Ճառք հոգեւորք վասն միանձանց

Ա.
ԵՐԱՆԻ ԱՅՆՈՑԻԿ ՈՐ ԼՍԵՆ ԶԲԱՆՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԵՒ ՊԱՀԻՑԵՆ

ՂՈՒԿ. ԺԱ. 28

ՅԱՒԻՏԵՆԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ վիճակեալ մարդ՝ անգիտութեամբ մուծանի յաշխարհ, եւ ընդ երկար ամս անգիտանայ յընտրութիւն բարւոյ եւ չարի. նա եւ զողջոյն իսկ ժամանակ կենացն՝ դադաչէ ի բազում տգիտութեան, հազիւ սակաւու իմիք հասու լինելով, եւ այն ոչ անթերի։ Հանգոյն նախեղակ աշխարհի՝ երկիր իմն է անյարդար անպատրաստ. եւ որպէս երեւման համօրէն արարածոց պէտք եղեն յառաջընթաց լուսոյ, պէտք եղեն եւ մարդոյս յարդարման եւ կատարման՝ գերագոյն լուսոյ. որ է Բանն Աստուծոյ. վասն այսորիկ իսկ եւ բանաւոր կոչի։ Այլ թէպէտ եւ անդստին յէութեանն տպաւորեալ է ի հոգւոջ բանն, սակայն, որպէս հասարակաց փորձ յայտ առնէ, կարօտի անդուլ ազդմանց՝ առ լսելութիւն բանին, որով եւ ուղղել զկեանս իւր ի վախճան էութեան իւրում, որ է երանական կեանք անվախճան։ Վերբերիչ առ այս լսողութիւն բանին՝ նախընթաց իմն երանութիւն վկայեցաւ յ’իսկապէս Բանէն Աստուծոյ «Երանի՜ այնոցիկ է, ասէ, որ լսեն զբանն Աստուծոյ եւ պահիցեն» Եւ այնքան մեծ եւ շնորհաւոր եցոյց զայս մինչեւ առաւել գրել քան զսոսկապէս կրելն ուրուք զՈրդին Աստուծոյ ի ծոցի. որպէս թէ, ոչ շատ իցէ քրիստոսակիրն լինել այլ քրիստոսազգած, քրիստոսագործ. քանզի, ըստ պարզաբանութեան Առաքելոյն, «Ոչ եթէ լսելիք բանին արդարանան, այլ առնելիք գործոյն»։

Հար կ լսել զբանն՝ առ ի գիտել, եւ զոյգ գիտութեան՝ եւ կատարել. եւ այս է արդարութիւն եւ երանութիւն. եւ ի հակառակէն, լսելն եւ ոչ առնել՝ անիրաւութիւն եւ դատապարտութիւն, ոչ պակաս քան զլսելն բնաւ կամ չլսելոյն առնել։ Եթէ այս հարկ ի վերայ կայ ամենայն քրիստոնէի չափահասի, քանիօ՞ն եւս այնոցիկ՝ որոց յանձն առեալ է զօրէնս սերտագոյն նմանութեան Քրիստոի եւ զպաշտաման նորա, կրօնաւորական եւ քահանայական կարգօք. որոց ոչ միայն պարտ եւ արժան է լսել հանապազ զբանն Աստուծոյ, խոկալ ի նոյն, եւ փոխաբերել ի վարս եւ ի գնացս իւրեանց, այլ եւ ի նոյն հրահանգել զայլս ի մարդկանէ, իբրեւ հմուտք եւ թարգմանք բանիցն Աստուծոյ. եւ իբրեւ «Յառաջագոյն հրաւիրեալք կերպարանակից լինել պատկերի Որդւոյն Աստուծոյ»։

Զայս գիտելով չափ եւ լսելով այժմիկ, զի՞նչ նոր ինչ կայցէ մեզ առնել՝ ի սահմանեալ աւուրքս հոգեւոր կրթութեան, բայց եթէ խնամով հանդէս առնել արուեստին՝ յոր արկեալս է ձեռն ի վաղուց. որպէս երկարագնաց ճանապարհի ուղեւոր՝ հասեալ ի բարձրադիտակ ուրեք դադարս, հայեցեալ յետ եւ յառաջ՝ քննիցէ զոր եհատն եւ զոր մնայն հատանել ճանապարհ, եւ ուղղեալ պնդեսցէ զգնացսն անխոտոր եւ ըստ կարի վաղագոյն ժամանել ի դէմս եդեալն կէտ։ Այսպիսիք իմն են հանգոյցք ի նուիրականիս մերում ուղեւորութեան՝ աւուրք հոգեւոր կրթանաց, յորս հարկ իսկ է ամենեւիմբ՝ մտադիւր քննութեամբ տեսանել, եթէ իցէ՞ն վարք եւ գործք մեր՝ ըստ առաջադրեալս պայմանի՝ պատկերակցութեան Քրիստոսի, եթէ արդեօք այլակերպք եւ խոտորեալք։ Քաղցրասցին մեզ ուրեմի աւուրքն եւ ժամքն որ զամենայն ժամանակս կենաց մերոց ունին ուղղել եւ կանոնել, եւ զգաստութեամբ գուն գործեսցուք, որպէս թէ ըստ հոգեկրացն խրատու, յետին իցէ մեզ հանդէսս այս։ Եւ արդարեւ, որ գիտէն եթէ հանապազ ի վախճան անդր գնայ, եւ զի ժամանակն միանգամայն երագ է եւ պատրող. եւ մանաւանդ որ անաչառ քննութեամբ մտախոհ լեալ յանձն իւր եւ ի գնացս, առցէ զչափ անկատարութեան իւրոյ, զի՞նչ պիտանի հոեւոյ իւրում՝ քան զայսպիսի կրթութիւնս գտանիցէ։ Ո՜հ, ո՞րքան կարեւոր եւ ցանկալի լիցի մեզ ժամ սի ի ժամուց աստի յայսցանէ՝ յորժամ երեկոյացեալ տեսանիցեմք զժամս համառօտ կենացս աւուր։ Եւ ո՞րքան շնորհք են մեզ առ յ’Աստուծոյ աւուրքս զգաստութեան՝ առ ուղղութիւն եւ յառաջադիմութիւն վարուց եւ ո՞րքան պնդապէս բուռն հարկանելի՝ «Ցորքան ժամանակս ի ձեռս է՝ առ ի գործելոյ զբարի», եւ մտադիւր յիշելոյ զպարտս եւ զուխտս մեր եւ նկրտելոյ ի հրամայեալն մեզ ի Քրիստոսէ ի կատարելութիւն Հօրն երկնաւորի։

Արդ աղէ, թողեալ ի բաց զչափ ժամանակաց եւ զթիւս աւուրց, առցուք զսիրոյն լար փոքր մի, եթէ հնար է, եւ յանչափն ձկտելով՝ մխեսցուք ի քննութիւն բանիցն Աստուծոյ եւ ի քաղցրալուր երանութիւնս սիրողին եւ սիրելւոյն մեր Յիսուսի. տեսանել զայն նախ, եթէ զի՞նչ իցէ ճշգրտիւ բանն Աստուծոյ, եւ ապա՝ զիա՞րդ լսել արժանի է զայն, եւ ո՞րպէս պահել, որպէս զի կարող լիցուք լինել երանելիս։

Ա

Վեհագոյն ամենայն արուեստից եւ մակացութեանց մարդոյ՝ ծանեան եւ ողջախոհագոյնք արտաքնոց իմաստասիրաց՝ զԲանականն. եւ պէսպէս օրինակօք եւ հրահանգօք հետամուտ լեալ, եւ ոչ եղեն հասուք տիրապէս. այլ, ոմն զայս ինչ եւ ոսն զայն տեսութիւն ընտրեաց կէտ եւ օրէնս իմաստասիրութեան իւրում. եւ եթէ փոքու իւիք մերձեցան ոմանք ի ճշմարիտն, բայց եւ ոչ մի ոք յաջողեցաւ հասանել ի նոյն, քանզի վերագոյն էր քան զոր կարծէինն. յոր եւ ոչ այնքան նրբութեամբ հանճարոյ մարթ էր ժամանել, որքան խոնարհութեամբ հաւատոց եւ մաքրութեամբ սրտի. ոչ հայթայթանօք ուսմանց՝ զարգանալ ի նոյն՝ այլ վերնատուն շնորհօք. որպէս հռչակեաց մեզ զայս հեզն այն եւ համբոյր աշակերտ, ի վայրկենի ուսեալ եւ իմաստնացեալ ի գիրկս սիրելւոյն իւրոյ Վարդապետի՝ Յիսուսի, եթէ՝ ոչ այլուր եւ այլ ազգ խնդրելի է զբանն՝ բայց ի ծոց Աստուծոյ, ուր՝ «Ի սկզբանն էր Բանն». բուն բանն, արժանին խնդրոյ եւ ուսման բանականաց. այն՝ որ «Առ Աստուած էր». եւ յաստուածուստ հեղանի յոգի մարդոյ, որոյ եւ կեանց իսկ է եւ զօրութիւն եւ լոյս մտաց. «Եւ կեանքն էր լոյս մարդկան», որպէս եւ ինքնին ասաց. «Ես եմ ճանապարհ եւ ճշմարտութիւն եւ կեանք»։

Այսպիսով գոլով Բանին, աւա՜ղ, զի «Աշխարհ զնա ոչ ծանեաւ», կամ յոյժ աղօտ աղօտ, եւ ընդ բովանդակ դարս ժամանակաց դանդաչէր յօտարոտի ուսմունս անուանեալ փիլիսոփայիցն, ի մթան կարծեաց եւ երկբայութեանց, այլ եւ աղջամղջին ախտից. զորս սուղ ինչ ողորկեալ՝ ճգնէին փայլեցուցանել, եւ ոչ յաջողէին։ Զի թէպէտ եւ անզեղջ «լոյս Բանին՝ ի խաւարի անդ լուսաւորէր», այլ՝ «սիրեցին մարդիկ առաւել զխաւար», անձնահաճ հեթեթանօք առագաստեալ զաչս մտաց, որովք՝ զլոյսն կենդանարա՝ «Աշխարհս ոչ ծանեաւ»։ Ապա ինքն Բանն ամենախնամ՝ «որով ամենայն ինչ եղեւ, եւ առանց նորա՝ ոչ ինչ» լոյսն ճշմարիտ՝ «որ լուսաւոր առնէ զամենայն մարդ որ գալոց են յաշխարհ», ելոյծ զկնճիռն յամառութեան հպարտ եւ աղքատիմաց մտաց, եւ գթասիրեալ սփռեաց զճառագայթս իւր, եհերձ զթանձրութիւն բազմադարեան խաւարի մեղաց եւ զտգիտութեան՝ շնորհօքն եւ ճշմարտութեամբ։ Եւ ոչ լոկով ազդմամբ եւեթ շնորհին, որպէս երբեմն յոգիս արդարոց, այլ եւ զգալի որակօք, առ ի ցրել զբարուրս եւ զմթարս նիւթոց, որովք ջանայր բանսարկուն զաննիւթականն ի մեզ ընթադրել զբնութիւն. «եւ Բանն մարմին եղեւ», զի ուսուսցէ մարմնոյս՝ լծակից լինել եւ օժանդակ հոգւոյ՝ ի գիւտ բանին կենաց. եւ յայտնապէս, «Յիւրսն եկն» Բանն Աստուած, զի համարձակ ծանիցեն զնա։ Եւ ո՞յք էին իւրքն. նախ, ամենայն մարդիկ, զի «Լոյսն լուսաւոր առնէր զամենայն մարդ». եւ առանձինն՝ մտադիւր խնդրակքն ճշմարտութեան. որոց եւ ուսոյց քաղցրալուր աւետարանաւ իւրով՝ զստոյգ աղագս խնդրոյն, զի մի՛ յօտարոտիս դանդաչեալ՝ ի դերեւս ելցեն։

Թողցին արդ օ՜ն անդր ի բաց իմաստասիրացն ընդվայրայած ճառք, յորոց ոչ ինչ օգտեցաւ աշխարհս. եւ քննեսցուք զբանս Բանին կենաց, որ խոնարհեցուցանէ զմիտս ամբարտաւանս, եւ բարձրացուցանէ զսիրտս խոնարհեալս հեզութեամբ եւ մաքրութեամբ։ Երթիցուք առ ոտս Վարդապետիս այսորիկ, որ ոչ ի սիւնագաւիթ սրահս եւ ի պաճուճեալ ճեմարանս, այլ յանմարդաձայն անապատս եւ ի լերինս ամայիս, յանշուք վայրի ուրեմն բնութեան, բանայ զբերան իւր եւ բղխէ զերանաւէտ բանս կենաց։ Լուիցուք. եւ լուիցուք որպէս լուան աշակերտքն նորա, ուշի ուշով, առաւել քան զամբոխ ժողովրդեանն, որք ըստ օրինակի նախահարց իւրեանց՝ շուրջ պատէին զօրինատուր լերամբն՝ ի հեռուստ կամ ի ստորուստ. իսկ աշակերտք Յիսուսի՝ իբրեւ տեսին զՎարդապետն նստեալ ի գլուխ լերինն՝ «մատեան առ նա». մօտագոյն, մերձեցան, հպեցան. զի ցօղն հոգեզուարճ իջցէ նախ ի գլուխս իւրեանց, եւ անդուստ ի համօրէն մարմին եկեղեցւոյ։ Յօժարութիւն ունկնդրութեան պատրաստէ զսիրտս առ Աստուած. այսու եւ մեք մատիցուք առ նա։ Յուշ լիցի մեզ, զի թէպէտ եւ վարդապետք իցեմք այլոց, բայց աշակերտք եմք Քրիստոսի. եւ երանի՜ եթէ բարւոք աշակերտեալ էաք բանի եւ հոգւոյ նորա։ Լուիցուք զնախերգանս քաղցրախորժ պատգամաց նորոց օրինաց, թէ եւ ի բերան իսկ գիտիցեմք, սակայն լիցուք քրիստոսապատուէր ականջօք լսելութեան. այլ եւ խնդութեամբ մեծաւ լուիցուք, զի երանութեան մերոյ աւետիք են բանքս, կարգեալք ի նիւթ խորհրդածութեանց մերոց՝ յաւուրքս հոգեւոր կրթութեանս։

Ահաւադիկ կանխեալ բազմեալ կայ յերկնամերձ գահուն՝ վարդապետն վարդապետաց, եւ հեզօրէն բացեալ զշնորհաբուղխ բերանն, որպէս յաստուածալար քնարէ՝ ի խորոց սրտին՝ արձակէ նուագս զմայլաւանս. «Երանի՜ աղքատաց հոգւով. երանի՜ Սգաւորաց. Երանի՜ Հեզոց. Երանի՜ քաղցելոցն եւ ծարաւեաց Արդարութեան. Երանի՜ Ողորմածաց. երանի՜ որոց Սուրբ են սրտիւք. Երանի՜ Խաղաղարարաց. Երան՜ Հալածելոցն վասն արդարութեան»։ Եւ զի մի՛ գովութիւն լոկ համարիցի ընծայել այսպիսեաց, յաւելու առ մէն մի եւ վարձս. մխիթարութիւն, հաշտութիւն, ողորմութիւն, յագուրդ սրտի յանդորրու, եւ գլխովին Արքայութիւն երկնից եւ որդեգրութիւն Աստուծոյ։

Ո՞ իմաստասէր երկնեաց երբէք այսպիսի խորհուրդս. ո՞ւր ուրեք երբէք լսելի եղեն այսպիսի հեշտալուր՝ միանգամայն եւ հաւանական բանք. կսամ ո՞յր բնաւ անկաւ ի սիրտ՝ այսգունակ խաղաղական պատգամ։ Քանի՜ խէթ եւ ծանր էին ականջք աշխարհին ՝ լուր այսպիսեաց կենարար բանից. եւ քանի՜ երանելիք՝ որք փափագանօք լսենն եւ պահեն։ Երանելիս համարեսցուք եւ զմեզ այժմէն, եւ այնքան առաւել որքան հաւատով եւ սիրով ունկն մատուսցուք, եւ որքան մօտագոյնս մատիցուք՝ ոչ առ ոտս միայն Յիսուսի, այլ՝ թէ հնար է եւ ի գիրկսն, ասելով ստէպ. Տէր առ ո՞վ երթիցուք մեք յայսմ հետէ՝ բայց ի քէն, որ ունիս բանս կենաց յաւիտենականաց։

Բ

Եթէ հաճոյ իցէ մեզ վիճակ կրօնաւորութեանս՝ զոր յանձն առաք, արժան է հաւատել, եթէ շնորհքն Աստուծոյ՝ ընդ յառաջագոյն ընտրելոցն դասակարգանց եւ զմեզ ի խաղաղաւէտ տան իւրում՝ լսել բանս հոգեկեցոյցս, բանս՝ որոց ի հինսն «բազում մարգարէք եւ արդարք ցանկացան՝ եւ ոչ լուան եւ ոչ տեսին. եւ որ յիմաստնոց եւ ի գիտնոց թաքուցեալն էր՝ յայտնեցաւ մեզ դեռ տղայոցս՝ աւանդելոց ի խնամս հոգեսնոյց հարց, զարգանալ հասակաւ եւ շնորհօք առ ի յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ. եւ յայն ինչ փթթելն ի մեզ սեփական բանի մտաց՝ վառեցաւ եւ լոյս Բանին մշտնջենաւորի. իբրեւ հանապազօրեայ հացիւ՝ դարմանիլ մարզիլ յիմաստս երկնաւորս, լինել իմաստասէրս յաւիտենից. եւ անդստին ընդ ճանաչելն յաջ եւ զահեակ բնութեան, խոտորիլ յայսմանէ եւ ընդ աջակողմն ուղղել զընթացս կենաց։ Սխրալի է մեզ տակաւին՝ ամ յամէ յիշել զօրն զայն, շատ կամ սակաւ հեռացեալ, զօրն մեծ եւ նշանաւոր՝ ընդ մէջ աւորց ծննդեան եւ մահուան, օր՝ յորում յետ բազմամեայ քննութեանց եւ ընտրութեանց, յօժարութեամբ ընկալեալ զխրատ Փրկչին, եւ թիկունս դարձուցեալ աշխարհի, դէմ եդաք ելանել ի լեառն Տեառն. վազվազէաք թեթեւագոյնք սրտիւ քան ոտիւք՝ բարձեալ նուէր Աստուծոյ եւ ողջակէզ անուշից, համաքատակք եւ համահասակք Իսահակայ, զսիրտ մեր, կոխել զհետ գարշապարաց նախընթացից մերոց հարց. մեզէն ստանձնեալ զսպաս պատարագիս մերոյ եւ զփայտն փարելի, զխստամբեր վարս, եւ զհուրն ծախիչ՝ զսէրն նուիրական, եւ զսուրն ահեղ՝ զկամացն ուրացութիւն. եւ մատեաք եւ մատուցաք ի զոհ անձին բովանդակ։ Անդ, ոչ ձեռն հայրենի՝ առ գութ աղեացն կթուցեալ՝ գթէր, եւ կամ ի խիզախելն՝ ընկրկէր ի հրեշտակէն եւ ոչ սաբեկ մատարիչ փոխանակէր մեզ զխոյն յանկարծածին. այլ ի նորաբոյս նորահրաշ ծառի կենաց՝ զնոյն ինքն նշմարելով զգառնն Աստուծոյ, խոնարհեցուցաք զպարանոցս մեր առ սուրն եռասայրի, եւ անկաք սպանդ կենդանի, երիցս մեռեալ՝ աշխարհի, մարմնոյ եւ կամաց մտաց, եւ երրեկի զգացեալ կեանս ազատականս։ Իցի՜ւ, թէ եւ կացեալ յայն հետէ հանապազ որպէս յաւուրն յայնմիկ, եւ որպէս արժանն պահանջէ, անդուլ յառաջախաղաց զարգացմամբ հասակի շնորհացն Քրիստոսի։

Ո՜հ, քանի՜ զուարթունք եւ երագունք էաք յաւուրսն յայն առաջինս՝ յազդմանն ի մեզ բանին Աստուծոյ. զիա՜րդ ի դրդել գիտակցութեան՝ անդէն սիրտ ի վեր վազէր։ Եթէ ձայն ինչ հնչէր ի վերուստ, գոչէաք ընդ Սամուելի՝ Ահաւասիկ եմ. եթէ պղինձն ժամանկարգ ձայն տայր, իբրեւ առ հրեշտակի պատգամ փութայաք ի գործ եւ ի պաշտօն հրամայեալ. եւ եթէ վերակացու յուշ առնէր, ձայն Աստուծոյ լսելի լինէր մեզ։ Ամենայն որ շուրջ զմեօք՝ օրէնս եւ ուղղութիւնս խօսէր. սքեմ մեր՝ զաղքատութիւն կամաւոր. խցկունք մեր՝ զհրաժարումն յաշխարհէ. եկեղեցի՝ զհանապազօրեայ նուիրումն առ Աստուած. սեղանն պատարագի՝ զմիշտ մաքրութիւնն եւ զսէր Յիսուսի. ընթերցարանն եւ գործանոց՝ զքրտամբք երեսաց վաստակն. սեղանատունն անգամ՝ զմեռելութիւն խաորժակաց եւ զքաղց եւ զծարաւ արքայութեան. մահիճք մեր՝ զպատրաստութիւն հանդերձեալ կենաց։ Ի գարնայնումն տիոց՝ որպէս արեգակն յանմթար երեսս երկնի՝ անաղտք յարուցեալ եւ անարատք մտանէաք ի մայր, յիշելով ի պարկեշտ խշտիս մեր զառագաստ երկնաւոր Փեսային. գիշերոյ եւ տուընջեան փոփոխմունք՝ եւ ոչ վարուց լոյս եւ խաւար՝ զկեանս մեր յօրինէին. ի սրբութենէ ուխտից սեղանոյն՝ առ սեղան սրբութեան պատարագին առաջնորդեալ լինէաք՝ ընդ աստիճանս ամաց պատանեկութեան։ Երջանիկ ժամանակ. ընդէ՞ր ոչ յերկարեցաւ ինձ որպէս զմի եւեթ օր սակաւատեւ կենաց։ Յի զի՞նչ են այս քառասուն կամ յիսուն, աւելի կամ պակաս ամք կատարեալ տիոց եւ կարգի կրօնաւորութեանս մերոյ։ Քանի՜ առաքինիք իցեն հասեալք յալեւոյթս, որք դեռ երէկ մտեալք ի կրօնս համարին զանձինս, եւ դեռ հնչէ յականջս նոցա առաջին ձայն բանին կենաց՝ զոր լուանն եւ հրաժարեցին յաշխարհէ. քանզի եւ որ յետ այնորիկ ամենայն ձայն՝ ի նոյն մի բան բովանդակէր, ի նուիրումն եւ ի զգաստութիւն կենաց՝ զոր ուխտեցինն. եւ ոչ այլազգ չափէր նոցա ժամանակին յառաջխաղացութիւն բայց յաճախութեամբ ուղղութեանց եւ կրթութեանց, եւ անդուլ տենչանօք ընկալչին իւրեանց Աստուծոյ, զորոյ եւ հանապազ լսէին զձայն, այլ տեսանէին ոչ։

Լուիցե՞ս արդեօք եւ դու, եղբայր, պատկերակից առաքինեացն եւ յաջորդ, զբանն Աստուծոյ աստուածասէր լսելեօք. պահեցե՞ր զոր լուարդ ի նորընծայութեան. յաւելե՞ր մանաւանդ ամ յամէ ի յստակագոյն լսողութիւն եւ հետեւողութիւն կենեղուտ ձայնին Քրիստոսի. թէ արդեօ՞ք (քաւ, մի լիցի) որ յառաջին հեշտ եւ ախորժ՝ այժմ ծանր եւ դժուարին լսիցի ձայն հեզահոգի հովուին Յիսուսի, զորոյ զհետ խայտալով ընթանան աղափար գառինք նորին։ Մի՞ արդեօք եւ աղմկեալ ի խաժամուժ աղաղակէ աշխարհի՝ հազիւ վանգիւն ինչ իբրեւ յարձագանգաց անապատի՝ հասցէ յականջս քո գերեալս՝ ոչ գիտեմ յորոց յուշկապարկաց. եւ կամ մի՞ արդեօք գերազանցօրէն համարեալ առնել՝ հնարիցիս զանհնարինն, քաղաքավարիլ եւ՛ ընդ Քրիստոսի եւ՛ ընդ աշխարհի, որ է յերկուսն կաղալ հետս եւ երկուց ծառայել տերանց այլակամաց, եւ ստուգիւ՝ եւ ոչ միոյ։ Գիտակցութիւն անձին ցուցանէ յէջ մի մատենի իւրում՝ զվերս մեր եւ ի միւսում՝ զՎարդապետին մերոյ Քրիստոսի. զոր քննեալ միանգամ սրտի մտօք՝ ծանիցուք քաջ զմեզ ինքեանս. եթէ յարգիցե՞մք տակաւին զտաղանդ շնորհին, որոյ հարկ է այժմիկ մատչել ի համար առանձինն, եւ յետ սակաւու միոյ՝ յընդհանրական ատենի անաչառ տուողին, որ տոկոսեօքն հանդերձ պահանջեսցէ. եւ ոչ միայն զգործոց՝ այլ եւ զբարեաց՝ զորովք թէ ոք զանց արար։

Թերեւս խռովութիւն ինձ եւ ահ արկցեն բանքս ի միտս խաղաղացեալս. – բայց լաւ իցէ երկնչել եւ խռովիլ առ վայր մի՝ եւ առաւել զգաստանալ, քան զանհամբոյրն ասել բան, եթէ զայդոսիկ արժան էր մեզ կանխաւ քաջ կշռել եւ ի միտ առնուլ, եւ մի՛ թերակատար տիովք մտանել ընդ լծով՝ որոյ ծանրութիւն կամ ոչ ծանուցաւ մեզ եւ կամ ոչ ծանեաք։ Առ որս համառօտ ասելի է. եթէ ոչ յայնժամ ի սկզբանն, հի՞մ այժմ չափահաս գոլով՝ ոչ խելամտիցէք. մինչեւ ցե՞րբ տղայք, մինչեւ ցե՞րբ տկարք. եւ րդ ո՞ւմ կայք, զի՞նչ կամիք գործել. եթէ լաւագոյն գտէք ճանապարհ՝ աղէ՜ ընդդէ՞ր ոչ գնայք համարձակ. եւ եթէ այդմ ոչ հաւանիք՝ ապա նախամեծար առնէք զայս՝ յորում ըմբռնեալ կայք։ Պատկառ կացէք ուրեմն ուղւոյն զոր Քրիստոս եբաց եւ եցոյց, եւ թէպէտ անագան այլ խոստովանիք զի արդ ճանաչէք. տո՛ւք ուրեմն զարծաթ տաղանդոյն աւանդելոյ ձեզ՝ ի սեղանաւորս, մինչ կայ դառ ժամանակ, զի մի՛ յանկարծոյն հասեալ արդարակշիռ տեառնն պարտաւոր գտանիջիք։

Զի՞նչ ասել եւ այնոցիկ, եթէ գտցին, որք ասիցեն եթէ փորձ ամաց տիոց եւ ծանօթութիւն աշխարհի՝ բացին զաչս մտաց մերոց, եւ ծանեաք՝ զի ոչ ամենայն կարգ եւ կանոն պատշաճիցին աստուածատուր ազատութեան մարդոյս, եւ ոչ ամենայն բարուց եւ ժամանակաց. ա՛յլ իցէ տղայականն ունկնդրութիւն եւ ա՛յլ զարգացելոց դատումն. հին զրոյց է Կոյր հնազանդութիւն. իցէ բազում ինչ՝ որ երբեմն յաղքատութեան սակի՝ արդ յօրինաց ժամանակի եւ տնտեսութեան կենաց՝ ներելի է։ Եւ այդ զի՞նչ իցէ ասել. բայց եթէ այլազգ երբեմն լսէաք զձայնն Քրիստոսի եւ ա՛յլ ազգ յայժմուս. – այո՛, մարթ է քեզ այլ եւ այլ լսել, մարթ է եւ իրաց այլափոխել, նա եւ երկնից եւ երկրի, բայց եւ ոչ միոյ նշանախեցի անցանել յօրինաց եդելոց հոգւովն Աստուծոյ եւ քննութեամբ եւ ընտրութեամբ սրբոց. եւ «Բան Տեառն մնայ յաւիտեան». այս է «Բանն որ ի ձեզ աւետարանեցաւ». եւ «Որ ոք լուծցէ ի պատուիրանացս յայսցանէ (նա եւ) ի փոքունց, փոքր կոչեսցի յարքայութեան երկնից». իսկ որ աւելի քան զմիանգամ աւետարանեալ եւ ընկալեալ յեկեղեցւոյ՝ աւետարանեսցէ, թէ եւ հրեշտակ ոք իցէ, նզովեալ է յԱռաքելոյն՝ որ անօթ ընտրութեան է Քրիստոսի։ Քիք փոփոխութիւն բանից նորա. իւր է եւ բանն որ ելանէ ի բերանոյ առաջնորդին՝ որ իւր երեսփոխան է ի միասանս վաներոյն։ Փոփոխութիւն՝ ի միտս եւ ի կամս լսողացն է. որոց անկ է քննել զականջս իւրեանց, իցե՞ն ուղղեալք եւ յարդարեալք ըստ քրիտստոնեան սարսի, պարզ մտօք եւ սրտիւ. եւ այնուհետեւ փութալ խոկալ եթէ ո՞րպէս զիարդ պահելի է զլուեալն բան Աստուծոյ։ Այսպէս արասցուք եւ մեք։

Գ

Ոչ բազում ինչ հնարից կարծեմ պէտք իցեն առ այս, զի եթէ հաւատամք սկիզբն զգօնութեան յերկիւղ Տեառն, որ ոչ տղայոց եւեթ է խրատ, այլ այնոցիկ մանաւանդ՝ զորս լիութիւն հասակի եւ գիտութեանց կարէր յանձնապաստանս առնել, եւ համարձակեցուցանել ի դատստանս իրաց՝ որոց յառաջն երբեմն անխտիր հլութեամբ պատկառ կային։ Ոչ ալիք եւ ոչ դպրութիւնք՝ այլ խոնարհ լսելութիւն հասուցանէ զմարդ «ի չափ կատարմանն հասակի Քրիստոսի». եւ եթէ տակաւին հզօր ոմն կարծիցէ ոք զանձն, ապա եւ հզօրագոյնս, պահանջիլ յիշեսցէ. եւ տեսցէ զարդարեւ հասեալսն իսկ յայն չափ կատարման՝ զի տակաւին դողան ի բանից Տեառն. ի մտի ունելով ընդ առաջնոյն եւ զվերջին խրատ Իմաստնոյն. «Զամենայն ինչ լուր. յԱստուծոյ երկի՛ր, եւ զպատուիրանս նորա պահեա. զի այս է մարդն ամենեւին»։ Երկիւղս այս ցածուցանէ զանձն, եւ տայ հլուաբար, ասացից՝ թէ եւ տղայաբար՝ ընդունել զբանս Աստուծոյ, եւ ի նոյնս կրթիլ մտադիւր կամօք, որով եւ սիրտն հանդարտեալ վառի սիրովն Աստուծոյ։

Երկիւղ եւ Սէր. սոքա արդարեւ զոյգ «Բեւեռքն հարեալք ի մուրհակաց՝ եւ տուեալք ի հովուէ միոջէ», Ժողով. ԺԲ. 11. ի Յիսուսէ Քրիստոսէ։ Երկիցուք, եղբարք իմ, եւ սիրեսցուք. նա մանաւանդ եւ՛ սիրեսցուք, եւ՛ երկիցուք, որպէս ամենայն ընտրեալքն արարին, սակաւ ինչ զանգիտեալ ի սկզբանն, քանզի այս նախաշաւիղ է դեռավարժիցն, մինչեւ հասցէ երջանիկն ժամ կամ չափ, յորում սէրն կատարեալ՝ ի սպառ մերժեսցէ զերկիւղն։ Երկիւղ՝ զգուշացուսցէ եւ ի չարեաց փոքունց, եթէ իցէ փոքր ի չարի. արդարութիւն՝ ազդ արասցէ. սէրն՝ ձգեսցէ. եւ միանգամայն թելադրեսցեն զնորոգութիւն վարուց։

Նորոգութիւն վարուց։ Բաբէ՜ զի՜նչ քան զայս ե՛ւ մխիթարական ե՛ւ կարւեոր. մինչ ամենայն հողածնաց կնիք ի վերայ կայ կորագլուխ երթալ ի հնութիւն եւ յապականութիւն, որպէս եւ ամենայն շինուածոյ՝ յաւեր եւ ի քակտումն։ Բնութիւնս թուի իմն խոժոռել ընդ արագարագ եղծումն, եւ բաղբաղի հնարս, դառնալոյ ընդ կրունկն, եւ վերազգենուլ ընդ ծառոց եւ ընդ հաւուց զառ ի հերուն թօթափեալ տերեւս եւ փետուրս։ Ի՜ղձ սնոտի եւ զուր ջան. մարդոյ վիճակ գոյութեան՝ ոչ սահմանի երկրաւս, զի տարերբք նորին նորոգեցի. այլոյ եւ վերնոյ աշխարհի է սահմանեալ. եւ անկ է նմա այսմ ակն կալեալ՝ արհամարհել զերկրաւորս եւ զանցաւոր, եթէ եւ գոյր հնար յարկարել յապաղել նմա յայս կեանս։ Սակայն գոյ, եւ գոյ իսկ մարդոյ վերանորոգութիւն չասեմ արտաքնոյն կամ ըստ մարմնոյ. առ որ ոչ բաւեն ամենայն դեղք եւ հնարք արուեստի, այլ ներքին մարդոյն նորոգութիւն եւ վերածնութիւն իսկ։ «Հոգին է կենդանարար. մարմին ինչ ոչ օգտէ». Յով. Զ. 64. եւ կեանք հոգւոյ՝ շնորհքն են. եւ շնորհք յանմահութիւն վերաձգեն։ Եթէ մարմին հնացեալ եւ ապականեալ՝ ի հնութիւն իմն երբեմն կրթէ եւ զհոգի՝ վատ վատ կրիւք եւ ախտիւք, սակայն առձեռն պատրաստ կամ շնորհք բժշկարարք եւ կենդանարարք, որովք մարթ է առոյգութեամբ հասանել ի կեէտ կենաց երկրաւորի եւ փոխիլ յերկնաւորն։

Արդ, օ՜ն առեալ, մի՛ յապաղեսցուք զարտաքին շինուածոյս մերոյ քննել զկերպարանս ողորմելիս, եթէ իցէ՞ դալար եւ կայտեռ, կամ ծիւրեալ, ամ ըստ ամէ եւ աւուր աւուր խոնարհելով յերկիր՝ յորմէ առաւն. այլ զներքինս քննեսցուք զմարդ, զկեանս եւ զվարս մեր՝ ասեմ. որոյ մարթ է ուաղել եւ նուազել, այլ եւ բարգաւաճել եւ լիանալ, ըստ առն իւրաքանչիւր ջանից, եւ ըստ օգնականութեան վերին շնորհաց. եւ ոչ մի անգամ սիայն՝ ըստ մարմնոյ, այլ եւ բազում անգամ մահանալ եւ վերակենցաղիլ. այս է երթալ ի զօրութենէ ի զօրութիւն։ Երանի՜ այնոցիկ՝ որոց հանապազագնաց են ընթացք կենաց՝ յուղիղն շաւիղ. եւ եթէ սակաւուց իցէ անխոտոր ժաման լինել ի կէտն ըղձալի, այլ հասարակաց է հնար ստէպ դառնալ յուղղութիւն, ի նորոգութիւն վարուց. եւ եթէ չիցէ մեզ հնար՝ ըստ կամս յաւելուլ մեզ կանգուն մի հասակի կամ զմազ մի սպիտակ առնել կամ թուխ, միթէ ո՞չ կարիցեմք ի ձեռն շնորհացն աստուծոյ՝ ե՛ւ աճել ե՛ւ պէսպէս երանգօք զարդարիլ։ Եւ եթէ չկարիցեմք բոլորովիմբ մերկանալ զհին մարդս. – ո՜հ. ընդէ՞ր այսպիսի բան ել յինէն… բայց զի զայն ասացի, ասացից եւ զայս. ընդէ՞ր դանդաղիցիմք գոնեա ի վերայ հնոյն զնորս զգենուլ, որ առ ձեռն պատրաստ իսկ կայցէ. Ո՞չ ապարէն առ ամենեսին «Մերձ է բանն» կենաց, «Զգեցարուք այսուհետեւ զտէր մեր Յիսուս Քրիստոս», գոչէ Առաքեալ. զայն գոչեն դաշինք ուխտից մերոց, զնոյն եւ աւուրք կենաց մերոց պակասեալք, եւ կատարացն մերձեցեալ, եւ ահաւորն յաւիտենականութիւն՝ որ ահա ըմբռնելոց է զմեզ, թէ կամիմք եւ թէ ոչ։ Այլ ազդողագոյն եւս ինձ գոչէ հեզաձայնն Յիսուս, «Ե՛կ զկնի իմ»։»մեծի քջալերութեան է ձայնս այս յետին, որ եւ երբեմն առաջին. լուիցուք սմա, եթէ յայլոցն զարհուրիմք, եւ հանապազ լուիցուք. զգեցցուք զհոգին Քրիստոսի. եւ եթէ զգեցեալ իցէ՝ մի մերկասցուք բնաւ ամենեւին. եւ եթէ աղտեղեալ եւս մերովսանն՝ լուասցուք յաղսերս ապաշխարութեան. յուսասցուք ի մարդասիրութիւն Քրիստոսի, զի անսպառ են գութ նորա, եւ նա զօրութիւն եւ շունչ հոգւոց մերոց։ Սիրեսցուք զնա՝ որ «Սիրեաց զիւրսն որ յաշխարհի աստ են, եւ իսպառ սիրեաց զնոսա»։ Յովհ. ԺԳ. 1։ Այս միայն յիշատակ բաւական է ի թօթափել զկեղեւանս կռուեալս յոգիս մեր, որպէս շող արեգականս՝ զի հարեալ զուցանէ զեղեամն եւ զսառն։ Ձայն Քրիստոսի հանապազ խօսի ի մեզ, եթէ գամ մի միտ դիցուք. լուիցուք նմա. եւ լսեմք՝ եթէ սիրեմք. եւ այնու յաջողիմք. քանզի, «Որոց սիրենն զԱստուած՝ յամենայնի գործակից լինի նոցա ի բարիս»։ Հռոմ. Ը. 29։

Եւ առ ի՞նչ իկսկ գումարեալ է ժողովս մեր. եւ ո՞ ած եբեր զմեզ այսր, եթէ ոչ ինքն Բանն այն, այցելուն եւ խնամողն հոգւոց մերոց. ոչ շրջան արեգականս դարձոյց, այլ որ բանիւ շարժէն զամենայն՝ նա յորդորեաց խմբեաց եմոյծ զմեզ ի հանգրուան ճանապարհի հոգեւոր կենացս, եւ բեւեռեալ ձեռօքն մատնանիշ առնէ զկէտ նպատակի մերոյ։ Հա՜պա, ընթասցուք զհետ կոչողին ի խաչէ անտի իւրմէ՝ ծարաւեալ շրթամբքն. Աստուած հրամայէ, Յիսուս հեզաբանէ. Կուսամայրն արգահատէ։ Լուռ լիցուք. միայն լուիցուք հոգւով. անսասցուք եւ յիշեսցուք։ այժմէն ուխտ նոր կռեսցուք եւ երդումն անդրդուելի՝ առ ոտս սեղանոյս, նորով յօժարութեամբ եւ պնդութեամբ՝ քան որով մտեալս էր մեր այսր՝ ելանել աստի, իբրեւ մարդ նոր՝ ըստ կերպարանի նորոյն Ադամայ։ Մի՛ եւս այսուհետեւ զբաղանք բաղբաղեալք՝ կարող լիցին չլսելոյն առնել մեզ զձայնն Յիսուսի, զբանն կենաց. որ՝ որքան հեզ՝ այնքան եւ հզօր է քան զամենայն աղմուկ եւ պէս-պէս խօսս աշխարհի եւ զկրից իւրաքանչիւր. շատ է թէ ոք զուշ եւ զուրուշ ամփոփեալ՝ խոնարհեցուսցէ զգլուխն ի պատուանդան խաչին, եւ փափագիցէ խելամուտ լինել։

Ո՜ տայր եւ ինձ՝ որ բարբառիմս կամ թոթովեմ աստանօր, իբրեւ ի չորացեալ եղջերէ փողոյ ձայն ածելով, վանգի միոջ չափ թարգման գոլ գաղտնեաց բանից Քրիստոսի՝ բովանդակելոց յԵրանութիւնսն՝ զոր հանդեցձեալս է պարզել, եթէ շնորհեսցէ ինքն Տէր, առաջի փափագողացդ հոգենորոգ բանից. եւ եթէ իբրեւ մշակ անհմուտ՝ խառն հաւաքեալ ի կալոյ զցորեան եւ զյարդ՝ սփռեցից յանդաստանս ընկալուչս եւ յարդարեալս, լսողացդ լիցի շնորհ զբարի բարին ընդունել, եւ զխոտանն եւ զանյարդար առ յինէնն ի բաց թողուլ։ Կանխեսցուք միաբան մաղթել առ Տէրս մեր եւ վարդապեիտ՝ սրբել զունկն եւ զշրթունս մեր յընդունելութիւն հոգեսնունդ պարէնին, եւ ի բաց վտարումն անպիտան եւ վնասիչ նիւթոց։

Եւ դու ինքնին, ո՜վ որ եսդ իսկաբուն բան յաւիտենից կենաց, ճշսարտութիւն անյեղլի, ճանապարհ եւ առաջնորդ վերանալոյ յերկրէ յերկինս. որ յառաջ քան զլինելն մեր ընտրեցեր զմեզ յաշխարհէ, եւ ի ժամանակի սահմանելոյ՝ պահես եւ խնամես, եւ այժմ ժողովելոցս աստանօր՝ յիշեցուցանես զանվրիպելի պատգամս քո։ եւ յետ սակաւու՝ մի առ մի կոչեցեալ յատեան քննութեան՝ պահանջիցես տոկոսեօք զտաղանդսդ աւանդեալ մեզ՝ յօրէ անտի նուիրմանս քեզ ուխտիւք կրօնաւորութեանս, մինչեւ ցօր ելիցս ի կեանս աստի. դու ինքն, , ո՞ր Բանդ Աստուած, հայեաց եւ տես ի մեզ։ Բա՛ց զականջս սրտից մերոց լսել զբրաբառ քո ի միում միում Երանութեանցդ. հնչեցո զնոսին ի խորս հոգւոց մերոց, եւ լսեցո հանապազ՝ որպէս ի ներքսագոյն խորաէ սրբութեաց քոց, եւ որպէս օրէնս յաւիտենականս յուղղութւն վարուց կենաց, ի նմանութիւն քոյումդ, զոր կարգեցեր մեզ յօրինակ. եւ զաղօտացեալն ի մեզ սկզբնատպիդ պատկեր՝ վերստին նորոգեա գթութեամբ. քաղցրացո մեզ զլուծ քո, միշտ քաղցր առաքինի կրողաց եւ ստուգապէս զքեզ սիրողաց։ – Եւ դու՝ երկրորդ օժանդակ հոգւոց մերոց եւ վերածնող ի Քրիստոս, Մայր նորին իսկ աստուածային Բանին, եւ նորին շնորհիւ մեզ որդեգրելոցս քեզ, որպէս պարկեշտ կերպարանաւդ կաս աստանօր առաջի աչաց մերոց, կացցես անմեկին եւ ի սիրտս, առ յօժար լսողութիւն ձայնի Միածնիդ քո. որոյ լսողն երանեցաւ ի նմանէ, եւ կատարող նորին՝ կոչեցաւ՝ ինքեան եղբայց եւ քոյր, եւ եւս հրաշափառապէս, զուգակից Քեզ, ո՜վ անճառ շնորհիս Քե՜զ զուգակից մայր գոլ ինքեան. «Որ առնիցէ զկամս Հօր իմոյ՝ որ յերկինս է, նա է իմ եղբայր եւ քոյր եւ մայր». Մատթ. ԺԲ. 50։