Ճառք հոգեւորք վասն միանձանց

Դ.
ԵՂԻՑԻՆ ԿԱՄՔ ՔՈ, ՈՐՊԷՍ ՅԵՐԿԻՆՍ ԵՒ ՅԵՐԿՐԻ

Փրկիչ մեր եւ վարդապետ՝ որ զամենայն պէտս հոգւոց մերոց համառօտեաց ի հակիրճ աղօթսն՝ զոր ուսոյց աշակերտացն մատուցանել առ Հայր, թուի ինձ եւ զհամառօտնզայն բովանդակեաց ի միյայս սուղ բան. «Եղիցին կամք քո». եւ իւրով իսկ օրինակաւ հաւաստեաց զայն յորժամ յամենաղէտ տագնապի մարդկային բնութեանն, առաջի ունելով զարհաւիրս եւ զպատուհասն մօտալուտ որ գալոց էր յիւր վերայ ի քաւութիւն պարտեաց ադամածնացս, եւ արդէն իսկ անհնարին խռովութիւն սրտին զարիւնն քրտնակայլակ ընդ թաղանթս դիմացն ծակոտեալ արտաքս թորեցուցանէր, տկար մարմնով եւ յօժար հոգւով զայս եւեթ բան ասաց, «Հայր իմ. ոչ իմ կամք, այլ քոյդ եղիցին»։ Եւ այնպէս ետ զանձն ի մատնիչն ի դահիճս, ի խաչ եւ ի մահ։ Այսպէս ի գլուխ ել փրկութիւն մարդկան, որ սկսաւն այլով իմն զարմանալի արտասանութեամբ սոյն բանի՝ այլոյ սքանչելի անձին. կոյս էր նա անփորձ եւ անաշխարհիկ. լուաւ երկուս իրս անեղանելիս ըստ ծանուցեալ օրինաց բնութեան եւ շնորհաց. ծնանել կուսութեամբ եւ զՈրդի Աստուծոյ ծանանել. եւ իբրեւ ծանեաւ յաստուածուստ գոլ զպատգամն, փութացաւ ասել «Եղիցի ինձ ըստ բանի քում». եւ անդէն եւ անդ ծնաւ ի նմա ծնունդն յաւիտենական եւ ծագումն կենաց հոգւոց մերոց։ Յերկոսին յայսոսիկ դաւանութիւնս աստուածայնոց կամաց, յերկոսին Եղիցիքս, ծրարեալ է քաղաքավարութիւն աշակերտաց Յիսուսի, իբրեւ երկեակ կողմանք զարմանալի տըփի՝ յորում եդեալ կայցէ միակն մարգարիտ։ Եղիցի բերկպական եւ Եղիցի՜ տխրական. խոստումն կուսական տուեալ առ աւետաբերն Գաբրիէլ, եւ խոստումն զոհական առ հրեշտակն մահագոյժ։

Երկու այս եղիցուք պիտոյ են մեզ, Եղբարք սիրելիք, հետեւողացս կուսութեամբ գերագունին կուսից, եւ հրաժարական կենօք, չարչարակիրն Յիսուսի։ Եղիցին կամքն Աստուծոյ ի հաճոյականսն մեզ, զի անարատք իցեն ի կամաց մարմնոյ. եղիցին եւ յանհամբոյրսն բնութեանս, զի մի՛ նկուն լիցի հոգիս։ Եւ զի այս երկու կիրք հանապազ ներգործեն ի մեզ, հանապազ եւ մեք յեղյեղեսցուք զԵղիցին. եւ այնպէս ստէպ եւ յաճախ, որպէս զի երկոցուն եւս ի մի խառնել, եւ որպէս մի կամք են յԱստուած, մին այն եղիցի եւ ի մեզ. եւ եթէ հնար է՝ ոչ եւս ընտրեսցի ո՛ր քաղցրն եւ ո՛ր դառն իցէ. թէպէտ եւ զերկաքանչիւր եւս հարկ իցէ առնուլ ճաշակ։ Քանզի եւ ոչ յամեներջանիկ Կուսին հաւանութիւն այլազգ համարիմ. որ թէպէտ առանց երկանց ծնաւ զհրաշալի ծնունդն, այլ սուր ցաւոց էանց, եւ որպիսի՜ ցաւոց, ընդ սիրտն ամբիծ եւ գողտրիկ. եւ գիտաց զի ոչ լիցի ազատ ի վշտաց երկրի եւ պանդխտւոթիւն Աստուծոյ ի սմա. եւ եթէ չիցէ յանդգնութեան ասելս՝ խորշէր իմն եւ շիկնէր՝ զի սերմն անմահութեան ընկալեալ ի Հոգւոյն Սրբոյ, պատեան մահկանացու տայր յիւր մաքուր արենէն եւ մարմին չարչարելի՝ Էակցին Աստուծոյ։ Այլ եւ ոչ Քրիստոսի ամենադառն բաժակ՝ անմասն էր ի մխիթարութենէ, վասն Հօրն հաճութեան եւ մերս փրկութեան։ Այլ որպիսի եւ իցէ սկիզբն յանձնառութեան կամաց աստուածայնոց՝ հարկ է թէ ի քաղցրութիւն յանգեսցի. զի որ ինչ յԱստուծոյ է՝ բարի է. Աստուած՝ հայր ամենայն մխիթարութեանց է։ Ապա՝ թէ եւ դժպհի թուիցի մարմնոյս՝ ընկալցուք յօժարութեամբ հոգւոյ եւ մեք յառաջարկեալս յԱստուծոյ մեզ, որք եւ առ յապահովի եւս կատարել զկամս Աստուծոյ՝ խոյս տուեալ յաշխարհէ՝ եկաք ի զերծ տեղիս յայս. եւ եթէ թողեալ իսկ է մեր ստուգապէս զաշխարհի հեթեթանս եւ ճաշակս՝ դիւրին լիցի ընդունել զԱստուածայինսն որպիսի եւ թուիցին յառաջինն։ Հաւանեսցուք ամենայն իրօք, նախ, զի անհրաժեշտ պարտք են մեզ կատարել զկամս Աստուծոյ. եւ ապա քննեսցուք, թէ զի՞նչ է որ կարէ խափանել զմեզ ի կատարմանէ պարտուցս. կամ ո՞րպէս մարթ իցէ լծակցել զաստուածայինն ընդ մարդկայինս կամաց, որպէս զի եղիցին յամենայնի կամք Աստուծոյ որպէս յերկինս եւ յերկրի։

Եթէ օրէն էր զբան ինչ անուանել եւ կարեւոր եւ աւելորդ՝ թերեւս այս ճառ էր, ապացուցի հարկի հետեւելոյ կամացն Աստուծոյ. քանզի եւ հեթանոսաց անգամ ծանօթ էր հարկս, գոգջիր թէ եւ յանբանից ոչ հեռի, այնու զի եւ յանգէտս կատարեն զարարչադիր օրէնս։ Այլ զի քաջածանօթ է մեզ յօրինակէ եւ ի փորձոյ ստահակութիւն մարդկայինս բնութեան, որ եւ ի սկզբան անդ լինելութեանն եւ յամեներան փափկութեան դրախտին ոչ հանդարտեաց կալ ընդ երկար ի կամս Աստուծոյ, այլ օտարին սադրանաց լսող լեալ, եւ իւրոց ընդվայրաքնին աչաց հետեւող, աւելորդ ցանկութեամբ զշատն եւ զբաւականն կորոյս, եւ ի մեղս եւ յապստամբութիւնսերեաց զազգ մարդկան. ամենեքին ծնաք ոչ միայն ապերջանիկք, այլ եւ ի վտանգի կարուսանելոյ իսպառ զերանութիւն։ Բազում երկիւղիւ եւ զգուշութեամբ քննել արժան է եւ մեզ, մի՞ արդեօք եւ ի սրբազան վիճակիս զԱստուծոյ կարծելով կամս՝ զմերն ինչ կատարիցեմք. զի եւ զգաստից եւ առաքինեաց պատահէ ըմբռնիլ յայս պատրանս, թող թէ անզգաստից եւ ոչ բռնաբարողաց զանձինս։ – Ո՞չ ապաքէն յայս գթեմք յանցանս բազում անգամ՝ կամ յանհասսն մտաց մերոց ձկտելով եւ կամ յոչ կարեւորսն, եւ ապա կամ տքրիմք կամ քրթմնջեմք թէ ընդէ՞ր այսպիսի իրք եղեն կամ պատահեն. իբրու եթէ չէր պարտ լինել իմիք՝ որ ի վեր քան զմիտս մեր, կամ ոչ ըստ հաճոյից մերոց իցէ. կամ թէ մեզ մնայր յարդարել զտիեզերական օրէնս, շարժել զամենեցուն միտս, սիրտս եւ լեզուս. մինչ եւ զմիտս եւ զսիրտս մեր անգամ չկարեմք ի չափու պահեք, գուցէ եւ ոչ զաչս եւ զբերան՝ ըստ պատշաճին բանալ եւ փակել։ Եւ եթէ առաքինեաց եւս անձանց պատահէ այսպիսի փորձութիւն, վարանք ի վերայ դատաստանաց Աստուծոյ եւ տնտեսութեան կենաց եւ գործոց որ լինին յաշխարհիս, եւ չհանդուրժեն միտք անշարժ եւ անընդոստ կալ, թո՛ղ ապաւինեսցին յահ եւ ի սէրն Աստուծոյ, եւ բուռն ի նոսին հարեալ բարձրասցին ցոր վայր կարեն, փորձեսցեն եւ գիտասցեն, զի ոչ է երկրաւորաց ընդ երկար յածիլ յերկինս եւ ի վեր քան զերկինս. եւ բազում այն է՝ զի խոնջք եւ անշահք դարձցին անդրէն ի վայր, շատ է թէ եւ ոչ գահավէժ անկմամբ։ Պատկառանօք եւեթ մարթ է սակաւ մի թեւածել յայսպիսիս, եւ դառնալ ընդ կրունկն եւ ասել. «Բարի է զի խոնարհ արարեր զիս». եւ յոր իմանամս եւ յոր ոչ՝ Եղիցին կամք քո, Տէր. զի չիք ինչ որ եղեալ է կամ լինիցի՝ առանց իմաստութեան քո. եւ դու գիտես զամենայնի վասն էրն, որ զամենեսեան քննես եւ ամենեցուն անքնին ես։

Իմաստութիւն եւ բարութիւն Աստուծոյ, ըստ գեղեցիկ խորհրդածութեան վարդապետի ուրումն իցեն երկու օղամանեակքն՝ յոյս ի դէպ ի բուռն կարկառել, պնդապէս ունել եւ հանդարտել, յորժամ ոչ կարիցեմք զմիջնաշար յօդս մանեկացն նշմարել, որովք զարմանալիքն եւ անհասք առ ի մէնջ՝ շաղկապեալ կան ի հիւսուած նախախնամութեան Աստուծոյ, որ միշտ զբարին դիտէ, եւ տայ թոյլ չարեաց եւ գայթակղութեանց գալոյ, յորոց այլ ինչ ազգ բարիս վերաբուսուցանէ։ Ո՜վ խորք անքնին մեծութեան եւ գիտութեանն Աստուծոյ։ Խոնարհեսցուք ընդ Յովբայ առաջի նորա եւ խոստովանեսցուք, «Ես ոչինչ մի եմ. զի՞նչ տաց առ այդ պատասխանի, բայց եթէ ափ ի բերան լինիցիմ»։ Չափաւորեսցին միտք մեր աստանօր՝ հանգոյն թեւաւորաց արգելլոց ի վանդակի, մինչեւ հասցէ ժամանակ եւ տեղի ազատ թռչանաց, եւ մի՛ նմանեսցուք փոքրոգեացն այնոցիկ թռչնոց՝ որք վակժոյժք ազատութեան բաղխին ընդ վանդակապատ արգելանն եւ ուշաթափ անկանին։ Քննել զայն կարեւոր է՝ որ պարտքն են եւ վասն որոյ համարս իցեմք տալոց. զոր խիղճ մտացն թելադրէ եւ ոչ հեշտն։ Զի՞ փոյթ է քեզ, ասէ Առաքեալ, թէ դա զայդ եւ միւս զայն գործէ. «Իւրում Տեառն կայ եւ անկանի». դու ե՛րթ եւ ի քում պաշտաման, ի քում կարգի, ի քո պարտսն կաց հաւատարիմ. զքեզ քննեա եւ զայլս թողեալ հանուրց Քննողին, ասա, Եղիցին կամք քո։

Կայ իսկ քեզ առանձինն, Եղբայր սիրելի, բազում ինչ քննութեան եւ զգուշութեան, զի ոչ վայրապար ինչ հոգով թողեալ զաշխարհ՝ ապաւինեցար ի վանս. յորում դարձեալ ոչ գտցես խորշ ամենեւին աներկեւան եւ անքոյթ. քանզի վտանգք հոգւոյ եւ փորձութիւնք ամենանուրբք են. եւ թէպէտ հանապազօր յոտս սեղանոյ Տեառն թաւալիցիմք՝ իշխէ իսկ չարն եւ յայն սողոսկել սրբազան վայր. մանաւանդ թէ ոչ նա՝ այլ մեք ինքնին տանիմք ընդ մեզ զկամաւոր կամ զանզգոյշ չարիսն կռուեալս ի մեզ. եւ թէ լոկ միայն զարտաքին դրունս զգայարանաց փակիցեմք՝ եւ ոչ այնու ինչ օգտիցիմք, յորժամ ի բաց թողեալ իցէ զներքինն. զի ի ներքուստ անտի առաւելապէս ծնանին փորձութիւնքն, կասկածն, թերահաւատութիւնն, թուլութիւնն եւ վհատութիւնն, զի թողից զայլս յիշել զխոշորագոյնս եւ զթանձունս. այլ որ եւ ընդ առաքինեաց իսկ երբեմն մարտնչին խորհուրդք, թէ Զի՞նչ իցեմ եւ զի՞նչ լինիցիմ. որպիսի՞ ինչ դատաստանք կայցեն ի վերայ իմ. յի՞նչ յանգիցին աղէտք որ յիս եւ որ շուրջ զինեւ. ժուժայցե՞մ մինչեւ իսպառ. եւ որ սոցին սակի։ – Փոխեա՛ զբարբառդ, հոգի թերահաւատ եւ տրտմեալ եւ ասա զքեզ, զոր ասէր նման քեզ ոմն փորձանաւոր. Զի՞ քեզ, անձն իմ, ընդէ՞ր ես տրտում, եւ խռովես զիս. յուսա առ Աստուած. նա է փրկիչ քո։ Հաւատա՛ աներկմիտ, զի այն ինչ լինիցի ընդ քեզ՝ զոր Տէր կամի. կամեա՛ց եւ դու, եւ գոչեա. «Եղիցին կամք քո», Տէր։ Հաւատամ Տէր ի գթութիւն քո եւ յիմաստութիւն, զի ամենահնար ես. օգնեա՛ թերահաւատութեանս իմում, որպէս ախտացելոյն եւ կուրին։ Դու ես լոյս իմ եւ կեանք. հայիս ի քեզ՝ որպէս յարեգակն լուսատու շաւղաց իմոց, այլ ի յառնել մրրկաց եւ ամպոց ծածկել զերեսս երկնի՝ վհատեալ վարանիմ, կարծելով զլոյս իմ վերացեալ. – փարատին մթարքն եւ քաջալերիմ. – դարձեալ պատեն զլուսաւորն իմ հոգք եւ տագնապք, եւ դարձեալ դողամ եւ թուլանամ. եւ հոգիս խորասուզել թուի ի վիհս ոմանս աներեւոյթս եւ անյատակս. եթէ գամ մի՝ դրդուիցիմ ի քէն՝ ամենայն ինչ արհաւիրք են։ Եւ սակայն զի՞նչ է ամենայն առաջի քո։ Եթէ կաս մնաս դու անմեկին ի քոյոցդ, եթէ դու ես իմ հայր եւ ընկալուչ, «ես յումէ՞ երկեայց». այնուհետեւ. «զի՞ արասցէ ինձ մարդ». զի՝ արասցեն ինձ ամենայն վտանգք եւ բնութեան եւ կրից, թշնամեաց եւ ատելեաց. զի՞ արասցեն եւ բովանդակ իսկ դժոխք դառինք, եթէ ի քէն սարսեն եւ սանդարամետք։ «Բայց միայն Աստուծոյ հնազանդ լեր, անձն իմ», եւ չգուցէ ուստեք քեզ երկիւղ կամ կասկած, բայց եթէ դարձեալ ի մեղմեխ խորտրդոցդ եւ ի յողդյողդ կամաց. լո՛յծ զդա, եւ խառնեա յաստուածայինն. «Եղիցին կամք քո», Տէր։

Զայսպիսի ունելով մեր յոյս, այսպիսի ձեռնկալու մերձաւոր, այսպիսի խնամոտ Հայր եւ Փրկիչ, հա՞րկ իցէ մեզ անդրէն յետս դառնալ եւ ի նուազագոյն պէտս տաղտապել. ի պէտս ասեմ անցաւոր կենացս, յարկածս, ի վիշտս մարմնոյ ըստ կրից եւ ըստ ցաւոց, կամ ի յետինն պատահարաց՝ որ այնպէս դառն եւ ահարկու երեւութանայ, մահն. կարապետս առաքելով մերթ մի ըստ միոջէ զխամրութիւն հասակի, զպակասել արտաքին եւ ներքին զօրութեանց, զհիւանդութիւնս, զցաւս, զխանգարել զգայարանաց, միով բանիւ զ’առ փոքր փոքր քայքայքումն հողեղէն շինուածոյս. եւ մերթ պնդագոյնս փութացեալ՝ կանխէ քան զհրեշտակսն, եւ հասանէ ի դրունս, յառաւօտու եւ ի միջօրէի կենաց։ Արժա՞ն իցէ ասեմ զարհուրել եւ տագնապել յայսպիսեաց աստի, երբ Տէր կենաց եւ մահու՝ հայր է մեր. այն որոյ թուեալ եւ կնքեալ է զամենայն աւուրս եւ զժամս կենաց մերոց, եւ զամենայն կիրս որ ի կեանս անդ։ Զի՞նչ իցեն ամենայ ցաւք եւ հիւանդութիւնք եւ օրհասք՝ առ այն կենօք որ ոչն անցանեն. եւ յետ միանգամ պատահարին՝ այլ ոչ ինչ ստնանէ հոգւոյ, շատ է թէ սրբիկ պրծիցի յարգելչացն իւրոց՝ ի մեղաց։ Զի՞նչ բնաւ իցեն եւ ամենայն կիրք եւ ցաւք մարմնոյ, յորժամ առաջի դիցին հանդերձեալ հատուցմունքն. զմի՞ գանգատիցի՝ որ գիտէ ընդ առաքելոյն, եթէ «Վաղվաղակի է լինելոց յինէն լուծանել մարմնոյս այսորկիկ»։ Ո՜վ, ո՜րքան հոգիք իցեն արձակեալք իկենաց աստի, որոց արդ չիք ինչ անձկալի՝ քան եթէ գոյր հնար վերստին դարձ ի կեանս, միայն վասն կրելոյ ցաւս ծանունս եւ տանջանս երկարս եւ ապառումս, առ ի թեթեւացուցանել զտառապանս հանդերձելոյ աշխարհին. կամ առ ի նուիրել ինչ մւ եւս առ սէր առառչին իւրեանց։ Զի որչափ շատ ինչ կրէ ոք վասն Աստուծոյ՝ այնքան եւ սիրէ զնա. եւ Տէր ինքնին զոր սիրէ՝ խրատէ փորձանօք յերկրի աստ. վասն այնորիկ եւ հայրապետն այն իմաստուն աղերսէր, աստէն կիզուլ աստէն տանջիլ եւ կտրատել անխնայ, զի խնայեսցի նմա յայն յաւիտեանսն։ Եւ նորին ընկեր Բերան ոսկի՝ անդուլ յեղյեղէր զանլռելին յառաքինեաց, յամենայն ի վիշտսն եւ ի հալածանս եւ ցյետին շունչն, Օրհնեալ ես Տէր, Եղիցին կամք քո։ Ըստ նոցին օրինակի՝ որ յայտնի եւ որ լռելեայն զնոյն ասէին եւ զնոյն խորհեցան ամենայն դասք դասք լաւաց, հայրապետք եւ աշակերտք, միանձունք եւ կուսանք, մարտիրոսք եւ խոստովանողք, մինչեւ ցմանրիկ մանկունս եւ յաղկաղկ աղջկունս. հայր առ որդւով եւ մայր առ դստերաւ, ծնողք եւ ծնեալք, հարսն եւ փեսայ, ամենայն հասակ, ամենայն վիճակ, որք ծանեան հայր իւրեանց զԱստուած, եւ առ սէր նորին զամենայն չարչարանս եւ կտտանս՝ սուղ եւ երկար ժամանաւօք, ըստ ներելոյ խնամոց նորին, զի յամենայնի եւ ամենեւիմբ Եղիցին կամք նորա։ Չիցե՞ն նոքա եւ մեզ օրինակք եւ քաջալերուք. այն զի բազմաց ի նոցանէ ստորինս գոլով քան զմեզ կարգաւ եւ հասակաւ, վիճակաւ եւ գիտութեամբ, այնպէս յօժարութեամբ եւ արիասար տարան իւրաքանչիւր վշտաց եւ դառն տանջանաց. եւ ո՞չ լիցին դարձեալ դոքա ի յանդիմանութիւն քահանայից կարգելոց յուսուցիչ եւ ի խրատ ժողովրդեան, եւ կրօնաւորաց ընտրողաց զմեռելակիր կեանս, եթէ յուլացեալք կամ վհատեալք կասեսցին ի գնացս իւրեանց։

Այլ ուստի՞ իսկ բնաւ ի մեզ երկիւղ կամ գարշումն ի վշտաց, ի ցաւոց, ի մահուանէ. որով եւ ճիգն իմն զանխուլ, թէպէտ եւ զուր եւ վայրապեր ճիգն, փախչելոյ կամաց Աստուծոյ, զի չասացից թէ եւ ընդդէմ կրելոյ։ Ո՞չ անտի իսկ, զի կամ ի սկզբանէ չէ մեր վարժեալ ի վշտակրութիւն, եւ կամ թողեալ զառաջին կրթանսն, եւ ոչ հանապազորդեալ ի մեռելութիւն անձին կամաց՝ որ կեանք է հոգւոյ, այլ սնուցանեմք զհին մարդն։ Վեհերոտութիւն եւ յուլութիւն, դստերք երկեղի, առաջին պատճառք եւ խափանիչք են կատարման կամաց Աստուծոյ ի մեզ. չար ընդաբոյս զոր միայն բուռն եւ յարակիրթ շնորհաց հնար է հերքել եւ ժրացուցանել զանձն ի վաստակ։ Վասն այսորիկ եւ արիութիւն՝ առաջին բարոյականացն ծանուցաւ առաքինութեանց եւ ողջունեցաւ յարտաքնոցն եւ ի քրիստոնէից. որ եւ անհրաժեշի իմն արիւն եւ ոգի է սրտի նուիրականի առ Աստուած, առ անդուլ մղելոյ զնա յառաջիկայն ասպարէզ վերելից. վասն որոյ եւ ուխտիւք խնդրելի է Տեառնէ, առ ի կարող լինելոյ բառնալ զբեռնն, որ թէպէտ եւ փոքրոգի է, ըստ Յիսուսի իսկ վկայութեան, այլ առանց արիութեան եւ սիրոյ ծանր միշտ երեւի. իսկ յօժարողացն չիք ինչ ծանր, քանզի քաջ գիտեն եթէ ոչ աւելի քան զկար բառնայ Տէր ի թիկունս հետեւողաց իւրոց, եւ զանհնարինսն անգամ ի մարդկանէ՝ յոյժ հնարաւորս ցուցանէ. ամենայն ինչ հարթ հաւասար լինի ուր կամքն Աստուծոյ կարդասցի։

Սակայն ոչ վարկպարազի եւ հեթանոսական արիութիւն ի ճահ գայ նորոց օրինացս աշակերտաց, այլ որ խոնարհութեամբն է խառնեալ. առ ի նուաճելոյ զբնածին միւս ախտ ի մեզ՝ զհպարտութիւնն, զմեծ դիմակաց կամացն Աստուծոյ, ախտ՝ որ ոչ գիտեմ ո՛րպէս՝ սպրդեաց եւ յոգիս զօրութեանց երկնից եւ խաւարեցոյց զարօսեակն ի ծագման իւրւոմ. ախտ՝ որ շլացոյց իսկ եւիսկ զնախածնողս մեր, եւ յամենայն որդիս նոցա ընդմտանէ, գրեաթէ հաւասար ցանկութեանն ախտի. եւ այս իսկ է զարմանս, զի որքան յոռացեալ եւ յետնեալ տեսանեմք զբնութիւնս մեր՝ այնքան եւ անպատկառ ամբարտաւանեալ. եւ որքան յանձին պանծացեալ՝ այնքան եւ յԱստուծոյ հեռացեալ, մերժեալ եւ ունայնացեալ. զի ըստ գեղեցկանսիհ օրհներգութեան ամենախոնահ Կուսին՝ տէր «Ցրուէ զամբարտաւանս մտօք սրտից իւրեանց», զկարծեցեալ գիտունսն. քակէ զհզօրս յաթոռոց, զյօրացեալսն աւագութեամբ եւ յուսացեալաս յիշխանս երկրի, արձակէ ունայն զմեծատունս, որք համարէին կարասեաւ եւ գանձիւ զբռամբ ածել զյաջողուածս եւ զպատիւ։ Ոչ զայնպիսիս ընտրեաց Տէր, այլ զհետս եւ զխոնարհս եւ որք դողան ի բանից նորա. բարձրացուցանէ զանկածս եւ զկոխանս յերկրի՝ ի գահոյս գերունակս, յապշութիւն եւ յամօթ բարձախնդիր փառասիրաց, եւ լնու բարութեամբք զկարօտեալս միայնոյ կամաց իւրոց լրման. որք յամենայն ի նեղութեան եւ ի նուազութեան իւրեանց անտրտունջ եւ անվեհեր մաղթէին «Եղիցին կամք քո». եւ զնոյն կրկնեն ի վերայ շնորհացն զոր ընկալան։

Խորհրդածութիւն կարեւոր եւ ահաւոր, որպէս միոյ անձին՝ նոյնպէս եւ բազմութեան ժողովոց եւ ընկերութեանց եւ համօրէն իսկ պետութեանց եւ ազգաց, որոց առաջի կան աւերակք այլոց պետութեանց եւ ազգաց, որք գոռոլացեալ տիրէին երբեմն եւ զնուին զերեսս երկրի, եւ արդ հազիւ նշխարք նոցին ընդ երկրաւ նշմարին։ Այլ մեզ ազդողագոյն եւս իցեն անցք եւ դէպք այնքան վիճակաւորաց, միանձանց, ճգնաւորաց, քահանայից եւ վեհագունից անգամ, որոց յանձինս ապաստանեալ եւ հպարտացեալ՝ յԱստուծոյ աչաց ելին, եւ շատք ի մարդկանէ եւս խոտեցան։ Նկատեսցուք սոսկալով զբազմութիւն խաթարեալ եւ լցեալ վանորայից, որք երբեմն օթեվանք էին հեզոց եւ խոնարհ աղօթականաց, կամարարաց Աստուծոյ, իսկ յորժամ սպրդեցին ի նոսա ինքնակամք եւ անձնաշաճք՝ քակտեցան միասանքն, եւ ողջոյն իսկ ուխտք եւ կրօնք բարձան յեկեղեցւոյ։ Յորոց մի եւ անուանեալն յանուն ազգիս մերոյ Կարգ Հայոց Եղբարց յաշխարհիս Իտալիոյ, ուր տեւեալ զամս 350, կիսով դարու յառաջ քան զհաստատութիւն մերոյս ամս Մխիթարեան միաբանութեան՝ ջնջեալ բարձաւ յԵկեղեցւոյ, վասն խրոխտ եւ խառնակ վարուց մնացեալոց միանձանցն. եւ յիշատակ նոցա հազիւ թէ նշմարի ի դիւանս։ Թերեւս չեւ էր մեռեալ յետնոյն յԵղբարց անտի անուանեալ Հայոց՝ յորժամ եկն ի լոյս հիմնադիր ուխտիս, եւ տնկեաց զտունս զայս յանդիման լքելոց տանց այնր կարգի. թողեալ մեզ արդիւնս եւ համբաւ, եւ մանաւանդ օրինակ սքանչելի համակամութեան ընդ Աստուծոյ, հեզութեան եւ հաշտութեան ընդ մարդիկ, հլութեան առ վեհագոյնս. որովք միայն հնար է եւ որդւոցս պահել յոտին զդաստակերտ նորա։ Հետեւողութեամբ ասեմ ոգւոյ եւ գործոց նորա եւ հօրամոյն որդւոցն՝ հարց մերոց, եւ ոչ ցնդական համբաւովն, որ կարէ արբեցուցանել եւ ցնորեցուցանել իսկ զանզգոյշս, կարծելով զինքեանս գոլ, որ ինչ նախնիքն եղեն եւ կամ համարեցան ի հեռաւորաց։ Քաւ լիցի ի մէնջ՝ աշխարհի տեսարանս գոլ աննման դրիւք կղզեկիս ի խորշ մի ծովածոցիս, եւ ամենատես աչացն ոչ հաճոյանալ սնապարծութեամբ եւ մեծամտութեամբ։

Երկիցուք առաւելապէս յանձանց մերոց. յի ոդ ինդ այնպէս չարաչար վնասէ մարդոյ՝ որպէս անձինն սէր եւ վարկ. այնքան ազդու մահադեղ հոգւոյ, որքան գաղտ եւ ներքսագոյն ախտ, որ բազում անգամ եւ ի նրբատեսաց վրիպի եւ հոգեսիրաց։ Չիք ինչ քան զդա ապականիչ լաւութեանց եւ օտարացուցիչ յԱստուծոյ. սէր անձին եւ սեփական կարծեաց անձնապաշտութիւն է. եւ պաշտօնդ այդ՝ յայտնապէս իմն անաստուածութիւն։ Որպէս եւ ի հակառակէն չիք հնար յաջողագոյն յորսալ զկամս Աստուծոյ եւ ի հաճել զնա, քան զատելութիւն իւրոյ անձին կամաց. ուղղութիւն այնքան կարեւոր՝ որքան եւ դժուարին. բայց թերեւս ոչ այնքան դժուարին՝ որքան կարեւոր։ Դժուարին վասն նրբութեանն զոր յիշեցի, եւ յոյր սակս ասէր ոմն յառաքինեաց զանձնէն, այնքանեաւ նրբահիւս ցանցիւ անձնսիրութեան վարակեալ՝ մինչ իբրեւ բնական իմն թաղանթիւ անզանազան լինել յինքենէ ախտին, եւ անմերկանալի պատեան։ Իսկ կարեւոր, զի որպէս տեսաւ՝ կրօնաւորութեան իսկութիւն է մերկանալ զկամս անձին եւ զգենուլ զԱստուծոյն։

Բազում զգուշութեան պէտս մեզ վարկանիմ յայսմ. նախ, իբրու հասարակ կրօնաւորաց. եւ երկրորդ, իբրու առանձինն իմն ունողաց հանգամանս։ Քանզի, թերեւս նուազութիւն թուոյ միաբանիցս, համբոյր տարազ վարչութեան, եւ աննախանձ արգահատանք օտարաց՝ յորոց միջի զետեղեալս եմք, մարթեն դիւրագայթս առնել զմեզ յայն թերութիւն. այլ եւ բարեքիկ քաղաքավարութիւն կամ ընտանութիւն միոյ տան միայնոյ վիճակելոցս, պակասութիւն յանդիմանութեանց եւ պատժոց կանոնելոց եւ նուաստացուցիչ հրահանգաց՝ որովք մարզին կրօնաւորք ի խոնարհութեան եւ ի չափաւորութեան, դժուարին գործեն զտեսութիւն թերութեանց, որով եւ զուղղութիւն։ Ուր աչք եւ ունկն ոչ ազդեն ստէպ՝ անընդոստ մնան սիրտք. եւ ուր շատ ներողամտութիւն՝ սակաւ եւ ուղղութիւն։ Որ դիւրաւ գտանէ ներումն՝ դիւրաւ եւ շնորհէ այլում. չասեմ զքրիստոնէականն զայն ներումն, այլ զչտեսանելոյն առնելն զսղալանս կշտամբելիս, որով աճեն բոյսք վնասակարք յայգւոջ Տեառն, եւ բազում առաքինութիւնք հեղձուցիկ լինին։ Անզգոյշ եւ անխրատ սէր անձին՝ զնման իմն ծնանի սէր ընկերական, փոխանակ միոյ եւ հարթ հաւասար սիրոյ եւ եղբայրութեան, եւ այնքան ընկերութիւնք բաժանին ի միում ընկերութեան՝ որքան եւ համակարծիք, յորմէ ապա եւ կողմնակցութիւնք, երկպառակութիւնք եւ որ այլն եւս։

Քաջ զայսոսիկ նախատեսեալ հեղինակաց միանձնական կարգաց եւ կանոնադրաց, որպէս եւ մերոյս կրօնի, սահմանեցին զնորեկսն յուխտ՝ մարզել խնամով յերկուս յայսոսիկ. չառնել խտիր եւ ընտրութիւն առ ոսանս յընկերութենէն, եւ մարտնչել ընդ բնակարծիսն խորտակել զանձին կամս։ Այլ աւա՜ղ, այնպէս կանքաբոյս եւ խորարմատք են եղջերք խեթկիչ կամաց, զի եւ յետ բազում անգամ կոտորման՝ դարձեալ վերընձիւղեն եւ աճեն. եւ երբեմն գառինք հեզք երեւեալք ի սկզբան՝ յետոյ ոգորողք լինին քան զբնութիւն որոճայնոց։ Արժան էր իսպառ եղջերաթափս առնել զնոսա յառաջին տիոց կրթութեանն, կամ մանաւանդ այնպէս կակղել, եւ յի գալարեսցին եւ տեղի տացեն այլոց, մանաւանդ թէ կամացն Աստուծոյ։ – Յայտ է ամենեցուն՝ զի ոչ հարիսպք վանաց եւ խցկունք համաչափք, այլ հաւասարութիւն կամաց եւ կարծեաց բնակչացն՝ յոօրիեն զմիաբանութիւնն եւ պահպանեն. եւ առ ի գիտել թէ իցէ՞ ուղիղ չափ կամաց իմ եւ ընկերին կամ ընկերաց, առցուք ի փորձ, ըստ իմաստասիրաց խրատու զերրորդ իմն կամս. եւ զո՞ր այլ կամս՝ եթէ ոչ զԱստուծոյն. – եւ յորժամգտանեմ զիմս եւ զնորայն հաճոյս Աստուծոյն. – եւ յորժամ գտանեմ զիմս եւ զնորայն հաճոյս Աստուծոյ, յայտ է թէ միաբանք եմք եւ ընդ միմեանս. իսկ եթէ ուրուք կամք չիցեն միաբան ընդ Աստուծոյ՝ եւ ոչ ընդընկերին մարթտ միաբանել, բայց եթէ ընդ խոտորեալն իբրեւ զինքն. եւ այն առ վայր մի եւեթ. զի օտարացելոց յԱստուծոյ՝ ոչ է մարթ ընդերկար հանդարտելեւ ընդ իրեար։ Քա՜ւ ի մէնջ, Եղբարք սիրելիք, այսպիսի խոտորումն. այլ գուն գործեսցուք ի հաւասար միաբանութիւն երրեկին. եւ ուր ուրեք տակաւին միում այսեւ այլում այն երեւեսցի բարի, ոչ զմին խոտելով եւ ոչ զմիւսն մեծարելով՝ դիցուք առաջի Աստուծոյ զերկոսին եւս, եւ խնդրեսցուք ընդ Առաքելոց ի Տեառնէ. «Յայտնեա զմի ոք զոր ընտրեցեր ի սոցանէ երկոցունց». եւ կալցուք զայն՝ ում ելցէ վիճակն առ ի յԱստուծոյ. որպէս զի համարձակ լիցուք ասել այնուհետեւ, «Եղիցին կամք քո որպէս յերկինսեւ յերկրի», այլ ոչ լոկ որպէս յերկրի, որ է առանձինն իւրաքանչիւր կամ եւ տեսութիւն։

Յերկարեցաւ արդեօք բանս որ զանձն կամաց. այլ թերեւս ոչ կարասցի ցուցանել ըստ բաւականին թէ քանի՛ ինչ չար է ախտն եւ որքան դժուարաբուժելի, զի ընդաբոյս իմն է. եւ բազում անգամ յատուկ իմն աստուածային շնորհաց կարօտ։ Վասն որոյ դիւրագոյն եւս թուի ինձ դարման՝ կանխել մաղթել զշնորհսն. հսկել յառաքինութիւնս՝ ի տարերս շինուածոյ կրօնաւորութեան. ի խոնարհութիւն, ի հլութիւն, ի սէր եւ ի պատուադրութիւն, եւ յոր ինչ միանգամ վայել եւ օրէն է նուիրելոց եւ պաշտօնէից Աստուծոյ եւ խաչաբարձից։ Եւ ոչ միանգամ յառաջնումն ընդունել զխաչն այլ պատրաստս լինել եւ որոց կամքն Աստուծոյ առաքիցեն յորում եւ է ժամու. յօժարս լինել յընդունելութիւն դառինց եւ եւ դիւրնոց, որպէս զի յամենայնի կարողք լինիցիմք ասել հաւասարապէս, «Եղիցին կամք քո»։

Կամք Տեառն՝ եղիցին մեր նշանաբան, եւ որպէս կնիք վաւերականք՝ ի վերայ սրտից եւ ի խորս հոգւոց։ Այլ դու, Տէր յիսուս, փրկիչ մեր եւ վարդապետ, հեղինակ մեր եւ օրինակ, դու գիտես զստեղծուած իմ եւ զտառապելութիւն, զթեթուս կարծեացս, զյուլութիւն մարմնոյս, զտատամսութիւն հոգւոյս, զանձնասիրութիւն իմ եւ զանձնահաճութիւն բովանդակ, որովք բազում անգամ հեստեցի ամենակեցոյց կամաց քոց, եւ զապականեալ եւ զկորստական կեանս իմ մեծարեցի եւ պաշտեցի, զանգիտելով ի փոքուէ իսկ խաչէ եւ բեռանէ, առ որս տկարագոյնք քան զիս եւ յետնագոյնք կարգաւ եւ հասակաւ՝ խայտալով դիմեն եւ ընդգրկեն. ընդ հետս նոցա հայելով իմ արդ եւ ի պարագլուխդ բնաւից՝ որ ի պարտիզի այդր Գեթսեմանի խոնարհեալ ընկալար զահեղն այն բաժակ, կորացեալ կարկամիմ, եւ հեղձամղձուկ ձայնիւ չկարեմ այլ ինչ արտաբերել, բայց եթէ Եղիցին կամք քո որպէս յերկինս եւ յերկրի, յիս ինքն, յամենայն դէպս եւ յամենայն ժամանակի։ Եղիցին, Եղիցին։