններ, թէ արդեօք գիրերը իրապէս Ս. Ժողովի՞ն են կամ ոչ. չըլլալու պարագային՝ չեղեալ նկատուի այս հարցը» [107] ։

Յաջորդաբար հարցը մոռացութեան կը մատնուի, եւ կամ մեր կողմ է կարելի չեղաւ գտնել ուրիշ վաւերաթուղթեր։