Ճառք հոգեւորք վասն միանձանց

Բ.
ՕՐԻՆԱԿ ՊԱՏՐԱՍՏՈՒԹԵԱՆ Ի ՄԱՀ

Ճանաչողաց զկարեւոր հարկ պատրաստութեան ի մահ եւ փափագողաց զնոյն կատարել, յայտ է թէ առաջին փոյթ եւ ջան է՝ գտանել զեղանակ պատրաստութեանն. առ որ իցեն թերեւս բազմապատիկ հնարք եւ ճանապարհք, այլ մեք ընտրեսցուք զԱռանձնութիւնն, զհրաժարումն ասեմ յամենայն այլոց զբաղանաց եւ պարապմանց, զօր մի կամ զկէս աւուր միոյ, առ ի պարապել միայն ի ծանօթութիւն, ի պէտս եւ ի դարման հոգւոյն. կարեւոր, օգտակար եւ դիւրագոյն տամարեալ, զայս եղանակ. որում ի դէպ վարկանիմ նախ խելամուտ լինել եւ հաւանել, եւ ապա քննել զկարգ եւ զօրինակ առանձնութեանն. կամ զպատրաստութեանն ի մահ։

Ա. ԼԱՒՈՒԹԻՒՆ ԱՌԱՆՁՆԱԿԱՆ ԿՐԹՈՒԹԵԱՆ

Ա. Ցուցեալ է ի փորձոյ եւ ուսուցեալ յամենայն հոգեսէր վարդապետաց, եթէ յազգս յազգս հոգեւոր հրահանգաց՝ հզօրագոյն եւ կարեւոր բնաւից է Առանձնութիւնն, մանաւանդ յորժամ խնդիր իցէ պատրաստութեան ի մահ. ի յետինն եւ ի գլխաւոր գործ կենաց. առ որ նուիրել՝ չէր շատ բովանդակ աւուրս եւ եօթնեակս. այլ որոց չիցեն բաւական ընդերկար դադարել յառտնին կամ յառօրեայ պաշտամանց եւ գործոց, շատ գրեսցի եւ օր մի, կամ եւ կէս միոյ աւուր կափուցանել զաչս ի զբաղական ներկայէս, դարձուցանել յամս կենացն անցելոց, եւ կառուցանել յամս յաւիտենականութեան. եւ այնքան խնամով ջանալ յարդարել զպէտս հոգւոյն՝ որքան զի չէ ստոյգ՝ եթէ գտանիցէ՞ յետոյ ժամանակ պատեհ առ այն։

Զկարեւոր հարկ առանձնութեան ի հոգեկան կրթանս՝ ինքն իսկ Փրկիչն մեր եցոյց եւ ուսոյց, օրինակաւ եւ բանիւ. մերթ ինքն միայնակ կալով յառանձնութեան յաղօթս եւ ի խոկմունս, եւ մերթ աշակերտօքն հանդերձ խոյս տալով յանապատս եւ ի լերինս. եւ յանմարդաձայն լռութիւնս լսեցուցանելով ընտրելոց իւրոց՝ զբանս կենաց յաւիտենականաց։ Եւ ի վերջնումն նուագի քարոզութեանն եւ կանխասացութեան՝ նշանաց կատարածի, աշխարհիս եւ իսւրոյ գալստեանն, յայս կնքէր զխրատն, եթէ «Արթուն կացէք, զի ոչ գիտէք յորում ժամու Տէրն ձեր գայ». (Մտթ. ԻԴ. 42)։ Կնիք՝ ոչ միայն այնմ պահու վարդապետութեան, այլ եւ ամենայն քրիստոնէական վարդապետութեանց, Արթուն կալ եւ ակնունել գալստեան Տեառն. որ է ասել, զգուշանալ կենաց եւ հոգալ զկատարածն, եւ զհանդիպումն հոգւոյն առ տէրն՝ ստեղծող եւ դատաւոր։ Միանգամայն եւ ուսուցանէր Քրիստոս իւրով մեկուսանալովն՝ զմերս հարկ մեկուսանալոյ յանապատ տեղի, յանզբաղ առանձնութիւն, կամ ի լեառն Ձիթենեաց, ի վայր զանխուլ եւ հեռի յաղմըկէ աշխարհի եւ ի մարդկան զբաղմանց, առ ի խորհել յանդորրու զօգուտն յաւիտենական։ – Զի ո՞ ոք ի մարդկանէ վարելոց ի զբաղանս եւ ի հայթհայթանս կենցաղականաց, թմբրեալ ի լրոյ եւ ի տեսոյ անցից անցից աշխարհի, եւ յիւր ուրոյն խորհրդոց եւ անդաճմանց՝ ծանրագլխեալ եւ մտայուզեալ, կարիցէ ի միջի կամ ի թատեր բազմամարդոյ կալով, խորհել եւ ընտրել հանդարտ եւ անշփոթ զգնացս կենաց իւրոց, զայնքան ամաց երկունս, եւ տալ համարս Տեառն իւրոյ՝ զգործոցն, զբանից, զխորհրդոց եւ զըղձից։

Փրկիչն մեր յօրինակ անզբաղ պատրաստութեան հոգեկանի՝ ոչ միայն յամբոխէ, ի հրապարակէ եւ ի տանէ խոյս ետ, այլ եւ ի տաճարէ անտի՝ ուր զօրհանապազ փառաւորէր զՀայր իւր եւ ուսուցանէր ժողովրդեան զճանապարհս աստուածապաշտութեան. եւ ի ցոյց՝ որոց կամիցին զմեծս զայս զպատրաստութիւն մահու տեսանել, որոնել խնդրել զանքոյթ եւ խաղալ վայր, յորում ոչ գտցեն ճարակ տեսանելիք եւ լսելիք. եւ ինքն իսկ Յիսուս՝ զիւր ահեղահրաշ պատրաստութիւն օրհասին՝ ի նույն յանզբաղ լերին Ձիթենեաց կատարեաց՝ ի յաւերժական գիշերին։ Եւ ո՞ իշխեսցէ ասել՝ կարել յամբոխի եւ ի խռան աղաղակի աշխարհային եւ առնին ձայնից՝ մտադիւր ունկն դնել եւ լսել ազդմանց Հոգւյոն Սրբոյ, զոր ոչ կարացին առնել սուրբք, եւ ոչ Քրիստոս արար։ Զմահ սրբոց՝ նմանեցուանեն հարք՝ քաղցր եւ անդորր քնոյ. մա՞րթ ինչ իցէ ի խառն ի խուռն շշունջ եւ ի շարժման աշխարհի՝մտանել ի քուն յաւիտենից։ Վա՜յ աշխարհի՝ վասն յուզմանցն, գոչէր Սուրբն Ամբրոսիոս. վա՜յ եւ մեզ վասն աշխարհի. զի եթէ առ հոգոյ եւ զբաղմանց նորին՝ ոչ կարիցեմք օր մի ճողոպրել զանձինս եւ հանել յանդորր ներանձնութեան, յոյժ դժուարին եղիցի մեզ պատրաստել ի յետնումն մեր աւուր։

Ապա ամենայն իրօք կարեւոր է առ յարդարումն հոգւոյն եւ ի պատրաստութիւն ելից ի կենցաղոյս՝ հնարել նուիրել աւուրս ինչ եւ ժամս առանձնութեան, եւ պէտ առնել անձին։ Անկ է յիշել եւ զայն. զի առ բարիոք մեռանել՝ պէտք են շնորհաց յարատեւութեան մինչեւ ցվախճան. իսկ շնորհքս այս՝ տուեալ լինին յաւէտ ըստ կանուխ պատրաստութեան հոգւոյ. զի ոչ վայրապար եւ անխտիր ցրուէ Աստուած զայսպիսի պատուական եւ անգին մարգարիտ՝ առ անփոյթս եւ մոռացկոտս յաւիտենականութեան, իսկ առ ընդունելութիւն նմին՝ յոյժ զօրաւոր հնարք են կրթութիւն առանձնութեան յորում ամփոփոէ մարդ զանձն ի կենցաղականացս, սրբէ ըստ կարի զխիղճն՝ խոստովանութեամբ, վառէ զհոգին սրբազան հաղորդութեամբն, եւ վայելուչ ներգործութեամբք քրիստոնէական առաքինութեանց փորձէ եւ մարզի ի մրցանս օրհասի։

Բ. ՕԳՏԱԿԱՐՈՒԹԻՒՆ. – Որ ինչ այսքան կարեւոր է՝ յայտ է ամենեւիմբ թէ եւ օգտակար է յոյժ։ Պիտանեգոյն գիտութեանց է՝ գիտելն բարւոք ելանել ի կենցաղոյս. արուեստ արուեստից եւ գիտութիւն գիտութեանց՝ ասացին իմաստունք եւ Սուրբք՝ զբարիոքն մեռանել, զի յայն հաստատեալ է յաւիտենականութիւնն։ Որ զայս գիտութիւն ունիցի՝ ոչինչ է նմա նուազութիւն՝ զայլսն անգիտանալ. իսկ որում զայս ոչ ունիցի՝ ոչ ինչ օգնեսցեն այլ ամենայն գիտութիւնք, նա մանաւանդ թերեւս եւ զբաղեցուսցեն մինչեւ ի մահ. եւ միանգամ եւեթ խաբի մարդ ի մեռանելն, եւ ոչ ումեք է հնար ուղղել զայսպիսի խաբէութիւն վերջին։ Ուրեմն մեծ եւ անբաւ է օգուտ գիտութեան եւ արուեստ բարիոքն մեռանելոյ, ապա եւ օգտակար՝ կրթիլն յայս արուեստ, յայս գիտութիւն։

Գիտեն ամենայն հոգեսէրք՝ զի ընդունելութիւն յետին խորհրդոց՝ ամենամեծ օգուտ է օրհասականաց առ բարիոք մեռանել, եւ առ ի չզրկել յօգնականութենէ շնորհաց նոցին՝ փոյթ մեծ է քրիստոնէից այնու թոշակօք մեկնիլ յանդարձական ճանապարհն։ Այլ՝ յաճախ միանգամ եւեթ ի կենացս պատահէ զյետինսն ընդունել խորհուրդս. յորմէ ի դէպ է խելամտել՝ եթէ անկ եւ պատշաճ եւ շահ մեծ է՝ յառաջագոյն վարժիլ յայս սուրբ հնարս. կանխեալ խոկմամբ մտանել ի հանդէսն յետին, եւ հոգւոյ ըղձիւք ընդունել զօժանդակութիւն խորհրդոցն. որով եւ մարթ է չափով իմն զերծանել ի վտանգէ անպատրաստ գտանելոյ ի ժամու յետին հիւանդութեան, յորում թերեւս ցաւքն եւ մտացն ամբոխումն՝ ոչ ներիցեն զարժանաւոր եւ զեռանդնագին ընդունելութիւն յետին թոշակին։ Զի՞նչ վնաս իցէ, մանաւանդ թէ քանի՜ մեծ օգուտ՝ աստստին մաքրել սրբել զխիղճ մտաց՝ զգոյշ եւ մանրաքնին խոստովանութեամբ, որով ի ժամու մահուան անխռով եւ անկասկած կացցէ հոգին։ Զի՞նչ անպատեհ, մանաւանդ թէ քանի՜ վայելուչ՝ այժմէն կրթիլ եւ կատարել զներգործութիւնս քրիստոնէականս, որով կամիմքս սրբել զյետին տուրեւառս շնչոյ կենաց, եւ թերեւս առանց այսպիսւոյ կրթութեան ի ժամանակի կենաց մերոց՝ ոչ յիշեսցուք եւ ոչ կարասցուք բարէպէս կատարել ի վախճանի անդ կենաց։ Հզօրագոյն են յայնժամ յարձակմունք դժոխոց ի հոգի օրհասական, եւ մեծապէս կարօտի այսպիսեաց ներգործութեանց. զորս եթէ չէր ուսեալ բարւոք յեղյեղել յառաջագոյն՝ զիա՞րդ յայնժամ արասցէ։ Դաւթի վտանգն հասցէ նմա՝ ի սպառազինելն ընդդէմ Գողիաթու, օտարին եւ անսովոր զինուք. եւ փորձեալ՝ գթիցէ եւ ոչ յաջողիցի, եւ ի բաց թողցէ. եւ երանի՜ նմա եթէ գտանէր ա՛յլ զէն սովորեալ ի պարսաքարել զհսկայն հոգեմարտ։ Բարւոքէ ապա եւ շահաւէտ՝ կրկնել ստէպ զայսպիսի ներգործութիւնս ի կենդանութեան եւ ի բարեկենդանութեան մերում, զոր փափագեմք առնել ի ժամու մահուան մերոյ. առանց վարժութեան՝ ոչ կատարի գործ այսպիսի։ Անյայտ է եղանակ մահուան. կամ յերկար օրհասիւ, կամ յանկարծական. եթէ այսպէս՝ բարեբաստիկ իցեմք զի կանխեալ կրկնէաք յաճախ զբանսն բարիս, եւ կատարէաք զգործ կարեւոր՝ յոր ոչ ժամանեմք յապայն. իսկ եթէ յամր իցէ մահն՝ յառաջագոյն վարժք գոլով՝ ստէպ եւս եւ խաղաղութեամբ կրկնեսցուք զնոյնս. եւ ոչ խռովեցուսցէ զմեզ սաստկութիւն ցաւոց, կամ անկարութիւն ընդունելութեան խորհրդոց. հոգին ինքնին ազդեսցէ եւ օժանդակեսցէ անձին՝ եթէ եւ չգտցին արտաքին կամ ընթերակայ օժանդակք եւ ազդարարք՝ ի տագնապ ժամուն։ Չիք ուրեմն շահաւէտագոյն հոգւոյ քան զայսպիսի կրթութիւն. կարծեմ չիք եւ իմաստնագոյն խորհուրդ՝ քան զայժմէն փորձել եւ վարժիլ, եւ ոչ երկբայիմ՝ զի եւ այժմիկ վայելեսցուք յօգուտն եւ առ յապայն։

Գ. ԴԻՒՐՈՒԹԻՒՆՆ. – Յոյժ դժուարին, չասացից թէ եւ անհնարին, թուի բազմաց՝ զբաղելոց պէսպէս իրօք, գտանել եօթնեակ մի կամ աւուրս ինչ պարապելոյ միայն ի հոգեւոր կրթութիւն. սակայն յայնքան ամիսս եւ ամս՝ որ առատօրէն եւ շռայլօրէն ծախին ի սակս աշխարհային հոգոց, յայնքան վայրապար ժամուց վատնելոց ի չնչինս, չէ ինչ դժուարին զերծուցանել օր մի կամ կէս աւուր առ ի մտադիւր հոգալ զամենակարեւոր պէտս հոգւոյ. հնարաւոր է այս՝ ամենեցուն իսկ որոց անհնար է իսպառ խուսել ի միայնութիւնս եւ ի բարձրագոյնս մխիլ խոկմունս, կամ խստութեամբ պահոց եւ ճգնութեանց՝ ճնշել զանձինս։ Եւ եթէ գուցէ սակաւիկ ինչ աշխատութիւն յայսմիկ՝ չարժէ՞ր զայն՝ հոգ յաւիտենական բնակարանին՝ յոր հանդերձեալ է երթալ ամենայն մարդ։ Սուրբ եւ առաքինինք զամենայն կեանս իւրեանց այսու մտօք վարէին, յաշխարհի կելով եւ յաշխարհայնոց ընդունայնութեանց ամփոփելով զանձինս. եւ մեզ՝ միայն որ ինչ դիւր եւ հանգիստ է մարմնոյ եւ զբօսանք մտաց, այսոքի՞կ միայն իցեն մշտնջենաւոր պարապմունք։ Հեհանոս փիլիսոփայք անգամ (Սենեկայ) վկայեցին՝ զբովանդակ կեանս ուսումն լինել մահու. եւ քրիստոնէի եւ հետեւողի Քրիստոսի՝ ծա՞նր թուիցի օր մի կրթիլ յայս ուսումն։

Ո՛հ, եթէ Աստուծոյ շնորհեալ էր դատապարտելոց կամ հոգւոց որ ի քաւարանին՝ դառնալ ի կեանս եւ յայս կրթանս մտանել. քանի՜ հեշտ եւ դիւր թուէր նոցա. քանի՜ խնամով եւ յօժարութեամբ պարապէին։ Այլ արդ՝ զոր զլանայ նոցա Աստուած արդարութեամբն, զնոյն շնորհէ մեզ գթութեամբն. եւ չիցէ՞ մեզ յիմարութիւն մեծ՝ ընդ վայր վատնել զայնքան ժամանակս՝ զորոյ զփոքր ինչ վայրկեան գնով ողջոյն իսկ աշխարհի եւ երկար դարուց՝ գնէին հոգիքն տարաբաղդք։ Երանի՜ է մեզ, զի տակաւին ի ձեռս մեր է ժամանակն, որոյ կորուստ՝ թերեւս առթիցէ արտասուս եւ հառաչանս անվախճանս, եւ դառն դառն ստրջանս, ի յիշելն՝ զի կամաւ եւ անփութութեամբ կորուսաք զժամն պահեհ, աւա՜ղ, ասասցուք, զիա՜րդ անմտացաք եւ ի դերեւ հանաք զժամն ընդունելի եւ զօրն փրկութեան. իցէ՜ թէ փոխանակ աւուրցն եւ ամացն զոր կորուսի՝ տուեալ լինէր ինձ արդ ժամ մի։ – Յանհնարիցն է այդ յայնժամ։ Իսկ արդ՝ ընդէ՞ր զոր այնքան հեշտ եւ դիւրին թուիցի ստուգութեամբ յայնժամ՝ դժուարին համարիցիմ յայժմուս. ընդէ՞ր փոխանակ փոքու ինչ պատրաստութեամբ շահելոյ զկեանսն յաւիտենականս՝ ի վտանգ կորստեան արկանիցեմ զայն։

Հարկ է, ասէր պաշտօնեայ մի՛ առ ոմն ի հզօր ինքնակալաց (Կարոլոս Գ), զի իցէ ժամանակ ինչ պարապոյ ընդ մէջ զբաղանաց կենաց եւ ընդ մէջ յաւիտենականութեան։ Եւ ահա օր մի համառօտ առաջի դնի քեզ ընդ մէջ այնքան ամաց կենացդ անցելոց՝ եւ ընդ մէջ անանցական կենացն հանդերձելոց. մեծ շնորհ է քեզ առ ի յԱստուծոյ՝ օրս այս. կալ փութով, զի փոյթ ընդ փոյթ սահի եւ անցանէ, եւ ի սահելն՝ ոչ եւս կարասցես զբռամբ ածել. եւ ի զուր հառաչիցես, որպէս բազումք, ո՞ տայր ինձ ժամ մի. եւ որպէս ոմն ի թագաւորաց փափագէր տալ զամենայն թագաւորութիւն եւ զիշխանութիւն իւր, եւ ոչ կարաց գնել զժամն ցանկալի։ Քեզ աւադիկ կայ տակաւին ժամդ այդ. ժամ փրկութեան, փոխնակ այնքան ժամուց եւ ամաց՝ զոր թերեւս ի կորուստ անձինդ անցուցեր, մոլորեալ յընդունայնութիւնս, ի կիրս եւ ի մեղանս. եւ փոխանակ արքայութեան՝ դժոխոց գանձեցեր, թէ կամաւ թէ բասրելի մոռացութեամբ։

Վաճառականն իմաստուն՝ զամենայն ինչս իւր վաճառեաց ի գին միոյ պատուական մարգարտի. մարգարիտ է անգին շնորհք պատրաստութեան մահու։ Ցանկաս ապաքէն եւ դու այդպիսում մարգարտի. բարւոք է. այլ առ ի ստացուած դորին՝ ի դէպ է վաճառել ի քոյոց ընչից, եւ թէ հարկ իցէ՝ զբովանդակն իսկ. քանզի զի՞նչ օգուտ է մարդոյ զաշխարհ ամենայն շահել եւ զանձն ի վտանգ կորստեան արկանել։ Սակայն չպահանջի ի քէն աստանօր՝ մերկանալ յամենայն ընչից քոց, տալ աղքատաց, հրաժարել յաշխարհէ, երթալ ծածկիլ յանապատս եւ ի վանորայս, կամ պաշտել զհիւանդս եւ զբանտեալս, կամ ընկղմել զբազմօրեայ ժամանակօք՝ ի խոկմունս հանդերձեալ դատաստանաց, եւ պահօք, ճգամբք եւ հեծութեամբ նեղել զանձնդ. շատ է միայն՝ զի այնու խնամով եւ եռանդեամբ՝ որով աշխարհասէրք եւ ընդասէրք վաստակինի շահ կորստական, վաստակիցիս եւ դու օր մի ի խորհուրդսյաւիտենական փրկութեան. ոչ խնայել օր մի հոգւոյդ՝ որ անխայ եղեր առ մարմինդ՝ աւուրս, ամիսս եւ ամս։

Դէպ եղեւ ումեմն բարւոյ քրիստոնէի, որպէս պատմէ վկայ հաւատարիմ, յետ այսպիսւոյ միոյ աւուր կրթութեան՝ յուղի անկանել, եւ յանկարծոյն ըմբռնել ի մահաբեր ախտէ. եւ աւանդեաց զոգին ասելով, ո՜վ երջանիկ աւուրս՝ յորում պարապեցայ ի պատրաստութիւն մահուան, եւ արդ մեռանիմ խնդութեամբ, զի պատրաստ գտայ։ Քանի՜ մխիթարական, քանի՜ յուսադիր են վարկեանք ծախեալք առ կարեւորս այս խոկումն, ի հասանել վախճանի կենաց. քանի՜ դժնդակ եւ մտատանջք են ժամք եւ ամք՝ անխորհրդաբար ծախեալք, ի վերջին պահու յիշողութեան հոգւոյ։

Արդ, օ՜ն առեալ՞ լրջմտութեամբ եւ յօժարութեամբ յանձն առցուք զթեթեւ ՛ զդիւրին հնարս պատրաստութեան ի մահ, մինչչեւ իցէ տարածեալ ստուերաց նորին ի վերայ մեր, մինչչեւ հասեալ գիշերոյն անգործութեան. զի անխռովք եւ անշփոթք գտցուք ի պահանջման հոգւոյ եւ համարոյ. այժմէն արասցուք զայն՝ զոր փափագելով առնել ի ժամսն յետինս՝ ոչ կարիցեմք առնել։ – Մինչեւ ցե՞րբ ի շաւիղս մոլորութեան դանդաչիցեմք. մինչեւ ցե՞րբ խաբիցեմք սնոտեօք։ Աւուր միոյ վաստակով՝ կարեմ շահել՝ զժառանգութիւն Սրբոց, զերանութիւն յաւիտենական։ Ո՜վ Յիսուս, երկինք՝ զոր հեղմամբ արեանդ գնեցեր մեզ՝ ա՞յդքան անարգ ինչ թուիցի յաչս մեր՝ մինչեւ ծանր համարել զօր մի խոկման ի ստացուած նորին։ Քա՜ւ լիցի. դնեմ ի մտի ամենայն պնդութեամբ կրթիլ ստանալ զշնորհս բարիոք մեռանելոյ, առ ձեռն պատրաստ օրինակաւ, զոր ծանեայ կարեւոր, օգտակար եւ դիւրին։

Բ. ԵՂԱՆԱԿ ԱՌԱՆՁՆԱԿԱՆ ԿՐԹՈՒԹԵԱՆ Ի ՊԱՏՐԱՍՈՒԹԻՒՆ ՄԱՀՈՒ

Յանկագոյն եղանակ կրթելոյ կամ փորձելոյ զպատրաստութիւն ի մահ բարի, առանց ընդ երկար ընտրութեան՝ թուի ինձ նոյն իսկ սովորական կարգ՝ որով կատարի ըստ ինքեան եւ ըստ եկեղեցւոյ՝ մահ մարդոյ քրիստոնէի. զոր եւ նկատեսցէ իւրաքանչիւր ոք յանձն իւր, որպէս թէ, նախ, ահա լուաւ կամ զգաց՝ զի առ դուրս կայ վախճան կենաց. եւ անդէն ի միտ առցէ՝ զի հարկ է փութալ քննել ըստ ամենայն կարի իւրում՝ զպատկեր համօրէն կենացն անցելոց՝ որ ահա սպառի. եւ ապա ի վերայ բերցէ զսրտաբեկ խոստովանութիւնն, այնպէս՝ մրպէբ փափագէր ի յետնումն նուագի առնել. եւ առ ի կազդուրել զհոգին ի վերամարտ փորձութեանց անհաշտ ոսոխին՝ ընդունել եւ զխորհուրդն սուրբ, զհաց անմահութեան. այլ եւ առ ի միտս զՕծումն վերջին իւղոյն, ի սրբութիւն եւ ի զգաստութիւն զգայարանաց։ Եւ ի վերայ այսոցիկ՝ համարելով մտանել ի տագնապ օրհասին, եւ կանխելով քան զիսկական յետին պահն, ասել եւ սովորիլ ի ներգործութիւնս աղօթից եւ առաքինութեանց՝ որք անկ են քրիստոնէի օրհասականի, եւ առաջարկեալք եւ կարգեալք ի բարեպաշտութենէ եւ յեկեղեցւոյ.

Ա. ԱԶԴԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ ՄՕՏԱԼՈՒՏ ՄԱՀՈՒԱՆ. – Մուտ արդ ի սենեակ քո, փակեա զդրունս. իմա՛ զխափանարարս եւ զբաղեցուցիչս աչաց եւ մտաց, եւ այնպէս յարդարեա զառանձնութեանդ վայր՝ զի ինքնին իսկ առաջնորդեսցէ յամփոփումն ուշոյ յառաջարկեալն գործ մեծ։ Դի՛ր ծունր առաջի Խաչեցելոյն քո Աստուծոյ մարդացելոյ, համբոյր տուր ոտիցն վասն քո վիրաւորելոց. եւ ասա ի խորոց սրտէ. Ահաւասիկ եմ, Տէր, խօսեա՛ց, զի լուիցէ ծառայ քո՝ զյետին պատգամս քո։ Եւ լուիցես ընդ Եզեկիայի. Տո՛ւր հրաման տան քո եւ անձին, զի մեռանիս այսօր. Հասեալ է օր վախճանի քո. Դատաւորն առ դուրս կայ. Տուր զհամար տնտեսութեան քո։

Արա յայնժամ պատասխանի սրտառուչ, այլ ոչ սրտամեռ. Տէր, ահաւադիկ ծառայ քո. ի ձեռս քո են կեանք իմ. հաւն ի բանտէ զանձն իմ, եւ խոստովան եղէց անուան քում. Ուրախ եղէց ընդ այնոսիկ որք ասեն ցիս, Ի տուն Տեառն երթիցուք մեք։ Եւ ի նշանակ ուրախութեանդ՝ զի առ Աստուած երթալոց ես, ազատելով այնուհետեւ յամենայն փորձութեանց եւ ի մեղաց, երգեա զգոհաբանականն երգ, կամ Օրհնեցէք զՏէր ամենայն ազինք. եռանդագին շնորհս մատուցանելով՝ զի զգաստութեամբ հասոյց զքեզ Տէր ի վախճան կենացդ, եւ գայ ընդունել եւ փոխադրել զքեզ յաշխարհ կենդանեաց։ Եւ ասա, Աստուած իմ, տէր կենաց եւ մահու, որ սահմանեցար անփոխելի վճռաւ՝ եթէ կայ մնայ մարդոյ միանգամ մեռանել, ի պատուհաս մեղաց, անսամ հրամանաց քոց, եւ յանձն առնում յօժարութեամբ զմահ՝ որում բազում անգամ պարտական գտայ անօրէնութեամբ եւ մեղօք իմովք. եւ զսոսկումն իմկ՝ զոր զգամ տկարութեամբ բնութեանս՝ նուիրեմ եւ զայն քում արդարութեան, եւ ընկենում զանձն իմ բովանդակ ի ծոց ամենախնամ տեսչութեանդ։ – Մեռայց այո, մեռայց ի ժամանակի եւ ի տեղւոջ եւ յամենայն օրինակի սահմանելում ինձ առ ի քէն։ Եթէ կայցէ ինձ մեռանել ցաւագին մահու, յերկար տառապանօք եւ տագնապաւ, եղիցին կամք քո եւ դատակնիք հայրական ձեռացդ. հա՛ր եւ խարեա՛ ի կեանս աստ, զի անդ յաւիտեան խնայեսցես յիս։ Քո եմ ես, Տէր, քո են կեանք իմ եւ ամենայն ինչ. իշխան ես ի վերայ ամենայնի որ յիս եւ որ զինեւս. արա որպէս եւ կամիս։ Ընդ Յիսուսի քո եւ ըստ Յիսուսի որ ի Պարտիզին, ասեմ եւ ես, Հայր իմ, եղիցին կամք քո եւ ոչ իմ։

Մեռայց. այո, մեռայց յօժարութեամբն Յիսուսի՝ որով յանձն էառ զմահ վասն իմ. մեռայց յօժրութեամբ ամենօրհնեալ Տիրամօրն եւ ամենայն Սրբոց, որք յանձն առին զմահ՝ վասն սիրոյն Աստուծոյ եւ վասն ընկերաց։ Մեռայց, զի ի մեղայց. զերծեալ ի տեղի՝ ուր չիք առիթ մեղաց, այլ սիրոյ Աստուծոյ. զի մի՛ եւս եղէց առիթ գայթակղութեան եւ կրից այլոց՝ յանցանօքս, տկարութեամբս եւ հիւանդութեամբք։ – Մեռայց հնազանդելով, զի Աստուծոյ հրաման է։ Մեռայց առ խոնարհութեան, դառնալով ի հող եւ ի մոխիր եւ յոչինչ, գարշելի լինելով ի տեսիլ աչաց, եւ անտանելի՝ երեսաց երկրի եւ մարդկան կենդանեաց։ – Մեռայց ի նշանակ երախտեաց անթուելի բարերարութեանցն Աստուծոյ առ իս. զի զի՞նչ տաց նմա տրիտուր փոխանակ ամենայնի՝ զոր ետ ինձ, բայց եթէ զկեանս իմ, կամաւոր յանձնառութեամբ մահու։ Ո՜հ, ո՜ տայր ինձ, Աստուած իմ, այնքան եռանդագին աղերս եւ ներգործութիւնս առաքինութեանց մատուցանել քեզ՝ որպէս թէ ոչ ուրուք երբեք մատուցանել ի ժամու մահուանն։

Այսպիսի ներգործութիւնք կանխաժամանք պատրաստեն եւ կրթեն զոգի՝ յորդորաբար յեղյեղել զնոյնս ի յետին հիւանդութեանն եւ յօրհասին պահու. տան նմա անխռով լսել զազդ մօտալուտ մահուն, ոչ իբրեւ գուժկան բօթաբեր, այլ իբրեւ աւետիս կենաց բարեաց. եւ փոխանակ վարանաց՝ գուցէ եւ աւետչեայ կամիցի տալ այնմ՝ որ ծանոյց զյետին պատահարն. եւ ոչ թաքոյց, որպէս յաճախ սովոր են առնել մերձաւորքն, առ երկեղի կամ առ գթոյ, երկոքեան եւս վայրապարք եւ ի վնաս կամ ի վտանգ օրհասականին։

Բ. ՔՆՆՈՒԹԻՒՆԱՆՑԵԼՈՑ ԿԵՆԱՑ ԵՒ ՆԵՐԿԱՅ ՎԻՃԱԿԻ ՀՈԳՒՈՅ. –Յետ զգացման հոգւոյն առաջին հաւաստեաց մերձեցեալ կատարածին, յանդիման լիցի նմա ճշգրիտ եւ անխարդախ պատկեր կենացն անցելոց՝ որպէս ի յստակ հայելւոջ, եւ այնպիսիս ազդիցեն ի նա խորագոյն տպաւորութիւնս՝ որպիսիս չիցէ երբեք զգացեալ ի քննելն զխիղճ մտաց իւրոց. վասն որոյ եւ չիք ինչ պիտանի քան զայժմէն քննել զպատկերն այն կենաց։ Եւ նախ զայս հաստատեսցուք ի մտի եթէ վերջին է այսօր կենաց մերոց, որ եւ արդարեւ մարթի լինել. եւ յամենայն սրտէ գուն գործեսցուք ուշի ուշով կատարել զքննութիւն գործոց կենաց մերոց, որոց՝ յետ փոքու միոյ համարս պահանջելոց եմք յանաչառ եւ ի վերջնում ատենի։

Ասասցուք, հարցուք ցանձինս մեր. Զիա՞րդ կեցի ես զկեանս իմ բովանդակ։ Պահեցի՞ անաղտ զպատմուճանն սրբութեան՝ զոր յաւազանէն զգեցայ. եւ ցո՞ր ժամանակ փայլեցին իսկ անմեղութեանն շնորհք։ Ե՞րբ նախ աղտեղեցի զգեղեցկագեղն այն եւ զաննման զարդ հոգւոյս. եւ աւա՜ղ, որպիսի՞ աղտիւ, որպիսի՞ մահուչափ մեղօք։ Եւ զգացեալ զի մեղայ չարաչար, ապաշխարեցի՞ եւ դառնապէս. – խոստովանութիւնք իմ եղե՞ն անթերիք եւ բարիք։ – Յայնքան ամս կենաց իմոց, կեցի՞ արդեօք ամիս մի, եօթնեակ մի, օր մի՝ առանց մեղաց, – Նուիրեցի՞ գէթ մի ժամ ծայրալիր՝ առ Աստուած աեւ առ օգուտ հոգւոյ իմոյ։ – Որո՞վ դիտմամբք կատարեցի զսովորական եւ զանսովոր գործս իմ։ Զի՞նչ էր զոր այնքան խնամով եւ ջանիւ խնդրէի եւ հետամուտ լինէի։ – Յի՞նչ պէտս, յո՞ր օգուտ ծախեցի զայնքան ժամանակս, զկարողութիւն եւ զզօրութիւնս անձին իմոյ։ – զո՞ր ունէի առաջի աչաց իմոց, զԱստուա՞ծ, զօգո՞ւտ հոգւոյ իմոյ, զհանդերձեալ կեա՞նսն, եթէ զհեշտ, զընդունայնութիւն, զհեթեթեանս աշխարհի եւ զհրապոյրս սատանայի։ – Ի բովանդակ կենաս իմ՝ արարի՞ արդեօք գործ մի գերազանց առաքինութեան։ Փրկեցի՞ զոգի մի ի կորստենէ. արգելի՞ զանարգանս Աստուծոյ. տնկեցի՞ բարի մի ի միջի չարեաց։

Աւա՜ղ. գիտակցութիւն իմ տանջէ զիս, եւ տայ հառաչել, եթէ Աւուրք իմ անցին, եւ ոչ բուսուցին, ոչ աճեցուցին գործս բարիս. ունայնութեամբ անցին գնացին աւուրք եւ ամիսք, այլ եւ լցեալք բազմութեամբ մեղաց։ Զմեծ մասն իմ կենաց մեղօք անցուցի, զմասն մի ընդունայնութեամբ, եւ գրեաթէ զբովանդակն գործովք՝ որք խափան եղեն կարեւորագոյն գործոյ։ – Այլ արդ քննեցից տեսից, յո՞ր մեղս մեծապէս անկղիտացայ. ո՞ր է գլխաւոր յանցանացս եւ առիթ այլոցն թերեւս բնաւից. – ո՞ր կիրք, ո՞ր բերմունք զօրացեալք են յիս. ուստի՞ յառաջագային. եւ ո՞ր իցէ դեղ դարմանոյ նոցին։ Զի առանց այսպիսւոյ ծանօթութեան եւ դարմանոյ, անօգուտ լիցի քննութիւնս եւ անհանգիստ յետին պատկրաստութիւն մահու։ – Քննեսցուք եւ զվնասս զանցառութեան պատշաճական եւ պիտանի գործոց՝ վասն որոչ խիթայ խիղճ մտացն, եւ համարք պահանջիցին յատենի արդարութեան՝ որպէս զգործեցելոցն իրաց։

Ո՞րպէս ըղձալի էր մեզ թէ քաղաքավարեալ էաք ի կեանս. ո՞րպէս կատարեալ զսովորական գործս մեր. ո՞րպէս յառաջեալ ի կեանս եւ ի կատարած կենաց։ Հայասցուք յետս՝ յանցեալսն. ընդ ո՞ր հաճիցիմք եւ գոհասցուք, ընդ թերութիւնս եւ ընդ մեղս, եթէ ընդ ջանս, ընդ ճգունս եւ ընդ բարիս զոր գործեցաք. – հաւանիցի՞մք եւ ընդ յեղանակ կենաց սերկեան աւուրս։ – Զի՞նչ օգուտ եղեւ, կամ զի՞նչ մնայցէ մեզ ի դիւրութեանց եւ ի վայելից մարմնոյս, ի զբօսանաց եւ ի պէս-պէս զբաղմանց, ի գիտութեանց, ի գովութեանց, ի փառաց եւ ի գերազանցութեանց՝ յամենայն աշխարհի եւ ի միջի նմանեաց մերոց։ Ո՞րքան գերագոյն քան զայդոսիկ երեւիցին մեզ արդ կեանք մեռելակիրթ, կեանք խոնարհք, կեանք հանապազորդեալք ի սէրն Աստուծոյ, կենաք մաշեալք ի ջանս փրկութեան անձինս։ Երանի՜ այնմ՝ որ այնպէս կեայ, զի ի ժամու մահուանն առաւել խնդալոյ ունիցի պատճառս քան սգալոյ, որպէս ասէ Նմանութիւնն Քրիստոսի։

Հարցից ես դարձեալ ցանձն իմ. կամիցի՞ս մեռանել այժմիկ յայսպիսում պայմանի՝ յորում գտանիսդ. չիցէ՞ ինչ որ ճնշիցէ զխիղճ մտաց իմոց. պատրա՞ստ իցեմ ի մահ, եւ յանդիմանա լինել յատեան դատաւորին. – որպիսի՞ վճռոյ ակն ունիցիմ. – ո՞ր տուն յաւիտենական կազմեալ կայցէ վասն իմ. – առ ո՞ յերկուցն կայանից դիմէին կեանք իմ. յի՞նչ յուսացուցանեն զիս սովորութիւն վարուց իմոց եւ եղանակ գործոց. – յաճախ հակամիտեալ ընդ հիւսիսի՝ համարիցի՞մ անկանել ընդ հարաւ՝ փայտս կոճոպեալ յոստոց եւ ի պտղոց լաւութեան։ Սքանչելիք իմն լինէին, մանաւանդ թէ ծաղու կարծիք, եթէ զընթացս կենացն ուղղեալ եւ երթեալ ընդ ճանապարհ Բաբելոնի՝ ի կատարածին հասանէր ոք ի դրունս Երուսաղեմի. կամ ըստ Տեառնական յարացուցին՝ ընդ լայնն հետեւեալ դուռն եւ ճանապարհ կորստական՝ ի կենացն հասանէար դուռն՝ յոր տանի անձուկն միայն նրբափողոց։

Եւ արդ զիա՞րդ ունիցիմ ես մեռանել. իցէ՞ ինձ յուսալի ճողոպրել ի յետին ճգանց եւ յորոգայթից անհաշտ ոսոխի իմոյ, ի ժամու մահուանս, կամ յաղթո՞ղ գտանել փորձութեանն՝ յոր յաճախ գթեցոյց զիս. – ջանացի՞ ի կեանս իմ կալ հակառակ հակառակողի հոգւոյս. եւ եթէ յաղթեցայ, որպէս բազում անգամ, կանգնեցի՞ զանկումն իմ նորանոր ճգամբ եւ ապաշխարութեամբ։ Իցէ՜ թէ էր իմ կեցեալ որպէս փափագէի գտանել ի ժամ մահուան իմոյ։ Այլ արդ, որ զիարդ եւ է, իմ կամք եւ առաջադրութիւն լիցի առաջի պատկերի եւ զինու խաչաչարչար Փրկչին իմոյ, ստրջանալ եւ ապաշաւել զանցեալ կեանս իմ. եւ ամենայն խնամով գուն գործել ուղղել զայս եւ զայն թերութիւնս եւ ախտս իմ։ – Ջանացայց՝ նորին շնորհօք՝ յաղթող լինել անձամբ անձին, եւ գործել հզօրեղապէս գործ մի լաւութեան, որպէս ազդէ յիս ներշնչումն աստուածային գթութեան, որով յուսացայց բարիոք վճարել զհարկ մահու, եւ երանելի կենաց լինել ժառանգորդ։ Արդ խնամով քննեցից տեսից՝ ո՞ր յաղթութիւն, ո՞ր գործ լաւութեան է՝ զոր խնդրէ յինէն օգուտ իմ եւ կամքն Աստուծոյ, կամ ո՞ր նուիրումն եւ հրաժարումն ի սիրելւոյ եւ յըղձալւոյ՝ զոր պահանջէ փրկութիւն իմ եւ Փրկիչն իմ. գիտելով չափ՝ զի ճիգն իմ եւ յարատեւութիւն յառաջադրեալս ուղղութիւն՝ բարերոյս եւ անդորր յարդարեսցեն ինձ զվախճան կենացս։

Գ. ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՒԹԻՒՆ. – Լաւագոյն եւ էական պատրաստութիւն ի մահ՝ բարւոք մաքրութիւնն է խղճի մտաց՝ ուղիղ խոստովանութեամբ, յոր հաստատեալ կայ յաւէտ յաւիտենականն փրկութիւն. եւ ի դէպ է այնպէս առնել եւ ի կրթութեանս՝ որպէս թէ յետին նուագ էր, եւ դատաւորն համարս պահանջէր իսկոյն։ – Առ որ՝ ի դէպ է համարձակեւ վստահութեամբ յայտնել խոստովանահօր զամենայն խիղճ մտաց, որպէս եթէ տեսցէ ի հայելւոջ զճշգրիտ պատկեր հոգւոյն, իբրեւ յաւուր անդ վերջին դատաստանի. եւ թէ հնար է՝ այնպէս ամբաստանել զանձն՝ որպէս մեր յայնմ աւուր ահեղի։ Ըստ մսին արժան է եւ յամենայն սրտէ զեղջ՝ վասն մեղանացն. եւ ոչ շատանալ սովորական առաջադրութեամբք ուղղութեան, այլ ուշի ուշով քննել զկարեւոր ուղղելի յանցուածս. առանձինն խնամով զգուշանալ այնց մեղաց՝ որք եւ այլոցն են առիթք, կամ բազմատանջք յոյժ. եւ դնել ի մտի չտալ բնաւ նոցա տեղի, զոր ամենայն յիշելով զառաջադրեալն, եւ փափագելով անտեղիտալի նմալ մինչեւ յերկրորդ խոստովանութիւնն։ Առ այս լաւ իցէ եւ դիմել առ Սուրբ ոք բարեխօս յատուկ, եւ օգիական ունել ի մարտի ընդդէմ այն ինչ ախտի կամ թերութեան. բազմաց օգտեալ է այս հնար օժանդակութեան կարեկից Սրբոց։ – Աւելի համարիմ ասել յետ այսորիկ՝ զի հարկ է եւ ամենայն հաւատարմութեամբ կատարել զապաշխարանսն սահմանեալս ի Խոստովանահօրէն. յօժարութեամբ ընդունելով զոր ինչ եւ պատուիրեսցէ՝ իբրեւ յաստուածուստ կարգեալ, թէպէտեւ ծանունք կամ անհամբոյրք, եւ նուաստացուցիչք ինչ իցեն յաչս այլոց. փափագելով այնու խոնարհութեամբ հատուցանել փոքրի շատէ՝ աստուածայնոյ արդարութեան՝ ի վերջնումն անդ անաչառ եւ անդարման ատենի։

Եւ զի ոչ ի միում եւեթ ի խոստովանութեանն պահու պարտ է զղջական սրտիւ առ Աստուած աղերսել, այլ արժան եւ վայել է հանապազօր՝ ընդ առաջադրութեանն եւ զապաշաւն յանդիման առնել, սովորեսցին սիրտ եւ շրթունք, թէպէտեւ յանդիման առնել, սովորեսցին սիրտ եւ շրթունք, թէպէտեւ անմռունջք, յեղյեղել ի խորոց հոգւոյ՝ այսպիսիս ինչ ներգործութիւնս. «Աստուած իմ, հայր գթութեանց եւ անունդ անհասանելի բարութեանց, ահաւադիկ առ ոտս քո անկեալ կամ ծառայս ապստամբ եւ անթիւ մեղաց պարտական, որ չիշխեմ զաչս յերկինս ամբառնալ. այլ խոնարհեալ անձամբ թաւալիմ առաջի աթոռոյ ողորմութեանդ, եւ դառնացեալ սրտիւ խոստովանիմ զամենայն մեղս իմ. զարհուրիմ ի բազմութենէ նոցին եւ ի պէսպէս հանգամանաց. մանաւանդ զի մեղայ եւ զկնի յետին խոստովանութեանս, խորհրդով, բանիւ եւ գործով, ընդդէմ քո եւ պատուիրանաց քոց, եւ ընդդէմ ընկերաց իմոց, հպարտութեամբ եւ նախանձու, հեշտութեամբ եւ անմաքրութեամբ, ցասմամբ եւ պղերգութեամբ, եւ այլովք պէսպէս յանցանօք, անարգելով լրբութեամբ զմեծ վայելչութիւն քո, զգերագոյն իշխանութիւնդ եւ զփառս։ Այլ արդ ատելով ատեամ եւ գարշիմ յամենայն այլանդակ գործոց մեղաց իմոց, յիշեցելոցս եւ մոռացելոց. արդ քաջ ճանաչեմ զանհնարին աղտեղութիւն նոցին. եւ զարհուրելով յիշեմ զժամն եւ զվայրկեան՝ յորում իշխեցի կամ ապշեցայ գործել զայնոսիկ առաջի ամենատես աչաց քոց, մատնելով զհոգի իմ ի վտանգ յաւիտենական մերժման յերեսաց քոց։ Արդ զղջացեալ գարշիս ի նոցունց, ոչ զի գարշելիք են, կամ զի ցանկալի են վարձք արդարոց՝ որոց անարժան գտայ, եւ կամ առ ահի պատուհասին՝ որում պարտական գտայ, այլ զի մեղայ քեզ, Բարութիւն անբաւ. զի ամենեւին զզուելի են մեղք առ անճառելի սրբութիւնդ, առ բարեսէր կամսդ, եւ առ ամենայն անհասանելի կատարելութիւնս քո, առ բովանդակ էութիւն քո։ – Ո՜հ, զազիր եւ դժնդակ մեղք, զիա՞րդ սիրեցի զձեզ կամ ընտրեցի քան զԱստուած. զիա՞րդ որդնս աղկաղկ ժպրհեցայ արհամարհել զիս Տէրն, զիմ արարիչն, զփրկիչն իմ բարերար. – զիա՞րդ անզգայեալ այնպիսի ոճիրս եւ լուտանս փոխանակեցի ընդ ընդ այնքանեաց նորայն հայրական խնամոց, տրից եւ ձրից, որ ի վեր են քան զամենայն գութ եւ զխնամ. – զիա՞րդ մոլեալ՝ զմարմին եւ զկորուստ նախակարգեցի քան զհոգի եւ զփրկութիւն, զդժոխս քան զարքայութիւն։ ... Եւ առ ի՞նչ մեղայ. – առ ոչինչ մի. առ շահ անշահ, առ հեշտ րոպէական, ամօթալի եւ անյիշելի. եւ այն ոչ ի բռնութենէ ուստեք կամ առ ահի տանջանաց, այլ յօժարութեամբ եւ կամաւ. – ի մոռացօնս արկեալ զխոստմունս եւ զսպառնալիս Աստուծոյ իմոյ, մանաւանդ թէ անմոռաց ունելով, եւ ոչ կամելով լսել ձայնի նորա եւ ձայնի գիտակցութեան իմոյ. եւ այն ի պահու՝ յորում վայելէի ի պէսպէս բարիս Աստուծոյ, մինչդեռ հաշտ ակամբ հայէր յիս, եւ ի թիւս որդւոց իւրոց գրէր զիս. իսկ ես ընդվզեալ կենսատուր՝ խոզաբուտ ցամաք եղջերաց ցանկացայ... Ամաչելով ամաչեմ յանձնէ իսկ իմէ, եւ ոչ գտանեմ տեղի թաքըստեան. բայց դարձեալ ամօթապարտ երեսօք եւ կորացեալ գլխով, սրտիւ բեկելով անկանել առ ոտս Հօր իմոյ, փարել զծնողական ծնգովքն, եւ կարկառել զաղտեղեալ ոգիս յամենամաքուր գիրկս գթութեանն։

Աստուած իմ, բարութիւն անբաւ, գեղեցկութիւն անճառահրաշ, ապաշաւեմ, զղջամ, ցաւիմ ի վերայ մեղաց իմոց. եւ զղջամ դառնապէս յամենայն զօրութենէ սրտիս, կամացս եւ հոգւոյս. առաջի իմ են եւ եղիցին հանապազ ցաւք իմ. զի չար ընդ բարւոյ փոխանակեցի քեզ։ Բղխեսցեն աչք իմ աղբերս արտասուաց, լալ եւ լուանալ ի տուէ եւ ի գիշերի զաղտեղութիւն մեղացս՝ որովք զոգի եւ զմարմին ապականեցի. լամ եւ լացից եւ ողբացից զանօրէնութիւնս իմ՝ զամենայն աւուրս կենաց իմոց... Աստուած իմ, քաւեա զիս զմեղաւորս, որ չեմ բաւական արժանապէս ապաշաւել եւ սրբել զանձն իմ. այլ օժանդակ ինձ առեալ զարժանաւորացն հեծութիւնս եւ զղջմունս, աղերս մատուցանեմ ըստ պոռնկին եւ մաքսաւորին, զարտասուս Պետրոսի եւ զհամբոյրս Մագդաղենին, եւ զնոյն ինքն զահեղահրաշ ցաւս եւ հեծութիւնս մարդացելոյն եւ խաչելոյն վասն իմ Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ՝ յուսոյն իմոյ։ Հայեաց Հայր ամենակալ յՈրդին քո իսկակից, միածին յերկինս, կուսածին յերկրի. հայեաց ի գրաւականդ այդ փրկութեան աշխարհի. եւ ընդ Որդիդ քո այդ սիրելի՝ հայեա՛ց թափանցանելով՝ եւ յիս յորդիս ուծացեալ եւ մոլորեալ երբեմն, եւ արդ ստրջացեալ, չարձ արարեալ ի տուն, ի գիրկս, յանզեղջ սէր Արարչիդ իմոյ եւ Փրկչի»։

Ըստ այսոցիկ եւ ըստ այսպիսեաց պաղատանաց զղջականաց, զուգեսցես ո՜վ անձն մեղուցեալ եւ արդ զգաստացեալ, եւ զառաջադրութիւն կամացդ հաստատութեան, առ զգուշանալ յամենայն մեղաց, ի մեծաց եւ ի փոքունց. զի որ ինչ մեղք է՝ չար է եւ խոտելի, եւ յամենայն առթից մեղաց, մենաւանդ որք առաւել գայթակղութիւն քեզ եղեն եւ հրապոյրք իցեն։ Դիր ի մտի հսկել ի վերայ ամենայն մասանց եւ զօրութեանց անձինդ, եւ ամենայն ուրեք, յամենայն ժամանակի. եւ ասա դու քեզէն, Ուխտս եդի եւ կատարեցից, մի՛ եւս մեղանչել կամաւ. յանձն առնում զամենայն վնաս ընչից, մարմնոյ եւ կենաց, քան եթէ յօժարել եւ գործել մեղս, առաւել ընտրեմ զրկիլ ի զգայութեանց մարմնոյ եւ մտաց, քան մատնել զնոսին ի մեղս, եւ նոքօք զանձն իմ ի կորուստ շնորհաց. առաւել ընտրեմ զնախատինս եւ զցաւս ի վերայ երկրի, առաջի մարդկան, քան մեղանչել եւ յԱստուծոյ աչաց ելանել. ընտրեմ մեռանել քան մեղանչել։

Այլ յուշ ածելով եւ զյողդյողդ եւ զդեդեւել կամացդ, զյանկարծահաս փորձութիւնս, զձանձրութիւն եւ զթուլութիւն, զերկար առողջութիւն մարմնոյ եւ զյաջողուածս ինչ կենաց, որք վերամարտք են պնդութեան կամաց հոգւոյ, երդմնեցո զգթութիւն Աստուծոյ, զբարեխօսութիւն Աստուածամօրն եւ զօժանակութիւն հրեշտակաց եւ Սրբոց՝ պաշտպան կալ քեզ յարաժամ, յուշ առնել զոր խոստացարդ բոլորով սրտիւ յաւուր պատրաստութեան քո խոստովանութեամբ. եւ այլս ինչ որպիսի եւ է հնարել քեզ յիշեցուցիչս, եթէ տեսանելիս եւ եթէ իմանալիս, ըստ ամսոց, ըստ աւուրց եւ ըստ ժամուց. եւ ի վերայեւ ի վերոյ ամենայնի՝ դնել կնիք անդրժելի զպատուական մարմին եւ զանգին արիւ Փրկչին Յիսուսի, զամենասուրբ Հաղորդութիւնն։

Դ. ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹԻՒՆ ԿԱՄ ԱՅՑԵԼՈՒԹԻՒՆ ԽՈՐՀՐԴՈՅ՝ ՍՐԲՈՒԹԵԱՆ. – Յետ այսպիսւոյ պատրաստութեան՝ եթէ եւ ոչ կարիցես առ օրին կատարել զխոստովանութիւնդ եւ ընդունել իրապէս զխորհուրդն սուրբ, սակայն ե՛րթ յանդիման լեր նմին յեկեղեցւոջ, ուր բազմեալ կայ եւ հանապազ սպասէ քեզ Փրկիչն մարնմացեալ եւ պատարագեալ, եւ անկեալ առ ոտս նորա՝ կատարեա զներգործութիւնս հոգւոյ. խոստովան լեր նմա, զի հաւատաս աներկմիտ՝ եթէ կայ մնայ քեզ մեռանել եւ ի դատաստան մտանել, եւ ըստ գործոցդ ընդունել հատուցումն ի նմանէ, որ այժմիկ աստանօր փրկիչ եւ քաւիչ է ամենագութ, անդ դատաւոր արդար եւ անաչառ. յիշելով զյանցուածս քո եւ զմեղանս՝ խոնարհեա՛ց մինչեւ յոչընչութիւն քո. զի արդարեւ ոչինչ մի ես առաջի նորա, եւ չար քան զոչինչ՝ եթէ ոչ պահեսցեն զքեզ շնորհք ողորմութեանց նորա։ Ապաշաւեաց դառն եւ քաղցր արտասուօք ի վերայ ամենայն անգիտութեանցդ եւ անփութութեանց, եւ ա՛նկ կալ գթութեանց ստեղծողին եւ փրկողին զքեզ, որ քաւիչ եւ սրբիչ է ապաշխարողաց, եւ զսեւացեալսն իսպառ մեղօք՝ ոչ միայն յառաջին մաքրութիւնն հանէ, այլ եւ ի գերագոյն պայծառութիւն, շատ է թէ ընդունակ ոք լիցի ազդմանց նորին եւ շնորհաց։ Այո, արդարեւ, թէպէտ եւ բազում անգամ մեղուցեալ եւ ընդ երկարեալ ի մեղս, այլ արդ ստրջացեալ եւ զղջացեալ, ակն ունիմ եւ ես ողորմութեանց Աստուծոյ Փրկչին իմոյ, քաւութեանեւ թողութեան, եւ շնորհաց մինչեւ իսպառ յարատեւութեան. ակն ունիմ եւ յուացեալ եմ, քանզիոչ միայն կարես թողուլ զմեղս իմ, այլ եւ կամիս, եւ խոստացար իսկ. քանզի ամենայաղթ է սէր քո արարչական եւ փրկական. եւ ես ապաւինեալ ի գթութիւնս քոանբաւս եւ յարդիւնս Փրկչին իմոյ Յիսուսի՝ ուխտս դնեմ այսօր ի պատրաստութիւնս յայսմիկ՝ ջանալ հնարել որչափ գուցէ յիս կար զօրութեան, արժանանալ սրբարարդ շնորհաց եւ ժառանգել զպատրաստեալդ ի յաւիտենց սրբոց քոց զարքայութիւն։ Ո՜ տայր ինձ, Աստուած եմ, յայսմհետէ սիրել միայն զքեզ՝ զմիակ եւ զամենեւին սիրելիդ, առաւել քան զամենայն աշխարհ, առաւել քան զկեանս իմ, առաւել քան յամենայն ինչ. եւ զամենյն գործ՝ զոր մնայցէ ինձ գործել տակաւին իկեանս իմ՝ ի սէր քո նուիրել, սիրով քոյին կատարել։ Ո՜ տայր ինձ յարաժամ անձկալ կատարածի կենացս այսորիկ՝ որ խափան լինին պարզապէս քումդ տեսութեան, պաշտաման եւ սիրոյ, եւ ելանել հասանել յանսպառ աղբիւրդ սիրոյ, որոյ եւ շիթ մի միայն մեծ է ինձ քան զծովս կենցաղական վայելից, եթէ արժան իցէ վայելս կոչել։

Վասն որոյ եւ անբաւ գոհութիւնս մատուցանեմ մեծի քում վայելչութեան, վասն բազմապատիկ բարեացդ՝ որով լցեր զիս՝ զխոտան եւ զփանաքի արարածս՝ յամենայն կեանս իմ. գոհանամ մանաւանդ զի խնայեցեր յիս եւ ոչ ետուր ինձ յանկարծօրէն մեռանել ի ժամու՝ յորում մեղայ մեծապէս, այլ եւ շնորհեցեր ինձ ժամանակ պատրաստելոյ ի մահ. եւ զի արարեր ինձ ողորմութիւն՝ զոր զլացար բազմաց լաւագունից քան զիս, յորոց վերայ եհաս յանզգաստից մահ, ըստ անքննելի քոց դատաստանաց, մինչչեւ էր նոցա զմտաւ ածեալ զպատրաստութիւն մահու. ո՜հ, եթէ մեռեալ էր իմ յայնպիսում պայմանի՝ արդ տոչորէի ի հուր գեհենին։ Զսոյն գործելով իմ չարիս մեծամեծս, ի նմին պահու՝ զայլս դատապարտեցեր եւ ինձ երկայնամտեցեր. այո, զողորմութիւնս քո երգեցից յայսմ հետէ եւյաւիտեան։ Բարեխօս ինձ ունելով զամենօրհնեալ միշտ Սուրբ կոյս Աստուածածինն, զհայրագիր Քրիստոսի Աստուծոյ իմոյ յերկրի՝ զՍ. Յովսէփ, զհրեշտակապետսն Միքայէլ եւ գաբրիէլ, զհրեշտակն իմ պահապան, զպաշտպանս իմ Սուրբս, եւ զամենայն Սուրբս, որոց աղօթիւք եւ օժանդակութեամբ՝ արժանի եղէց կեալ զմնացուած կենաց իմոց՝ ակնկալութեամբ կատարածին, եւ բարւոք պատրաստութեամբ եւ ընդունելութեամբ սրբոց խորհրդոց՝ ննջեցից եւ ես զքուն յուսոյ անմահութեան։

Ե. ՕԾՈՒՄՆ ՎԵՐՋԻՆ. – Ի բովանդակեալ զխորհրդական պատրաստութիւն մահուան, արժան է ընդունել մտաւորապէս եւ զՕծումն վերջին, այնու յօժարութեամբ եւ հաւատով՝ որով ցանկացան մեծամեծք ի Սրբոց ընդունել զայն՝ ընդ վերջնոյ թոշակին, եւ որով հաստատեալ է յԵկեղեցւոյ Սրբոյ. փափագելով հաղորդ գտանել շնորհացն որ նովիմբ ազդի յոգիս եւ ի մարմինս իսկ արդարոց։ Այժմէն խնդրեսցուք յԱստուծոյ արժանի առնել եւ զմեզ հոգեկեցոյց թոշակին եւ օծմանն յետոյ, հացին եւ իւղոյն՝ որ հաստատեն զսիրտ եւ զմարմին, եւ մի՛ վրէպ գտանիլ յանկարծ եւ անպատրաստ մահուամբ։ Եւ ամենայն լրջութեամբ ընթերցցուք զկարգ աղօթիցն եւ օրհնութեանց, որպէս թէ առընթեր ունելով զկատարիչ խորհրդոյն զքահանայն, եւ ի նմանէ լսելով. կնքեսցուք հաւատով զզգայարանս մեր օծանելիս, եւ ասասցուք մի ըստ միոջէ, Սովին սուրբ օծութեամբս եւ իւրով ամենագութ ողորմութեամբն՝ սրբեսցէ Տէր զաչս եւ զականջս, զհոտոտեքիս եւ զշօշափելիս իմ, զձեռս, եւ զոտս եւ զսիրտ եւ զերիկամունս. եւ ամենայն մեղք՝ զոր սոքօք գործեցի ցի, թողցին ինձ յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ։Եւ յասելն զայսոսիկ՝ հառաչեսցուք եւ ի սրտէ ի վերայ մեղաց՝ որոց գործիս եւ պաշտօնեայս արարաք զմասունս մարմնոյ մերոյ, եւ մաղթեսցուք ի Փրկչէն մերմէ՝ ներել մեզ եւ քաւել վասն ցաւոց՝ զոր կրեաց նովիմբք զգայարանօք անմեղ մարմնոյ իւրոյ, եւ հայցեսցուք ընդ քաւութեան մեղաց՝ արժանաւորել զմեզ եւ թողութեան պատուհասին՝ զոր ձգեցին յինքեանս զգայութիւնք մեր, եւ շնորհս՝ մի՛ եւս զինելոյ զնոսին ի կորուստ հոգւոյ, այլ յօժանդակութիւն փրկութեան, ի ձեռն բարի գործոց եւ մեռալութեանց։

Յուշ լիցին եւ այս կարեւոր յիշելիք ի յետնումս յայս պատրաստութեան, զի ոչ առ Աստուած միայն են պարտք մեր, այլ եւ առ ընկերս. եւ այս երկակի. կամ նուազութեամբ սիրոյ մերոյ առ նոսա, եւ վնասուք՝ որ եւ է օրինակաւ. ատելութեամբ թշնամութեամբ, բամբասանօք, քինու եւ նախանձու. կամ գայթակղութեամբ, եւ անփոյթ առնելով զօգուտ նոցին զհոգեւոր եւ զմարմնաւոր, մանաւնդ յորժամ պաշտամամբ, հասակաւ եւ ըստ դիպաց՝ պարտաւորք իսկ էաք օգնել նոցա. եւ յառաջ իսկ քան յԱստուծոյ՝ խնդրեսցուք ի նոցանէ ներումն թողութեան եւ անյիշաչարութեան. թողցուք եւ մեք ի սրտէ՝ եթէ ունիցիմք ինչ խէթ, կամ կրեալ իցէ վիշտս եւ չարիս. եւ ամենայնիւ համարձակ լիցուք ասել յատենի Աստուծոյ՝ առ որ հանդերձեալս եմք յետ փոքու միոյ յանդիման լինել, «Թող ինձ Տէր զյանցանս իմ, որպէս եւ ես թողի իմոց պարտապանաց»։ Իսկ երկրորդ ազգ պարտուց մերոց՝ առ այնոսիկ է՝ որք առաւել սիրեցին եւ կարեկից եղեն մեզ, ազգակցութեամբ, ընտանութեամբ, վարդապետութեամբ եւ հրահանգօք, հոգեւոր եւ մարմնաւոր ողորմութեամբք եւ պէսպէս երախտեօք, որք ի բովանդակ ընթացս կենաց մերոց եւ որք ի ժամանակի աստ յետին հիւանդութեան մերոյ պաշտեցին եւ պաշտեի զմեզ. ի ծնողաց անտի մերոց մինչեւ ցվերջին հիւանդապահն, եւ վերջնագոյն եւս հոգացողս լքեալ եւ դիակնացեալ մարմնոյ մերոյ եւ ի յուղարկաւորս նորին. – ննջեցելոցն՝ կանխելոց քան զմեզ յայն աշխարհ՝ յոր ահա երթամք եւ մեք, մաղթեսցուք հանգիստ յաւիտենական. իսկ կենդանեացն, եւ որ շուրջ զմեօք, միոյ միոյ ըստ իւրաքանչիւր աստիճանի եւ երախտեաց՝ հատուսցուք ջերմն խանդաղատանօք շնորհակալիս եւ խոստումն յիշելոյ եւ ի հանդերձեալ կեանսն, եւ յոյս՝ անդէն լնլոյ զթերին ինչ զոր թերացաք առ նոսա. խնդրեսցուք խոնարհութեամբ եւ միամտութեամբ զաղօթս եւ զօժանդակութիւն նոցա գործովք բարեաց, մանաւանդ մատուցմամբ կամ առաջի կալով մեծի եւ մեղսաքաւիչ պատարագին, ի քաւութիւն մեղաց մերոց՝ զորոց չիցէ մեր հատուցեալ աստէն զպարտիս արդարութեան. եդեալ ի մտի առաւելապատիկ եւս օժանդակել օժանդակողացն մեզ՝ յորժամ ողորմութիւնն Աստուծոյ Փրկչին՝ հանցէ զմեզ յանդորր եւ ի լոյս երեսաց իւրոց։

Զ. ԱՒԱՆԴՈՒՄՆ ՀՈԳՒՈՅ։ – Հատուցեալ եւ զյետին պարտքս արդարութեան առ մարդիկ, հրաժարեա՛ց այնուհետեւ յամենայն աշխարհէ, ո՜վ որ հագասդ զանդառնալի հրաժեշտ հոգւոյդ. հայեա՛ց շուրջ զքեւ՝ մտօք, քան նուաղեալ աչօք, յորմէ եղծանին կերպարանք ծանօթագոյնք անգամ. տե՛ս միայն զնշոյլ աղօտ մոմեղինին լուցելոյ ի սնարսդ, զխաչն ի վերայ լանջացդ, զոր աստստին համբուրեալ կա՛լ ի ձեռին. եւ լուր զձայն պաշտօնէին, որ ասէ, Հրաժարեաց հոգի հաւատացեալ, հրաժարեաց յաշխարհէ աստի եւ ի կենաց քոց, եւ երթ ի հանգիստ յաւիտենից. Հաւատս ունելով, հոգի խաղաղութեան, ե՛րթ առ Արարիչն քո, հայցելով, Աստուած իմ, հանգո՛. ի քաղաք Տեառն Աստուծոյ, ի տուն յաւիտենից երթթիցես հանգչել ընդ Սուրբ Աստուծոյ։ – Բա՜բէ. ահա ուրեմն հասեալ կամ եւ ես յելս կենաց եւ յաշխարհէ աստի յաշխարհն հանդերձեալ, ըստ բանից Մեծին Գրիգորի. ելի՜ց արդ ի կաւեղէն յարկէս՝ մտանել ի տուն յաւիտենականութեան։ Հա՛պա, թողից լքից կամաւորապէս զհողեղէնս այս մարմին, զի մտից յանեղաշէն տաճարն Աստուծոյ. տեսանել դէմ յանդիման զվայելչութիւն երեսաց Աստուծոյ, զսիրելին իսկական. ժառանգեցից բովանդակ, իսպառ եւ լիովին զամենայն բարութիւնս միանգամայն։ Ո՜վ անճառ պարգեւացս. ճանաչել զամենակալ կարողութիւն Հօր Աստուծոյ, զիմաստութիւն Որդւոյն Միածնի եւ զգութ սիրոյ Հոգւոյն Սրբոյ. տեսանել զփառս արքայութեան Աստուծոյ, դասակից լինել Սրբոց, խառնիլ յերամս հրեշտակաց. ոչ եւս խիթալ ի մեղաց, ոչ եւս երկնչել ի մահուանէ, ոչ բնաւ կասկածել ի կորստենէ յաւիտենական վայելիցս։ Ո՜վ, քանի՜ ընդարձակ եւ ամենալից են բարեօք օթեվանք յաւիտենից՝ զոր պատրաստեաց Փրկիչ մեր Քրիտսոս՝ ի տան Հօր իւրոյ՝ վասն սիրողաց իւրոց… Քաջալերա՛ց, հրճուեա՛ց, խրախացի)ր հոգի իմ, զի ահա փոքր միւս եւս, եւ «ի տուն Տեառն երթիցուք մեք» սակաւիկ մի եւս, եւ «Տրտմութիւն մեր յուրախութիւն դարձցի» յուսա՛ առ Աստուած, խոստովանեա նմա. Աստուած՝ արարիչն իմ՝ նոյն ինքն եւ փրկիչ իմ է։ – Յուսա՛ ի նա եւ մի՛ խռովիր՝ եթէ կայ մնայ քեզ տակաւին փոքր մի եւ յամեն յերկրի աստ եւ ի կեանս, որ մինչեւ ցշունչն յետին ընդ ահիւ կայ թշնամեաց հոգւոյդ. այլ յիշեա զի որ ստեղն զքեզ՝ վասն իւր ստեղծ զքեզ. եւ որ այնքան խնամեաց եւ դարմանեաց ի վերայ երկրի զմարմինդ, նոյն՝ յաւիտենական սիրով զնդայ ի վերայ հոգւոյդ. – քոյովսանն տկար ես յոյժ, հզօր են ոսոխք քո. այլ հզօրագոյն, նա՝ ամենազօր է Տէր քո եւ փրկիչ. եւ նա «գիտէ զստեղծուածս մեր զի հող եմք». այլ արեամբ նորոյն Ադամայ նորոգեաց ամրացոյց զբնութիւնս մեր, եւ հանցէ յանմահութիւն։ Եւ ահա ի հուսկ պահու կենացդ՝ կնիք վաւերականի, կնիք յուսոյ եւ սիրոյ յաւիտենականք՝ կարկառէ քեզ զխաչ իւր փրկարար. թեւք նորին նշանակք են թեւոց Քրիստոսի՝ որովք փարի զքեւ, մէջ նորին՝ նշանակ սրտին յիսուսի՝ զոր հանգուցեր ի սրտի քում՝ յետին թոշակաւ, յոր եւ հանգի արդ յուսով, եւ հանգիցես ըտուգութեամբ. – շիթք արեանն՝ զոր նշմարիցես ի նմին՝ հաւատոյ աչօք՝ մէն բարբառք են աւետեաց ներողութեան եւ ողորմութեան, գրաւական յուսոյ, առհաւատչեայ փրկութեան։ Այո, այո, ի քեզ Տէր, ի Փրկնչդ ի Յիսուս յուսացայ եւ յուսացեալ եմ ես, զի մի՛ ամաչեցից յաւիտեան։ Եւ ի ձեռս քո աւանդեմ զոգի իմ։

Յայս հասեալ կէտ խորհրդական պատրաստութեան մահու, խորամուխ լեր առ վայր մի եւս ի հուսկն այն րոպէ կենաց, եւ ի սկիզբն հանդերձելոցն. եւ անշշունջ լեր մտախոհ ազդմանց հոգւոյդ, որպէս թէ ոչ եւս աստի՝ այլ յայնմ աշխարհէ ուր փոխեցան։ Եւ յորժամ անցցէ պահն խորին ամփոփման ուշոյ մտացդ եւ զգայցես զի տակաւին կեաս յաշխարհի աստ, եւ փորձ իմն էր մահու զոր փորձեցեր այսօր, հարց ցանձն քո, նախ, եթէ արդարեւ եւ ստուգիւ մեռեալ իսկ ի յասելս «ն եռս քո, Տէր Յիսուս աւանդեմ զոգի իմ», ո՞ւր եւ որպիսի՞ արդ գտանէի։ Երկրորդ, եթէ տուեալ էր ինձ յետ միանգամ մեռանելոյ՝ վերադառնալ ի կենաս եւ գիտել՝ զի միւսանգամ մեռանելոց եմ յետ ամսոյ միոյ կամ տարւոյ, կամ այսքան ինչ ժամանակի, ո՞րպէս կամէի կեալ զժամանակն այն չափեալ։ Եւ զոր կամէիրն՝ առաջադրեա սրտի մտօք առնել՝ շնօրհօքն Աստուծոյ. տալով նմա փառս եւ գոհութիւն զի ազդեաց քեզ զայս եւ զնմանօրինակ իմաստս պատրաստութեան ի մահ, առ ուղղել այնու զընթացս սահմանեալ կենաց քոց. եւ յորժամ դարձցիս սկիզբն առնել սովորական կամ պարտական գործոց քոց, անմոռաց կալցես եւ զյետին յիշատակդ. այսինքն է, զի զերծար ի մահուաէ առ փոքր մի եւեթ ժամանակ. եւ յետ փոքուն այնմ կայ քեզ ընդ հուպ մտանել յօրհաս, ի թաղումն, ի դատաստան, ի քաւարան, եւ ի տուն յաւիտենից. եւ ամենայն չօժարութեամբ եւ ջանիւ գուն գործեա արծարծել եւ անշէջ պահել ի սրտիդ զկայծակն վառեալ ի խորհրդածութեանցս յայսցանէ. որպէս զի երանի՜ իցէ քեզ՝ եթէ եկեալ Տեառն քո՝ գտցէ զքեզ արթուն. ամէն ասեմ քեզ, ի վերայ ամենայն ընչից իւրոց կացուսցէ զքեզ, յարքայութեան իւրում։