Ասպատակութիւնք Պարսկաց ի Հայս կամ աւերումն Անի մայրաքաղաքին Բագրատուեաց

ԱՐԱՐՈՒԱԾ Գ
       Տեսարանն է Բագարատայ ապարանին մէջ կամարակապ եւ սիւնազարդ սրահ մը. պատէն կախուած զէնքեր եւ զրահներ. — Տեսարանը մութ է։
       Տեսիլ Ա
       ԲԱԳԱՐԱՏ եւ Տ. ՎԱՀՐԱՄ
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Ի՞նչ կը մտածես, իշխան։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Բաբանը եւ միանգամայն ինքզինքն այրող հայրենասէր պատանւոյն վրայ կենտրոնացած է ուշս... Ա՜հ, որչափ սրտաշարժ եւ վսեմ էր այն վայրկեանը, երբ նա «Հայրենի՜ք» գոչելով բոցին մէջ նետուեցաւ։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Յիրաւի, զարմանալի էր իր արիասրտութիւնը. պիղծ Պարսից ձեռք չիյնալու համար ինքզինքը կրակը նետեց, եւ զինքը շրջապատող Պարսից այն կատղած խումբը շանթահար մնաց, երբ այն հայրենասիրական վսեմ տեսարանը տեսաւ. Ալփասլան Անին պաշարելէն ի վեր է, որ շատ յանդուգն քաջագործութիւններ տեսաւ Անիցւոց կողմանէ։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Եւ դեռ մինչեւ հիմա Անին իր ճանկերուն տակ առնելէ յուսահատած չը մեկնիր, եւ մինչեւ ցե՞րբ այսպիսի սրտատանջ վիճակի մը մէջ պիտի տատանինք։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Ինչո՞ւ սրտատանջ ըլլայ մեր վիճակը, երբ մեր յոյսը ցամքեցնող բաբան մը կար, այն ալ մոխիր դարձաւ քաջի մը կրակովը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Եւ միթէ դեռ նորանոր կատաղի եւ յանդուգն փորձերու չի՞ պիտի ձեռնարկեն։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Թող այդպէս ըլլայ. մենք ինչուան հիմա ինչ որ ըրինք, ասկեց ետքն ալ նոյնը կ՚ընենք դարձեալ, արիութիւն եւ միութիւն. դարձեալ կը կրկնեմ, եթէ մեր քաղաքին մէջ մատնիչ մը չը խոկար, կրնայինք խորտակել այսպէս Ալփասլանի երկաթէ կամքը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Այս անգամ Պարսիկին է կարգը. նա կ՚ընէ մատնութիւնը։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Աղկան իշխանը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Կը զարմանամ այդ իշխանին մեր վրայ ցցուցած համակրական ցոյցերուն եւ անձնուիրութեանդ վրայ. ես այնպէս կը կարծեմ, թէ գաղտնիք մը կայ ծածկուած իր գործոցը տակ... կամ գուցէ բան մը կ՚ակնկալէ մեզնէ։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Ի՞նչ ակնկալութիւն կրնայ ունենալ, եթէ ճշմարիտ Պարսիկ մ՚է, քանի որ Պարսկի մը երջանկութիւնը իր խողխողած Հայոց թւոյն քանակութենէն կախում ունի, ես այնպէս կը կարծեմ, թէ այս իշխանը պարզապէս կը գթայ մեր դառն կացութեանը վրայ, նա գուցէ Պարսկաստանի անապատներուն մէջ գոհար մ՚է։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Գրեթէ նա եղաւ Անիի ազատարարը։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ . — Ճշմարիտ է։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Եթէ դեռ Պարսիկք բաբանին այրելուն վրայ կատղած ուրիշ ձեռնարկի մը խորհուրդ ընեն, մեր բարեսիրտ իշխանը սովորականին պէս գաղտնի կերպով անշուշտ կ՚իմացնէ մեզի։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Այլ դեռ ի՞նչ մնաց գործադրելու Պարսից համար, ինչ որ կ՚ուզեն թող ընեն. բաւական է որ մենք միաբան եւ արթուն՝ հարուածը ձեռքերնիս՝ հսկենք այն վիշապին գլխուն վրայ... Ո՜վ երկինք, մենք կ՚աղօթենք եւ կը զարնենք, այս է մեր զօրութիւնը, դու ալ օգնէ, որ հայութեան վերջին արձանն ալ չը տապալի թշնամեաց առջեւ։
       Տեսիլ Բ
       ՆՈՅՆՔ եւ ՊԱՀՆՈՐԴ
       ՊԱՀՆՈՐԴ. — Վեհազն տէր, այս մագաղաթը գտանք դարձեալ Անիի պարսպաց ներսը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Աղկան իշխանը գրած է անշուշտ (կ’առնէ) ... տեսնենք (կարդալով) «Որտելմէզ զօրապետը զօրաց գլուխն անցած՝ Անիի արեւելեան պարսպացը տակ խրամատ կը փորեն»։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Ա՜հ նենգաւորներ։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Պէտք է ճանկեր եւ քարեր պատրաստել՝ զօրքերը քարկոծելու եւ զօրապետը որսալու համար։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Բայց պէտք չէ դանդաղիլ, իշխան, պէտք է շուտով գործի սկսիլ, որովհետեւ վտանգը կը սպառնայ վայրկենէ վայրկեան։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Ուրեմն երթանք։
       Տեսիլ Գ
       ԱՊՐՍԱՄ (առանձին ներս կը մտնէ)
       Վերջապէս չեմ կրնար սանձել սրտիս այս փրփրերախ դժոխքը. պիտի տեսնեմ զինքը, պիտի իյնամ իր ոտքը, պիտի նետեմ սուրս իր առջին ըսելով՝ «ա՛ռ սուրս, տո՛ւր սէրդ». եւ եթէ դեռ մերժէ իմ սէրս, սոսկալի պիտի ըլլամ իմ սրտիս դժոխքին նման... կը սիրեմ ես, ինչպէս կը սիրէ վագրն իր արիւնաթաթաւ որսը. կը սիրեմ, ինչպէս կը սիրէ Պարսիկն իր Արեւը. ինքը կը զայրանայ ինձ դէմ, երբ կը սպառնայ, աստղի մը նման շողշողուն կ՚ըլլայ ինձ համար. երբ կը տժգունի՝ ճառագայթ, երբ կը շառագնի՝ բոց մը... Սակայն դարձեալ կը դողամ իրմէ, ինչպէս ոճրագործն աստղէ մը... Ա՜հ, ոտքի ձայն մը կայ... ինքն է կարծեմ...
       Տեսիլ Դ
       ՆՈՅՆ եւ ԶԱՐՄՈՒՀԻ
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Դու հո՞ս, զօրապետ։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Քեզ տեսնել ուզեցի։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ի՞նչ բանի համար։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Վասնզի քեզնէ հեռու դառն եւ խաւար է ինձ կեանքը. Զարմուհի, քու ժպիտդ միայն քաղցր եւ լուսաւոր պիտի ընէ զայն։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Զօրապե՛տ։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Ինձ դէմ մի՛ զայրանար, Զարմուհի, այլ անիծէ՛ այն ձեռքը, որ այս կրակը սիրտս ձգեց։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Զքեզ այսչափ յանդուգն չէի կարծեր։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Ա՜հ, ի՞նչ ընեմ, եթէ սէրը զիս այսչափ յանդուգն կ՚ընէ եւ վրաս կը ծիծաղի դժոխային ծիծաղով մը։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Գնա՛, ա՛լ ատելի ես ինձ։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Զարմուհի՜։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ա՛նգութ, ի՞նչ կ՚ուզես այն կնոջմէն, որ երազ մը ունի լոկ, տխուր վերջալոյս մը... Հեռացի՛ր ինձնէ։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Առանց քու թեւերուդ մէջ սարսռալու... անկարելի է այդ, այն ատեն սիրտս քեզնէ կը բաժնուի, երբ գլուխս մարմնէս զատուի։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Դեռ կը յանդգնի՞ս։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Պիտի սիրեմ զքեզ։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Բայց ես զքեզ կ՚ատեմ։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Դու ատէ, ես սիրեմ, տեսնենք ո՞վ պիտի յաղթանակէ (կ՚ուզէ մօտենալ անոր):
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Հեռո՜ւ, վատ մարդերէ։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Մի՛ գրգռեր զիս, Զարմուհի։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ամօ՜թ քեզի... ա՛լ արատեցիր յաղթական սուրդ... թաթխեցիր զայն վատութեան տղմին մէջ, ալ վատ պիտի հրատարակեմ քեզ քաջաց մէջ. պիտի ըսեմ թէ Ապրսամ զինուոր չէ, այլ ոճրագործ մը, որ կանանց սրտերուն հետ կը պատերազմի... Զօրապե՛տ, հոս է Թաթուլի ստուերը՝ մեր երկուքին մէջ արձանացած, դեռ պիտի յանդգնի՞ս։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Ո՛չ թէ մեռեալի մը ստուերը մեր մէջտեղ, այլ եթէ դժոխք մ՚ալ ըլլայ, պիտի անցնիմ քեզ գրկելու համար իմ բոցավառ սրտիս վրայ. (կ՚ուզէ վրան յարձակիլ)։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — ( յանկարծ կը նետուի եւ պատին վրայէն կախուած սուր մը կը յափշտակէ. Ապրսամ կանգ կ՚առնէ) Մօտեցի՛ր եթէ կրնաս... Ա՜հ, տկա՞ր կը կարծէիր զիս քու յանդուգն վատութեանդ դէմ... կը կարծես թէ Հայուհի մը չը՞ կրնար սուր շարժել... Տե՛ս... պատերազմի դաշտին վրայ ճակատ առ ճակատ մենամարտած թշնամւոյդ կը նմանիմ, կին մը՝ ոչ միայն սուր, այլ տապար ալ կը գործածէ իր պատիւը պաշտպանելու եւ չը սրբապղծելու համար անոր յիշատակը, զոր կը սիրէ... Հեռացի՛ր հալածական կնոջ մը ատելութեան առջեւէն։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Պիտի զղջաս, Զարմուհի, վասնզի հալածական քայլս դէպի դժոխք պիտի ուղղուի։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Դու որ զինուոր մ՚էիր եւ սուրովդ չը կրցար խոնարհեցնել կնոջ մը ճակատը, ալ ուրիշ զէնք չունիս որ գործածես. վատ ես, չեմ ուրանար այդ, բայց ես պատւոյ համար կռուող Հայուհի մ՚եմ, Հայուհի մը, որ առագաստին մէջ կը դողդողայ, բայց անտի դուրս հսկայի մը պէս յանդուգն է։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Դողա՛ վրէժխնդրութենէս, Զարմուհի։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Վա՜տ։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Պիտի տեսնես (սպառնալից կը մեկնի)։
       Տեսիլ Ե
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ (առանձին)
       Ա՜հ, Թաթո՜ւլ, սրտիս հատորը, ինչո՞ւ զիս որբ եւ միայնակ թողուցիր, տե՛ս, քու զինակիցներդ անգամ կը յանդգնին մեր սգաւոր եւ թափուր առագաստը մտնել... Մոռցան զքեզ ամէնքը, միայն քու Զարմուհիդ չը մոռցաւ, որ իր սրտին խորը քու մշտնջենաւոր մահարձանդ կանգնեց... Կը թքնէ մահարձանիդ ամբարիշտ եւ վատ զինակիցներէդ մէկը. եթէ յաւիտենականութեանդ շղթայն կոտրէր, կիջնէիր շանթի մը պէս այն անօրէնին գլխուն եւ կը ջախջախէիր, այլ աւա՜ղ, անգութ է յաւիտենականութեան շղթայն... Լռեցէ՛ք, յաղթութեան փողեր եւ աղօթքի զանգակներ, երբ ես իմ Թաթուլիս վրայ կու լամ։
       Տեսիլ Զ
       ՆՈՅՆ եւ ԲԱԳԱՐԱՏ
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Ուրախ լուր մը, Զարմուհի։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ի՞նչ լուր, հայր իմ։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Պարսից Որտելմէզ սպարապետը գերի բռնուեցաւ։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ի՞նչպէս, հա՛յր իմ։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Անշուշտ զարմանալի կը թուի քեզ։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Շատ հետաքրքրական ըլլալու է պատմութիւնը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Բաւական։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Տեսնենք, հա՛յր իմ։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Աղկան իշխանը մագաղաթով մ՚իմացուց, թէ Պարսիկները խրամատ կը փորեն քաղաքին պարսպացը տակ, անմիջապէս պահնորդներու ձեռօք ահագին քարեր եւ երկաթէ ճանկեր պատրաստել տուի, եւ սկսան քաղաքացիք Պարսից զօրքերը քարերով ջախջախել, քաջ զօրավար մ՚ալ նոյն միջոցին յաջողեցաւ երկաթէ ճանկով Որտելմէզ զօրապետը բռնել. եւ ուրիշ ընկերներու օգնութեամբ օդին մէջ բառնալով վեր քաշել. Պարսիկ զօրապետը կատղած եւ իր քարկոծեալ զօրաց օգնութենէն յոյսը կտրած՝ իզուր կը պոռար, եւ ինքզինքն այն ճանկէն ազատելու համար ընդունայն կը թօթուըտէր օդին մէջ... Արդ երեւակայէ թէ ո՛րչափ կրնայ կատղիլ Պարսիկ սպարապետ մը, երբ Հայու մը ճանկէն բռնուած օդին մէջ խաղալիքի մը պէս կը տատանի եւ պրծիլ կ՚աշխատի։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Յիրաւի նշանաւոր որս մ՚են բռներ մեր քաղաքացիքը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Արդեօք ո՜րչափ պիտի կատղի Ալփասլան։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Երանի՜ թէ ալ Անին առնելէ յուսահատէր։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Գուցէ, որովհետեւ շատ յանդուգն քաջագործութիւններ ցոյց կու տայ Անիի ժողովուրդը... Այս նոր յաջողութեան համար ալ իշխանները եւ զօրականները խնճոյք մը խնդրեցին ինձնէ այս ապարանիս մէջ։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ուրեմն երթանք հիւրընկալելու ( կը մեկնին. — Պատկերը կը փոխուի)։
       ՊԱՏԿԵՐ Գ
       Փառաշէն սրահ մը, ուր շքեղազարդ սեղան մը դրուած է։
       Տեսիլ Է
       ՆՈՅՆՔ, ԳՈՒՐԳԷՆ, ԲԱԲԳԷՆ եւ ԻՇԽԱՆՔ
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Ահա այն կամարակապ եւ սիւնազարդ սրահը, ուր շատ աւագանեաց խնճոյքներ եւ ժողովքներ տեղի ունեցած են. ահաւասիկ սեղանն ալ պատրաստ է, իշխանք։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Մինչդեռ մեր նոր յաջողութեանց գոհութեանը համար եկեղեցեաց զանգակները կը հնչեն, մենք ալ հոս գաւաթներ բախենք Հայաստանի կենաց։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Ճշմարիտ է, ա՛լ բաւական դողացինք Պարսից առջեւ։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Թող մեր խնճոյից ձայները մինչեւ Ալփասլանի ականջը հասնին։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Կը կատղի նա։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Վագրի մը պէս։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Կը կրճտէ ակռաները, կ՚երկնցնէ ճիրանը, բայց ահագին պատեր եւ երկաթէ կամք մը կը գտնէ՝ փոխանակ Հայուն օձիքը գտնելու։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ահա յայտնի կ՚երեւի, ո՜վ վեհազն իշխաններ, որ Ալփասլանի նման անապատի առիւծի մը զօրութեանը այսչափ դէմ դնելնուս եւ զայն մինչեւ անգամ կորուստներով յուսահատեցնելնուս միակ պատճառը մեր մէջ տիրած միութիւնն է եղեր, եւ այն հայրենասիրութիւնը, որ ամէն զգացմանց վրայ կը յաղթանակէ... Ա՜հ, շատ սքանչելի կը տեսնեմ Հայուն արիութիւնը, կը պնդեմ թէ աշխարհի վրայ հայրենասիրութեան կրակով հրահրած պայծառ ճակտէ մը աւելի գեղեցկութիւն չը կայ... եւ իր վիրաց արեան հոսումը մէկ ձեռքովը բռնող եւ միւս ձեռքովը թշնամին զարնող զինուորին ճգնաժամէն աւելի վսեմ տեսարան մը չը կայ։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Իշխանուհին շատ գեղեցիկ խօսեցաւ։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Արդեօք դեռ ո՜րչափ պիտի կատղի Ալփասլան իր զօրապետին գերի բռնուելուն վրայ։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Մանաւանդ որ գրեթէ բանակին հրամանատարութիւն ընողը այն էր, շատ քաջ զօրապետ մ՚է այն... Գագիկ Աբասեան՝ Կարուց թագաւորին հրամանատարութեանը տակ Տուղրիլի արշաւանաց դէմ պատերազմած ատեննիս բանակին մէջ զօրապետ էր նա (Բաբգէնի), այնպէս չէ իշխան։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Այո՛, երեկուան պէս կը յիշեմ այն պատերազմը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Մեր քաղաքացիքը աղէկ որս մը որսացին իրենց ճանկերովը՝ ի շնորհս Աղկան իշխանին, որ սովորականին պէս մագաղաթով մը Պարսից գիշերային դաւը մեզ իմացուց գաղտնի կերպով։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Կը զարմանամ Պարսիկ իշխանի մը Հայոց ցցուցած այս տարօրինակ անձնուիրութեանը վրայ։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Ես այնպէս կը գուշակեմ, որ այդ անձնուիրութեան տակ տարօրինակ գաղտնիք մը ըլլալու է։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Այնպէս ըլլալու է, եթէ ոչ անկարելի է, որ Պարսիկ մը Հայոց վրայ այսչափ խնամք եւ հոգ ունենայ։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Բայց սեղանը պարապ մնաց։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Ուրեմն խմենք։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Եթէ կը հաճիք, մեր հին Գողթան բանաստեղծներուն մէկ երգը նախ նուագենք, վասնզի երաժշտութենէ շատ կ՚ախորժիմ ես։
       ԱՄԷՆՔԸ. — Երգենք։
       ԵՐԳ ԽՆՃՈՅԻՑ
       Խմենք գինին, անուշ գինին կենաց բաժակ,
Քաջաց բաժին դրաւ երկինք, քամենք յատակ.
Տխուր դիմաց վարդ կը սրսկէ կարմիր գինին,
Աչաց ծիծաղ, շրթանց ոգի տայ բոցագին։
       Խմենք գինին, անուշ գինին կենաց բաժակ,
Քաջաց բաժին դրաւ երկինք, քամենք յատակ.
Գինին ոգի, սէր կ՚արծարծէ մաշած սրտին,
Մենք զայն խմենք, եւ թող վերէն հրեշտակք ժպտին։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Կարծեմ ա՛լ խմելուն կարգը եկաւ, իշխաններ, եթէ կ՚ուզէք, ես լեցնեմ ձեր գաւաթները. ( կը սկսի բոլոր գաւաթները լեցնել) ամէնքնուդ ալ միակերպ, ո՛չ մէկուն շատ եւ ոչ միւսին՝ քիչ. Ակոռիի գինին է այս, որ բոլոր Ասիոյ մէջ իր կրակոտ համբաւը տարածած է։
       ԱՄԷՆՔԸ. — Խմենք ( ամէնքը գաւաթնին իրար զարնելով կը խմեն) Հայաստանի կենացը ( սոյն միջոցին զինուորներ Որտելմէզ զօրապետը կը բերեն շղթայակապ)։
       Տեսիլ Ը
       ՆՈՅՆՔ եւ ՈՐՏԵԼՄԷԶ
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Քակեցէ՛ք զօրապետին շղթաները. որչափ որ Պարսիկները մեր արիւնը խմելու եւ մեր փառքը մարելու անյագ տենչ մը կը զգան, Հայերը դարձեալ իրենց Պարսիկ գերւոյն շղթաներն անգամ կը քակեն, եւ սուր կրող զօրապետը կը պատուեն։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — Պէտք չէ՛ ինձ այդ պատիւը, իմս են այս շղթաները, կ՚ընդունիմ. մինչդեռ անհուն ցաւ մ՚է ինձ Հայու մը օղակ կրել պարանոցս, դուք աւելի դառնացնել կ՚ուզէք իմ ճակատագիրս, դո՛ւք, Հայոց գծուծ իշխաննե՛ր, լիաբերան շնորհ առատաձեռնելով ինձ։
       ԱՄԷՆՔԸ. — (զայրացած) Նախատի՜նք։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — Ձեռքերնիդ սուրերնուդ կը տանիք գոռոզաբար, մինչդեռ շղթայակապ կը տեսնէք զիս ձեր առջեւ... Դուք հոս ձեր կարճ թուրերովը, թզուկնե՛ր, դատաւոր կը կարծէք ինքզինքնիդ արի հսկայի մը, որուն խոժոռեցաւ սեւ ճակատագիրը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Հսկայ մը այդպէս չը խօսիր, հսկայ մը չը նախատեր իրեն շղթաները քակող եւ սուրը պատուողը... Այնչափ նենգութեան եւ զրկանաց համակրութեամբ եւ պատուով համապատասխանող Հայը դեռ կը յանդգնիս նախատել, ժանտ Պարսիկ, մինչդեռ Հայը իր դարաւոր վրէժները ծածկել կ՚ուզէ անյիշաչարութեամբ, դու դեռ կը հրահրես զայն... Պէտք է որ ամօթահարէիր այնչափ նենգաւոր արարքներու դէմ Հայոց ցցուցած վեհանձնութիւնը տեսնելով։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — Վեհանձնութի՜ւն. ի՞նչ վեհանձնութիւն կրնայ ընել իր մոխրակոյտ աւերակներն հայրենիք անուանող լալկան ու անզօր ժողովուրդ մը Սասանեան սպարապետի մը, որ իր ետեւէն ահեղ վրէժ մը կը թողու, վրէժ մը, որ երբեք չը պիտի յագենայ եւ չը պիտի մարի Հայոց արեամբը։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Նախ Հայաստան համայն հայութեան վրէժը լուծէ, ետքը ՊարսկաստանՊարսիկ զօրապետի մը վրէժը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Այդչափ յանդուգն նախատինքներդ, որոնք վատութիւններ կը բուրեն, կրնային զքեզ Հայու մը վրէժխնդիր սրոյն մատնել, բայց Հայը վատութիւն կը սեպէ իր շղթայակապ գերին զարնել։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Եթէ այդչափ ցաւ կը պատճառէր քեզ հայկական լուծը, ինչո՞ւ ուրեմն վիզդ անցնել տուիր, հսկայդ Սասանեան։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — (զայրացած) Ա՜հ, անգութ ճակատագիր։
       Տեսիլ Թ
       ՆՈՅՆՔ եւ Տ. ՎԱՀՐԱՄ
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Ի՞նչ է այս, իշխաններ, մինչդեռ քահանայն կ՚աղօթէ, զինուորը պէ՞տք է թուլնայ զուարճութեան սեղանի մը վրայ, այսպէ՞ս պէտք է ընդունիլ երկնից շնորհաց յաջողութիւնը... Քաշուեցէք այդ սեղանէն, ուր սադայէլը կը ծիծաղի... ( կամաց կամաց սեղանէն կը քաշուին եւ Տ. Վահրամի բոլորտիքը շրջանակ մը կը կազմեն)։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Հայաստանի կենացը կը քամէինք մեր բաժակները, տէ՛ր հայր։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Հայաստանի վերականգնումը գինւոյ գաւաթին մէջ չէ՛, իշխան, Հայաստան մեր միութեամբը եւ երկաթէ կամքովը կը վերականգնի... զուարճութեան եւ ուրախութեան ժամ չէ՛ մեզի համար այս ժամը, այլ գոհութիւն տալու ժամ է Արարչին, որ մեր հայրենասիրական ջանքերը կը պսակէ... Պէտք չէ որ թուլանանք, մինչդեռ թշնամին կը հսկէ մեր դռանը մէջ։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Միշտ նոյնն եմք Պարսից դէմ, տէ՛ր հայր։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Միշտ նոյնն են նաեւ Պարսիկները մեզի դէմ՝ վատ, նենգաւոր եւ խորամանկ։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — Ի՞նչ ըրաւ քեզ Պարսիկը։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Ինչ ըրա՞ւ. ինչ որ ըրաւ մինչեւ այս ալեւոր հասակս՝ ես գիտեմ, եւ անկեց առաջ ինչ որ ըրաւ՝ Մասեաց ալեւոր սարերը գիտեն. Հայն իր վեհ դիւցազներուն որի՞ն վրէժն առաւ։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — Եւ դեռ չես մտածեր, թէ ի՞նչ հայկական զոհեր պիտի մորթուին իմ գերեզմանիս վրայ վրէժս քաւելու համար։
       Տեսիլ Ժ
       ՆՈՅՆՔ եւ ՊԱՀՆՈՐԴ ՄԸ
       ՊԱՀՆՈՐԴ. — Վեհազն տէ՛ր, Աղկան՝ Պարսիկ իշխանը կ՚ուզէ քեզ տեսնել։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Հայոց բարերա՜րը... Թո՛ղ գայ (պահնորդը կը մեկնի)։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — (մեկուսի) Ի՞նչ կը լսեմ։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Ի՞նչ կը նշանակէ արդեօք իր գալուստը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Արդեօք մեծ վտա՞նգ մը կայ, որ կու գայ անձամբ իմացնելու մեզի։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — (մեկուսի) Մատնիչ մ՚է եղեր նա։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Ահա ինքը ( Աղկան իշխանը կ՚երեւի, որ Որտելմէզ հոն շղթայակապ տեսնելով՝ շանթահար եւ շփոթած կը մնայ, Որտելմէզ իր չարագուշակ նայուածքը անոր վրայ կը յառէ):
       Տեսիլ ԺԱ
       ՆՈՅՆՔ եւ ԱՂԿԱՆ
       ԱՂԿԱՆ. — (մեկուսի) Որտելմէ՜զ։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — Ա՜հ, վատ մատնի՛չ... Մատնութիւններ ընելէ վերջը կը յանդգնիս դեռ Հայոց գիրկն իյնել. այդպէ՞ս սորվեցուց քեզ հայրենիքդ, այդպէ՞ս սորվեցար Հայերն ատել եւ Պարսկաստան սիրել... դողա՛ այն արեւէն, որ գլխուդ վրայ կը շողայ ահեղ վրէժխնդրութեան շանթի մը պէս... նայէ՛ այն անդունդը, ուր Պարսկաց անէծքներ կը մռնչեն. քեզ կ՚անիծէ հայրենիքդ, վատ արանց, ես կը կարծէի թէ աշխարհի վրայ միայն հայը կրնամ ատել, այլ անկէ ատելի էակ մ՚ալ կայ եղեր, Պարսիկ մը, որ իր հայրենիքը կը մատնէ։
       ԱՂԿԱՆ. — ( որ յուսահատ եւ գլուխը կախած՝ վշտագին մտիկ կ՚ընէր, դէպի Որտելմէզ կը յառաջանայ եւ ոտքն իյնելով) Գթութի՜ւն... ներէ՜ թշուառիս, ո՜վ վեհազն քաջ։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — Ներե՜լ... միթէ ես կրնա՞մ ներել, անիծել խնդրէ ինձնէ, անիծե՜լ։
       ԱՂԿԱՆ. — Ուրեմն ինձ ալ կ՚իյնայ անիծել զայն, որ իր ազդած սիրովը եւ գեղեցկութեամբը սիրտս մթագնեց... զքեզ Զարմուհի... սիրեցի զքեզ, անիծեալ ըլլաս (կը մեկնի յուսահատ, ամէնքը շուարեալ կը մնան)։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — Աւելի՜ վատ, կը սիրէ Հայուհի մը ( յանկարծ դրսէն դղրդիւն մը կը լսուի)։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Ի՞նչ է այս ( ամէնքը միջնադռան կը մօտենան)։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Աղկան իշխանն է իյնողը։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Ինքզինքը զարկեր է։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — Չը թողուց որ երկինք զարնէին։
       Տեսիլ ԺԲ
       ՆՈՅՆՔ եւ ՊԱՀՆՈՐԴ
       ՊԱՀՆՈՐԴ. — Վեհազն տեա՛րք, Ապրսամ զօրապետն իր հրամանատարութեան տակ գտնուած զօրաց բազմութեանը հետ թշնամեաց կողմն անցաւ։
       ԱՄԷՆՔԸ. — (սարսափած) Ա՜հ։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Վա՜տը։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Ո՜վ երկինք։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — Խնդացէք, հայե՛ր։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — (զօրաց) Զօրապետին գլուխը կտրելով Պարսից բանակը նետեցէք։
       ՈՐՏԵԼՄԷԶ. — Եւ թող իմ վրաս փլչի Անի։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Ողջ են դեռ հայերը։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — Արդա՜ր են երկինք (վարագոյրը կ՚իջնէ)։
       <(ՎԵՐՋ Գ ԱՐԱՐՈՒԱԾԻՆ)>