Ասպատակութիւնք Պարսկաց ի Հայս կամ աւերումն Անի մայրաքաղաքին Բագրատուեաց

ԱՐԱՐՈՒԱԾ Դ
       Տեսարանն է Բագարատ իշխանի ապարանը, սգապատ սրահ մը։
       Տեսիլ Ա
       ԲԱԳԱՐԱՏ եւ ԶԱՐՄՈՒՀԻ (Վարագոյրը բացուած ատեն նստած են մտազբաղ, հեռուէն կոչնակահարութիւններ եւ աղօթքներ կը լսուին)։
       ԱՂՕԹՔ
       Ո՜վ Տէր, լսէ մեր աղօթից տխուր ձայն,
Որ յուսահատ աստ քեզ մնամք ապաստան,
Ձեռք տուր մեզի, եւ թող կանգնի մեր ճակատ,
Եկեղեցիք, սաղմոսք ըլլան թող ազատ։
       Տուր, Տէր կանգնել մեզ դրօշակ փառաւոր,
Յաւերակունս մեր հայրենեաց սգաւոր,
Յայնժամ կենօք յառնէ ի վեր Հայաստան,
Յայնժամ ծաղկին սրբոց պսակ քաջութեան։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Ա՜հ, ինչ սոսկալի հարուած էր այս։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ի՞նչ պիտի ընենք, հա՛յր իմ։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Չեմ գիտեր, յուսահատութիւնն արդէն քաղաքին ամէն կողմը տիրած է, եւ հիմակըւնէ կը սկսին իրենց կորուստները լալ ամէն մարդ։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ի՞նչ պիտի ըլլայ մեր վիճակը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Ամէն բան լմնցաւ Անիի համար, այս ալ Հայաստանի միւս հոյակապ քաղաքաց նման, որք աւերակ դարձան, անոնց ճակատագիրը կը կրէ։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Միշտ սեւ մատնութի՜ւն։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Տեսնենք այն վատը՝ Ապրսամ զօրապետը, որ իր հայրենիքը դաւեց, պիտի գտնէ՞ իր վարձքն ու հանգիստը. ո՛չ երբեք. նոյնիսկ իր խիղճը պիտի խռովի միշտ զինքը եւ հալածէ արիւնարբու հրէշի մը պէս, ինչուան որ հոգեսպառ գերեզման իջնէ, ուր կը ծաւալին արդէն դժոխոց բոցերն իր հոգին լափելու համար...
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Մի՛ յուսահատիր, հա՛յր իմ, կը պատերազմինք դեռ թշնամեաց դէմ մինչեւ մեր արեան վերջին կաթիլը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Անկարելի է այդ, Զարմո՛ւհի։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ինչո՞ւ, հա՛յր իմ։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Մենք ա՛լ չենք կրնար Պարսից ահեղ զօրութեանը դէմ դնել, մինչդեռ Ապրսամ սպարապետը զօրաց մեծ մասն իրեն կողմը որսալով թշնամեաց կողմն անցած է՝ այնպէս համոզելով զիրենք, թէ Անի երկար ատեն չէ կարող Պարսից զօրութեանը դիմադրել, եւ փոխանակ Պարսից ահեղ սրոյն ճարակ ըլլալու, անոնց կողմն անցնելով կրնան գոնէ կեանքերնին ազատել։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Բայց, դարձեալ պէտք է քաջալերել զինուորները, որ պարսպին վրայ կենալով ի դերեւ հանեն թշնամւոյն ջանքերը։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Ի՞նչ կ՚ըսես, Զարմուհի, բոլոր քաղաքին պարիսպները պահնորդելու չափ զինուոր չը մնաց. քաղաքին մէջ մինակ խառնիճաղանճ բազմութիւն մը մնաց, ծերոց, կանանց եւ տղոց, որոնք աւելի ժողովրդեան յուսահատութիւնը կը գրգռեն։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ի՞նչ ընելու է ուրեմն։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Բոլոր իշխանները քիչ մը ետքը հոս պիտի ժողովին եւ քաղաքին բռնելիք ընթացքին վրայ համաձայն որոշում մը պիտի տրուի... Տեսնենք ի՞նչ պիտի ըլլայ որոշումնիս։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ինչ որոշում ալ ըլլայ՝ խեղճ ժողովուրդն ուրիշ փրկութիւն չունի, բայց եթէ Պարսկին սո՛ւրը կամ շղթա՛յն... ընտրել երկուքին մէկը. ո՞րն ընտրէք երկուքն ալ սոսկալի են. երկուքն ալ հայութեան ջնջում կը սպառնան, մէկը կենաց դահիճ, իսկ միւսն իրաւանց դահիճ... Ա՜հ, մեր վիճակին վրայ մտածելն անգամ սոսկումով կը լեցնէ եւ կը սառեցնէ զիս... Միայն Անիի պարիսպները կան կանգուն թշնամեաց դիմաց, եւ այն պարիսպներուն ետեւ Հայուն տկար կուրծը կայ, ալեւոր ծերունիներ, հերարձակ մայրեր, ողբագին տղաքներ, վերջապէս այնպիսի անձեր, որք միայն աղերսել գիտեն թշնամւոյն։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Գերեզմաննիս փորենք, աղջիկս։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ո՛չ, հայր իմ, ես միտքս դրի չը մեռնիլ, մինչեւ որ Պարսիկ մը արիւնաթաթաւ ոտքերուս տակ չը փռուի։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Չես կրնար զարնել, Զարմո՛ւհի։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ինչո՞ւ, հայր իմ։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Դու չես տեսեր Պարսկի մը արիւնռուշտ աչքը։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Եւ դու ալ չե՛ս կարդացեր, հայր իմ, կնոջ մը սիրտը եւ չես կրնար կարդալ. պիտի տեսնես, հայր իմ, թէ ինչպէս սուր պիտի շարժեմ։
       Տեսիլ Բ
       ՆՈՅՆՔ, ԳՈՒՐԳԷՆ, ԲԱԲԳԷՆ եւ ԻՇԽԱՆՔ
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Ի՞նչ պիտի ընենք, իշխան։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Պէտք է որ համաձայն մտածենք մեր ընելիքին վրայ։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Անիի վիճակը շատ խղճալի է։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Պէտք է դարման մը գտնել անոր։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Շատ ուշ մնաց դարմանը, որովհետեւ Պարսից կրկնապատկեալ զօրութիւնը կը ծանրանայ մեր վրայ, անկարելի է դէմ դնել, վասնզի այսուհետեւ ալ Պարսից խորհուրդները մեզ իմացնող մը չըլլալէ զատ՝ մեր զինուորներէն շատերը թշնամեաց կողմն անցած են։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ուրեմն պատերազմինք մինչեւ մեր վերջին շունչը, վասնզի եթէ անձնատուր ըլլանք, դարձեալ Պարսից անխնայ սրոյն ճարակ պիտի ըլլանք... Այո՛, պէտք է պատերազմիլ եւ մեռնիլ, բայց դիւցազնաբար։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Ո՜վ իշխանուհի, մեր դիմադրութիւնն արդիւնք մը չունենալէ զատ՝ Պարսից կատաղութիւնը պիտի գրգռէ մեր վրայ։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ուրեմն ուրիշ ի՞նչ միջոց կրնանք ունենալ։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Պէտք է գոնէ մեր կեանքն ազատելու հնարք մը գտնել... եւ մեր ժողովուրդը բոլորովին անտերունջ եւ անգլուխ չը թողուլ ապագային... Ի՞նչ կ՚ըսես, իշխան։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Կ՚ընդունիմ այդ գաղափարը... բայց հնա՞րքը։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Քաղաքին միջնաբերդը քաշուինք, ասկէ ուրիշ ազատութեան միջոց չի կայ մեզի համար։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Բայց ժողովո՞ւրդը... յուսահատ քաղաքացինե՞րը։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ո՞վ պիտի խրախուսէ այն խեղճերը, որոնց սիրտն արդէն դառնութեամբ լի է։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Եթէ դեռ ժողովուրդը մտածենք, որուն կորուստն անհրաժեշտ է, մենք մեր ազատութիւնը պիտի կորսնցնենք... Ժողովուրդին ազատութիւնը մեր դիւցազնութեանը կարօտ չէ, այլ պիտի խոնարհի նա անողորմ ճակատագրի մը առջեւ։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Ճշմարիտ է։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Բոլոր իշխաններն այսպէս կ՚ուզեն։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Ի՞նչ ընենք, ա՛ղջիկս։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Դու գիտես, հա՛յր իմ։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Միթէ անխոհեմութի՞ւն մ՚է մեր ըրածը։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Քանի որ բոլոր իշխաններուն կամքն այդ է, եւ եթէ դու անոնց խորհրդոցը չը համաձայնիս, անմիաբան պիտի ըլլաս, ընդունէ ուրեմն իրենց կարծիքը։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Իսկ դո՞ւ։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ես ալ կ՚ընդունիմ, վասնզի մինակ կարող չեմ բան մը ընել, եւ մանաւանդ դառն ճշմարտութիւնը կը տեսնեմ։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Ուրեմն համաձայնեցանք մեր կարծեաց մէջ։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Այս է մեր փրկութեան միակ միջոցը։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ա՜հ, երանի թէ ասով կարենայինք ծառայութիւն մը ընել հայրենեաց։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Ապրի՛նք, որպէսզի հայրենեաց վրէժն առնենք։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Ուրեմն երանի ձեզ, որ վրէժ առնելու համար կ՚ուզէք ապրիլ։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Կ՚երդնում Անիի հազար ու մէկ եկեղեցիներուն վրայ։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Իսկ դո՞ւք, իշխաններ։
       ԱՄԷՆՔԸ. — Կ՚երդնունք։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Ուրեմն սրբազան է մեր խորհուրդը։
       ԳՈՒՐԳԷՆ. — Միջնաբե՜րդը, իշխա՛նք։
       ԲԱԲԳԷՆ. — Երթա՜նք։
       ԲԱԳԱՐԱՏ. — Օ՜ն, Զարմուհի։
       ԶԱՐՄՈՒՀԻ. — Երթանք, հա՛յր իմ ( կը մեկնին. — տեսարանը վայրկեան մը պարապ կը մնայ)։
       Տեսիլ Գ
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ եւ ՊԱՀՆՈՐԴ ՄԸ
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — (պահնորդին) Իշխանները հոս հաւաքուեր են խորհրդակցելու համար, ո՞ւր են։
       ՊԱՀՆՈՐԴ. — Ամէնքն ալ միջնաբերդը քաշուեցան, տէր հայր (կը մեկնի)։
       Տ. ՎԱՀՐԱՄ. — (մինակ) Միջնաբերդը քաշուեր են, անտերունջ թողլով խեղճ ժողովուրդը, այդչափ իշխան ի՞նչպէս միաբաներ են առանց երկպառակութիւն հանելու, վասնզի դիւցազնական գործի մը համար չեն միացած. թող չլ(ը)սեն թէ անմիաբան է Հայը, կը միաբանի՝ երբ գործը վատութիւն կը բուրէ... Միջնաբերդը կը քաշուին առանց ժողովուրդը մտածելու այն մեծ եւ հսկայ իշխանները... վատերը... առանց յուսահատ քաղաքացիները խրախուսելու... Ա՜հ հարուածը միշտ ժողովուրդին գլխուն կ՚իջնէ. բայց ժողովուրդը դեռ հայր մը եւ զօրապետ մը ունի, քահանայն... ինչուան հիմա աղօթեցի, արդ զօրապետի մը պէս դարձեալ կը քաջալերեմ ժողովուրդը (կը մեկնի. — Պատկերը կը փոխուի)։
       ՊԱՏԿԵՐ Դ
       Ալփասլանի բանակը. — Պարիսպ
       Տեսիլ Դ
       ԱԼՓԱՍԼԱՆ եւ ԱՊՐՍԱՄ
       ԱՊՐՍԱՄ. — Վեհափա՛ռ թագաւոր, Անի ա՛լ անկարող է այսուհետեւ քու ահեղ զօրութեանդ դիմադրել, վասնզի ես զրկեցի զինքը իր բոլոր քաջերէն։
       ԱԼՓԱՍԼԱՆ. — Ուրեմն կրնանք անվտանգ յարձակիլ։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Այո՛, վեհափառ տէր, եթէ Անի մինչեւ հիմա գոռոզ ճակատ մը կը բարձրացնէր քեզի դէմ, պատճառն այն էր, որ քու բանակէդ իշխան մը քու բոլոր խորհուրդներդ գաղտագողի կը հաղորդէր քաղաքացւոց։
       ԱԼՓԱՍԼԱՆ. — Ո՞վ է այդ վատը։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Աղկան իշխանը։
       ԱԼՓԱՍԼԱՆ. — Աղկան... որ բոլորովին անհետացած է բանակէն։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Գուցէ Հայոց կողմն անցած է։
       ԱԼՓԱՍԼԱՆ. — Ա՜հ, այդպիսի դաւադրութիւն մը կ՚ըլլա՜ր, եւ ես Անիցւոց նախատեսութիւնը եւ քաջագործութիւնները կը կարծէի. ես բոլորովին յուսահատած էի Անին առնելէ. ա՜հ, եթէ այն վատը Անիի մէջ կենդանի գտնեմ, չի՞ պիտի ջախջախեմ։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Ուրեմն ալ սփոփէ յուսահատութիւնդ, վեհափառ տէր. առաջին յարձակման պիտի տեսնես, որ սրտոտ զինուորի մը գլուխը չը պիտի երեւի Անիի պարսպացը վրայ. գլուխս ազատեցի քեզ ապաստանելով, վեհափառ տէ՛ր, օգնէ՛ նաեւ որ վրէժս ալ առնեմ. Անիի բոլոր Հայերուն գլուխը քեզի, գլուխ մը կայ՝ այն միայն ինծի թող... Տո՛ւր հրամանդ եւ յարձակինք փոթորկի նման։
       ԱԼՓԱՍԼԱՆ. — Վա՜յ Անիի. այս վայրկենէս նա իմ աշխարհակալ ձեռքիս մէջ ափ մը փոշի է իր հազար ու մէկ եկեղեցիներովը, պալատներովն ու շէնքերովը. լսեցին անունս եւ չը դողացին, ուրեմն թո՛ղ տեսնեն վրէժս։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Սկսի՞նք յարձակումը, վեհափառ տէ՛ր։
       ԱԼՓԱՍԼԱՆ. — Այո՛, զօրապետ, գնա՛ բոլոր բանակին մէջ հնչեցուր իմ հրամանս։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Կը հնազանդիմ, արքայ (կը մեկնի)։
       Տեսիլ Ե
       ԱԼՓԱՍԼԱՆ (առանձին)
       Ահա վատ մ՚ալ, որ իր հայրենիքը կը մատնէ, մէկ անձի մը վրէժը բոլոր հայրենակիցներէն կ՚առնէ... Թշնամիներէն աւելի մատնիչները կործանեցին Հայաստանը... արդ ինք իր հարուածներով կ՚իյնայ. Հայաստան անձնասպան մ՚է, ո՛չ ոք իր վրայ կ՚արգահատի, ո՛չ ոք կ՚օգնէ իրեն... Ա՜հ, եթէ մէկ մը Անին ալ ճանկերուս մէջ առնեմ, աւելի մեծափարթամ եւ զօրաւոր պիտի ըլլամ... եւ այն մատնչին գերեզման մը պիտի տամ Անիի աւերակաց մէջ...
       Տեսիլ Զ
       ԱԼՓԱՍԼԱՆ, ԱՊՐՍԱՄ եւ ԶՕՐՔ պարսից
       ԱՊՐՍԱՄ. — Բոլոր բանակը պատրաստ է քու հրամանդ կատարելու։
       ԱԼՓԱՍԼԱՆ . — Զօրապե՛տ, դու անգամ մը քու զօրքերովդ Անիի պարսպին վրայ յարձակելու փորձ մը ըրէ, եւ տեսնենք թէ Անիցիք դիմադրելու ջանք պիտի ընե՞ն դարձեալ (սոյն միջոցին Անիէն ողբոց եւ լալագին աղաղակաց աղմուկ մը կը լսուի) ի՞նչ է այս։
       ԱՊՐՍԱՄ. — Կը լսե՞ս, վեհափառ թագաւոր, Անիի մէջ յուսահատութիւնը տիրեր է։
       ԱԼՓԱՍԼԱՆ. — Ուրեմն յարձակինք (վարագոյրը կ՚իջնէ)։
       <(ՎԵՐՋ Դ ԱՐԱՐՈՒԱԾԻՆ)>