Ճառք հոգեւորք վասն միանձանց

Ա.
ԿԱՆԽԱՒ ՊԱՏՐԱՍՏԵԼ Ի ՄԱՀ

Ոչ ոք անգիտանայ եւ կամ երկբայի՝ եթէ հարկ է մեռանիել. այլ քանի՞ք իցեն որ ջանայցեն քաջիկ խելամուտ լինել ստուգութեան մահու եւ կշռել զհետեւանսն։ Արդ՝ զի՞նչ իցէ մեռանելն։ – Մեռանել՝ անկումն է ի բացարձակ միայնութիւն, ուր ամենայն ոք թողու լքանէ զմեզ, եւ մեք իսկ թողումք զամենայն. քանզի մահ զրկէ զմեզ յամենայն հաճոյնց եւ հեթեթանաց կենաց, յամենայն ծանօթից մերոց եւ սիրելեաց, յամենայնէ՝ զոր ունէաք։ Մեռանել՝ ընկճումն է ընդ ցաւօք մարմնոյ, եւ պաշարումն ի թշնամեաց հոգւոյս մերոյ. եւ ճիգն յետնոյ եւ վճռական պատերազմի՝ նուաղեալ զօրութեամբ եւ վհատեալ սրտիւ՝ ընդդէմ հզօրագունին ոսոխաց, պատերազմն յոր հաստատեալ կայ փրկութիւն մեր։ Մեռանել՝ մուտք են ի յաւիտենականութիւն. ի յաւիտենականութիւն երջանիկ կամ յաղէտալի, եւ յոր եւ է՝ մտանել առ ի կալ մնալ անդ մինչեւ իսպառ։

Ահաւո՜ր խորհուրդ։ Ի պահու յորում աւանդեցից զոգի իմ՝ մնայ ինձ կամ գիւտ կամ յաւիտենական կորուստ Աստուծոյ, երջանկութեան կամ յաւիտենական դատապարտութեան հոգւոյս. կամ յարքայութեան երկնից տեղի գտանել՝ կամ ի մշտնջենաւոր տարտարոս դժոխոց։ Ո՜վ արդարեւ զարհուրելի վայրկեան։ Եւ զի՞նչ աստի մտաբերել. – բայց զի՝ մահ ամենակարեւոր գործ է խորհրդածութեան եւ ամենայն փութոյ խնամոց. եւ ապա զի ի դէպ է զգուշանալ յամենայնէ՝ որ վտանգիցէ զելս մեր յաշխարհէ, եւ ջանալ ամենայնիւ զի հասցուք ի կատարած երջանիկ։ Քաջ գիտասցուք զի ըստ կանխաւ փութոյ կամ ըստ անփութութեան մերոյ եղիցի մահս մեր երջանիկ կամ աղիտաւոր։ զի ըստ նախախնամութեան Աստուծոյ մահ բարի հաստատեալ է ի պատրաստութիւն բարի. եւ առ այս զգաստ հսկողութիւն եւ երկիւղած պատրաստութիւն, պարգեւէ Աստուած՝ ըստ տեսչութեան իւրում՝ զշնորհս յարատեւութեան մինչեւ ի վախճան։ Եւ այսու խրատիմք՝ եթէ չիք կարեւորագոյն եւ ստիպող պարտք՝ քան զկանխաւ սկսանել զպատրաստութիւն մահու. եւ զի առաջին զբաղումն կենաց մերոց, եւ օրինաւորագոյն նպատակ գործոց մերոց եւ ջանից՝ հարկ է թէ իցէ բարւոք պատրաստութեամբ մեռանելն։ Եւ արդարեւ, եթէ պատրաստեալք իցեմք ի մահ, շատ իսկ գործեալ է մեր, եթէ չիցէ եւ այլ ինչ գործեալ ի բովանդակ կենաս մեր, իսկ եթէ անփոյթ արարեալ իցէ զպատրաստութեամբս, որ զինչ եւ այլ գործեալ իցէ մեր, թէպէտեւ զազգս եւ զաշխարհս կառավարեալ եւ տնտեսեալ, ոչինչ է մեր գործեցեալ, քանզի զանց արարաք զայնպիսի պարտուք՝ առ որով այլն ամենայն խաղալիկք են տղայոց եւ սնոտիք։

Աւա՜ղ անփութութեանս։ Տեսանեմք այսօր զի տանին ի գերեզման զայս ոք, ի վաղիւ՝ զայն ոք. եւ գիտեմք զի հասցէ եւ մեզ կարգ, հաւատամք զի մահ գործ է գերագոյն՝ յոր անկ է մեզ վաստակել զամենայն ժամանակս կենաց մերոց. խոստովանիմք՝ զի անմարթ իսկ է ըստ արժանոյն պատրաստել. խիթամք յանկարծօրէն ըմբռնիլ ի մահուանէ, ցաւէ մեզ ընդ այնոսիկ՝ որոց յանկարծուց եւ յանզգաստից ի վերայ եհաս մահ։ Եւ սակայն ո՞ ի մէնջ զգուշութեամբ պատրաստեցի ի մահ։ …Մահ՝ անցք են կենաց յայլ կեանս, եւ բա՜բէ, որպիսիձ կեանք. եւ սակայն քանի՞ք իցեն որ պատրաստք կայցեն առ այսպիսի ահեղ անցս։ Քրիստոս սիրողաբար ազդ առնէ մեզ. «Պատրաստք եղերուք, զի յորում ժամու ոչ կարծիցէք՝ գայ Որդի մարդոյ»։ Սուրբք խրատեն, եթէ մահ նստի ի դրունս ծերոց, եւ դնէ որոգայթս ոտից երիտասարդաց։ Հաւատք ուսուցանեն՝ եթէ չիք ոք որ իցէ յապահովի եւ առ մի վայրկեան. եւ փորձն աղաղակէ՝ եթէ բազում այն է զի ի դալարագոյն տիս հասանեն հարուածք մահու. եւ բանն թելադրէ՝ եթէ չէ անկ, չէ օրէն զայսպիսի կարեւոր իրս՝ թողուլ ըստ բաղդի։ Իսկ մեք իբրեւ անլուրք եւ անիմացք՝ կեամք որպէս թէ չիցեմք մեռանելոց, կամ թէ ամենեւիմբ իսկ էութեամբս մեռանելոց իցեմք։ Եւ զայս ոչ եթէ հեթանոսք եւ բարբարոսք գործեն, այլ քրիստոնեայք սնեալք բանիւ հաւատոց, գիտակք մահու եւ դատաստանի, յաւիտենից կենաց եւ կորստեան. եւ կրօնաւորք՝ որոց կեանք վաելէր լինել հանապազօրեայ պատրաստութիւն մահու։

Այս ծանր անփութութիւն փրկութեան՝ աներկբայապէս գլխաւոր պատճառք են զրկման ի շնորհաց բարւոք մեռանելոյ։ Եւ ուստի՞ այս, բայց եթէ զի կամ չհաւատամք եթէ անկ է մեզ կանխաւ եւ վաղու պատրաստել ի մահ, կամ զի կարծեմք գտանել միշտ դէպ ժամանակ պատրաստութեան։ Արդ առ ի ջրել զայնպիսի մոլորութիւնս՝ առցուք ի քննութիւն, նախ, եթէ քանի՞ կարեւոր է պատրաստել ի մահ բարի, , եւ ապա զի ի դէպ է այժմէն իսկ անյապաղ ձեռն ի նոյն արկանել գործ։

Ա. ՀԱՐԿ ՊԱՏՐԱՍՏՈՒԹԵԱՆ Ի ՄԱՀ

Ամենեցուն հարկ անհրաժեշտ ի վերայ կայ պատրասելոյ ի մահ. – յո՞ր սակս – սակս այնր զի անստոյգ է ժամ մահու. զի ի պահէ անտի սկսանի յաւիտենականութիւն եւ դատաստանն անաչառ։ Է ամիս մի յետին, եօթնեակ մի, օր մի, ժամ մի յետին՝ յորում զրաւեսցի կեանք մեր. եւ ընդ այս չիք բնաւ երկբայել։ Այլ յորո՞ւմ ժամու, յորո՞ւմ աւուր կամ յորո՞ւմ ամսեան մեռցիս դու. զայդ ոչ գիտես. «Ծածկեալ է առ ի մէնջ օրի այն, ասէ Սուրբն Օգոստինոս. որպէս զի զօր ամենայն զգոյշ կացցուք»։ Եւ արդ զի մարթ է ամենայն աւուր չունել զվաղիւն, ի դէպ ուրեմն է պատրաստ լինել մեզ հանապազօր ի մահ։ Քաջ գիտեմք զանկարգ եւ զամբոխեալ գնացս ծովածուփ կենցաղոյս, զմրրիկս, զալիս, զխութ եւ զխոչ. քանի՜ զգուշութեան չիցեն պէտք յապահովութիւն բազմավտանգ նաւարկութեանս. քանզի եզրն յոր դիմէ՝ յաւիտենականութիւն է. յաւիտենականութիւն տանջանաց. տարտարոս անշիջանելի հրոյ, կամ բնակարան անճառելի երանութեան։ Ո՜վ յաիւտենականութիւն. ո՜վ բան անմոռանալի։ Անզգաստն որ լսէ զանունդ եւ անփոյթ լինի զպատրաստութենէ ի մահ՝ չիցէ՞ արժանի ահեղ դատաստանի։ – Եւ խստութիւն դատաստանի՝ ո՞չ յայտ առնիցէ զհարկ պատրաստութեան ի մահ. ո՞չ եւ գիտակցութիւն քո զայդ քեզ ազդիցէ։ Աղէ ասա, եթէե կայր քեզ ի մսին պահու մեռանել եւ յանդիման լինել Աստուծոյ, գտանէի՞ր պատրաստ. – եթէ ի պահուս՝ յորում լսել զայս հարցուած՝ կոչեալ լինէիր յանաչառ ատեան, գտանէի՞ր պատրաստ։ – Չտաս ինչ պատասխանի, քանզի զարհուրեալ պակչիս։ Եւ արդ չիցէ՞ յանդգնութիւն անհեդեդ՝ կեալ եւ մի վայրկեան յայնմ վիճակի՝ յորում չկամէիր ի դատ կոչիլ։ Գիտես զի մարթ է քեզ մեռանել վայրկենէ ի վայրկեան. գիտես՝ զի եթէ կայր քեզ մեռանել յայսմ վայրկենի՝ անպատրաստ գտանէիր, եւ տակաւին դանդաղե՞ս ի պատրաստել։

Անդէն ընդ մեռանելդ կայ մնայ քեզ դատիլ։ Պատուհասն՝ յորմէ հարկ է զգուշանալ կամ մատնիլ ի նոյն յատենի անդ, մեծագոյնն է չարեաց, չարիք յաւիտենական եւ անճողոպրելի. անյետադարձ է վճիռն որ հատցի քեզ, անողոք անբողոք, եւ իսկ եւ իսկ կատարելի։ Անստոյգ է վիճակ հոգւոյդ. քանզի գիտես զի մեղար, այլ ոչ գիտես եթէ ապաշխարեցե՞ր արժանապէս. եւ յայդպիսում անստուգութեան երթաս երեւել յատենի՝ յորում՝ «Աստուած է որ դատին», Աստուած՝ որում չիք ինչ թոքուն, Աստուած ամենակալ, որ ոչ առնու ակն երեսաց։ Իշխե՞ս մտանել անպատրաստ յայդպիսի դատասան։ Ո՜հ, զգաստասցուք ամենեքին, մեղաւորք եւ արդարք, եւ ի միտ առցուք, եթէ քանի՜խնամով պարտ է մեզ պատրաստ գտանել յառաջ քան զմահն։

Եթէ մեղաւոր իցես՝ պատրաստեա՛ց ի մահ. զի եթէ մեռանիցիս ի մեղս քո՝ դատապարտ լիցիս իսպառ. հաւատոց վարդապետութիւն է այս։ Արդա՞ր իցես, պատրաստեա՛ց ի մահ. զի զի՞նչ օգտիցէ կեալ բարւոք եւ մեռանել ոչ բարւոք։ Մահ անբարի կորուսանէ զամենայն. ի միում վայրկենի եղծանէ զամենայն սրբութիւն եւ զարդիւնս երկար եւ խիստ ապաշխարութեան։ Եւ է ստոյգ՝ զի եւ դար մի ամաց առաքինակրօն կենաց՝ չառնէ զոք անկասկած թէ ունիցի մեռանել բարւոք. յոր աստիճան առաքինութեան եւ բարձրացեալ իցէ՝ մարթ է նմա տակաւին մեղանչել՝ ցորչափ կեայ ի վերայ երկրի, մինչեւ ի շունչն յետին, կարէ մեռանել ի մեղս իւր եւ կորնչել իսպառ։ Անքննելի են դատաստանքն Աստուծոյ։ Զինուորն դասալիքի գնդէ Քառասնիցն Սեբաստիոյ՝ ժուժեաց ընդերկար ընդ նոսին՝ տանջանաց ի լճին սառուցելոյ, այլ ի պահու աւարտման զոհին՝ ուրացաւ վատօրէն զհաւատս իւր, եւ վրիպեաց ի փրկութենէ հոգւոյն։ Յուդաս՝ խեղդամահ արար զանձն՝ յուսահատեալ ի փրկութենէ, թէպէտեւ կեցեալ էր երբեմն սրբութեամբ ընդ այլ առաքեալսն։ Քահանայք ոմանք խոստովանողք՝ ի հուր մատնեայլք եւ ժամս ոչ սակաւ խանձեալք՝ քարոզելով այլոց զհաւատս Քրիստոսի, ի վերջոյ յուրաստ եղեն ի հաւատոցն, բակայն եւ ոչ յառժամանակեայ հրոյ անտի զերծան, եւ ընդ մարտիրոսական պսակին՝ կորուսին զամենայն ինչ։ Աւաղելի՜ օրինակք առաքինեաց եւ սրբակրօնից՜ որք յետ յերկար ժամանակաց՝ ի կատարածին թշուառաբար կորուսին եւ կորեան. եւ արդ տանջին ի հուր ահաւոր, եւ տանջեսցին իսպառ, մինչդեռ այլք վայելեն եւ փայլեն յաթոռս՝ արքայութեան, յոր փոքու իւիք կարէին ժամանել։ Ապա չեն եւ արդարք աներեկան բարւոք մահու, մինչեւ ոչ շնորհեսցի նոցա՝ վասն աչալուրջ պատրաստութեանն։ Շնորհք յարատեւութեան մինչեւ ի վախճան՝ ոչ ումեք է խոստացեալ, թէպէտ եւ գերազանցեալ իցէ սրբութեամբ. որպէս զի «ահիւ եւ դողութեամբ զփրկութիւն անձանց մերոց գործեսցուք»։ Յայս սակս ստէպ կրկնէր Քրիստոս առ առաքեալսն. Զգոյշ եղերուք, արթուն կացէք։ Եթէ եւ արդարք իցէք՝ պատրաստ կացէք մահու։ Այն զի մարթ է եթէ որ ընդ երկար սրբութեամբ կեցցէ՝ անհոգ լիցի յայսմ պատրաստութենէ. մինչ որ լաւութեամբն եկեաց՝ ի դէպ էր թէ լաւագոյն եւս պատրաստէր ի վախճանն։ Զի՞նչ շահ իցէ վաճառականի որ յիսուն ամ խնամով աշխատ լեալ եւ ամբարեալ ինչս բազումս՝ հուպ յեզր հայրենեացան հասանելով՝ նաւաբեկեալ կորիցէ զամենայն. եւ ո՞ր օգուտ քրիստոնէի՝ հաւաքել գանձս արդեանց կենաց՝ եթէ հասցէ նմա մահ անբարի։

Իսկ եթէ արդարոց այդքան կարեւոր է պատրաստութիւն մահու, ո՞րքան եւս առաւել մեղաւորաց. եթէ սրբոց անգամ խիթալի իցէ մահ աւաղելի, որքան եւս ահաւոր է մեղաւորաց գաղջից, յուլացելոց, որոց չիցէ երբեք զմտաւ ածեալ զելս կենաց, կամ թէ վարկպարազի իմն տեսութեամբ, որպէս թէ չիցէ ինչ վտանգ ինքեանց։ – Չիք աստանօր ճանապարհ միջին. կամ սուրբքն եւ առաքինիք խաբեալ են, կամ մեք ի խաբէութեան կամք. յի եթէ յետ գաղջ եւ հեշտասէր կենաց՝ մարթ իցէ ակն ունել բարւոք մահու, ապա սուրբքն ի ցնորս պատրանաց անկան, պահօք եւ խարազնազգեցութեամբք եւ պէսպէս ճնշմամբք նեղելով զանձինս՝ ի յոյս բարւոք մահու. հրաժեշտ տալով ամենայն հաճոյից կենաց, եւ յան՞ն առնելով զաղքատութիւն, զրկանս, զառանձնութիւն եւ զմեռելութիւն յաշխարհի. զի՞նչ շահ լինէր նոցա այն ամենայն աղօթք, հառաչանք եւ արտասուք. վասն է՞ր անհնարին երկիւղն այն չարաչար մահուան, եւ հանապազօրեայ խնամ գամագիւտ լինելոյ բարւոք մահու, եթէ մարթ էր մեռանել սրբութեամբ առանց այնքան տքնութեանց եւ տառապանաց ի պատրաստութիւնն։ Ահա տեսանեմք եւ յայժմուս՝ նաեւ ի մերձաւորաց մերոց՝ զբազումս հրաժարեալս յաշխարհէ եւ ապաւինեալս ի վանորայս, ի հանապազօրեայ կրթութեան գործոց բարեաց, եւ տակաւին զանգիտեն ի կատարածէն. իսկ մեք առանց ինչ կանխաւ պատրաստելոյ ի հուսկն վախճան, կելով գաղջութեամբ, թերեւս եւ յանցանօք, զիա՞րդ յանդըգնել ակն ունիցիմք բարւոք մեռանելոյ. որք՝ թերեւս մանր խնամով հոգամք յարդարել զայս ինչ եւ զայն գործս, եւ զմիով միայնով՝ որ գերագոյն եւ կարեւորագոյն բնաւիցն է՝ զանց առնեմք, այն է գործ եւ հոգ կատարածի կենաց։

Ըմբիշք մինչչեւ մտեալ յագոն՝ երկար մարզիւք փորձեն զանձինս, հանապազօր պատրաստին ի կռիւ, այլ ոչ իշխեն մխիլ ի հանդէս՝ մինչեւ վստահացեալ ի կորով իւրեանց. «եւ նոքա՝ զի զերծանելի պսակն առնուցուն»։ Իսկ մեք՝ որոց առաջի կան փառք անեղծանելի, պսակ անթառամ եւ յաւիտենական, յանդգնիմք մեք անփորձ անմարզ ի դիմի հարկանել ողջոյն իսկ յաւիտենականութեան։ Առ արտասանել ճառ մի, կամ հանդիսանալ ի թատեր, առ ի շահել զդատ յատենի, եւ առ պէսպէս ժամանակաւոր գործս, ո՞րքան նախահոգութիւնք, ո՞րքան զգուշութիւնք, քանի՞ խնամով ծախին վայրկեանք, եւ տակաւին համառօտ թուի ժամանակն. իսկ վան հոգւոյ, վասն Աստուծոյ, վասն յաւիտենական փրկութեան՝ հազիւ թէ ձեռն ձգի. ամենայնի գտանի ժամանակ, իսկ վասն մահուան՝ որ յետին եւ ամենակարեւոր գործ է կենաց, առանց ինչ զմտաւ ածելոյ՝ յումպէտս ծախին ամք. թերեւս յանուշել կամ ի պապապել զքիմս համադամօք, կամ առ զբօսանս օրականս՝ առաւել խնամք եւ հանդերձանլ լինին՝ քան վասն յաւիտենական ճանապարհին. – զայլոց գործս եւ դատս՝ ուշի ուշով քննեմք, եւ զհամարոյ խղճի մտաց մերոց, գիտելով իսւ զի անհնարին վնասէ թերանալն իսմին, չառնեմք ինչ փոյթ, կամ յոյժ սակաւ, որ է ասել անբաւական։ Քանզի յայլում ամենայնի կարեմք ուղղել զվրիպանս մեր, այլ եթէ վրիպիցիմք ի բարւոք մեռանելն վճարեալ է վասն մեր ի յաւիտեան։ «Չիք դարման մոլորութեանց՝ յետ մահու», ասէր ոմն փիլիսոփայ հեթանոս (Պլուտարք)։ Անդարման են չարիքն, քանզի անդառնալի են կեանք։ Յոր կողմն եւ անկցի փայտն՝ ի նմին եւ կացցէ, եթէ ընդ հիւսիսի եւ եթէ ընդ հարաւ. յոր կողմն եւ կքեսցի ծանրութեամբն՝ այն լիցի դադար անփոխելի։ Եթէ կար մեզ գէթ երկիցս մեռանել, ոչ այնքան ծանր էին առաջին վրիպանք անբարի մահուան, քանզի գոյր յոյս ուղղութեան յերկրորդումն նուագի. այլ մի անգամ եւեթ կայ մեզ մեռանել. եւ ի կէտ անդր միանգամ մահուն հաստատեալ է յաւիտենականութիւն մեր. հարկ է ուրեմն ամենեւիմբ պատրաստ գտանել ի մին եւ յանդերձականն այն նուագ։

Նսկ արդ զիա՞րդ կեամք այժմիկ. եթէ հաւատայաք անմահ լինել, կամ բազոմւ անգամ մեռանել, կամ եթէ վայրապար զրոյցք էին յաւիտենականութիւն եւ հանդերձեալքն, մի՞թէ կէաք անփութագոյնք քան յայժմուս։ Կամ եթէ Քրիստոսի խոստացեալ էր՝ եթէ ոչ ոք մեռցի մինչչեւ կանխագոյն ազդ եղեալ նմին, եւ քաջ պատրաստեալ, եւ յարդարեալ զխիղճ մտաց իւրոց, եւ իշխանութիւն ունիցի ի վերայ կատարածի կենաց իւրոց, կարէա՞ք արդեօք յապահովի քան որ յայժմուս՝ դիմագրաւել յօրհասն։ Այլ ճշմարտութիւնն յաւիտենական ամենեւին հակառակ այսմ վկայեաց՝ ամենայն հաստատութեամբ. ընդ որ չերկբայիմք եւ մեք. եւ սակայն կեամք՝ որպէս եթէ չհաւատայաք այսոցիկ։ – Աւա՜ղ ապշութեանս. չեն պատրաստ, չկամիս մեռանել այսօր. եւ զի՞ գիտես թէ չմեռանիս. չիցէ՞ մարթ յամենայն աւուր մեռանել. դոյզն ողողումն արեան յուղեղն, գնտիկ սի հրազինու, գայթ մի ոտին, եւ այլ բազմադիմի անակնկալ դէպք կարեն վաղվաղակի հասուցանել քեզ մահ. քաջ գիտես զայս, եւ կաս տակաւին անպատրաստ։ Մեղաւո՜ր անմիտ. մարթ է քեզ մեռանել եւ ի պահու անդ մեղանացդ, եւ ի փչել զանապաշխար ոգիդ՝ ո՞ւր լիցի բաժին նորա։ Քաջ գիտես զայս, եւ ոչ զգուշանաս ի մեղաց։ Եւ եթէ հասանէր քեզ մահ ի վիճակի՝ յորում կասդ այժմիկ, ի վիճակի մեղաց, զի՞նչ լինէիր առժամայն ի մահացու անկեալ մեղս՝ թերեւս զանց առնես զաւուրբք եւ զեօթնեկօք, եւ կափուցեալ աչօք կաքաւես յեզերս խորխորատի դժոխոց, մոռացեալ զյաւիտենական ժառանգութիւն երկնից։

Արդարեւ կամ հերետիկոսք եմք կամ անիմաստք. հերետիկոսք՝ եթէ չընդունիմք զհաւատս զայս. անիմաստք, եթէ հաւատամք եւ ոչ պատրաստիմք։ Չիցէ՞ մոլորութիւն մեծ եւ յիմարութիւն դատապարտելի՝ ճանաչելն զանհրաժեշտ հարկ պատրաստութեան մահու, չկամելն մեռանել անպատրաստ, գիտելն զի մարթ է մեռանել յամենայն աւուր, եւ ոչ ինչ փութալ զպատրաստութենէ։ Եթէ բարբարոս կամ անհաւատ ոք զայս առնէր՝ չգոյր ինչ զարմանալի. այլ չածել զայս զմտաւ՝ քրիստոնէի հաւատացելոյ, եւ կրօնաւորի՝ որ հրաժարեաց յաշխարհէ՝ առ ի բարւոք պատրաստել յելս կենաց, այս անփութութիւն՝ նշանակ է ոյ շատ հոգալոյ զերկնից, զփրկութենէ հոգւոյն, զԱստուծոյ, եւ զանակնկալ մահուանէ՝ որ երբեմն ի պատուհաս իսկ ի վերայ հասանէ յուլացելոցն եւ անզգաստից։ Ոչ ուրեք այնպէս ահեղ է արդարութիւն Աստուծոյ՝ որպէս յորժամ երկայնամիտ լինելով մինչեւ ցվերջին ժամ, զինէ զբազուկ բարկութեան իւրոյ, եւ հարկանէ անխնայ՝ զրկելով ի շնորհաց մինչեւ ի սպառն յարատեւութեան, զմոռացումն զայն մահու եւ զաններելի անփութութիւնն։ Եւ զի այդ շնորհք յարատեւութեան յաճախ վարձք են կանխագոյն պատրաստութեան իմահ, յայտ եւ աստի է մեծ կարեւորութիւն պատրաստութեանն։ Պատրաստութիւն մտադիւր եւ ի դէպ ժամու՝ աջողագոյն հնարք են բարւոք մեռանելոյ, որպէս եւ անփութութիւն պատրաստութեան՝ նախագուշակութիւն իմն է անբարի մահուան։ Մեծի հաւանութեան է՝ եթէ ըստ պատրաստութեան մերոյ լիցի եւ մահս մեր։ «Երանի՜, ասէ ճշմարտութիւնն յաւիտենական, ծառայից, զորս՝ եկեալ տէրն գտցէ արթունս». Եթէ յերկրորդ պահու եկեսցէ, յաւուրս մանկութեան նոցին, եւ եթէ յերրորդին, ի կատարեալ հասակի, եւ գտցէ զնոսա պատրաստս. երանի՜ է նոցա։ Աւադիկ հաւաստիք յաստուածային վճռոց, եթէ շնորհք բարւոք մահուան՝ հաստատեալ են ի ւանխաւ պատրաստութիւնն։ Այլ հետեւանք բանից աւետարանին՝ յայտ առնեն եւ զայն, եթէ դատապարտութիւն՝ անհրաժարելի իմն հետեւութիւն է մոռացութեան մահու, անփութութեան պատրաստութեան. «Իսկ եթէ ասիցէ ծառայն այն ի սրտի իւրում, եթէ յամեսցէ տէր իմ ի գալ, եւ ուտիցէ եւ ըմպիցէ, եկեսցէ Տէր նորա յաւուր յորում ոչ գիտիցէ, եւ ի ժամու՝ յորում ոչ ակն ունիցի. եւ որոշեալ զնա զընտրելոցն՝ զբաժին նորա դիցէ ընդ անհաւատս»։ Զնոյն բան հաստատէ Տէրն մեր եւ յառակի Տասն Կուսանացն. ամենեքին նոքա կոյսք էին, այլ ոչ ամենեքին իմաստուն, զի ոչ գտան ամենեքին պատրաստք. մերժեցան յիմարքն ի հարսանեացն, զի անպատրաստք գտան. ընդունելի եղեն իսկոյն իմաստունքն, քանզի խնամով պատրաստեալք էին. շնորհք մինչչեւ իսպառ յարատեւութեանն հարկաւոր իմն պտուղ էր զգաստութեան եւ արթնութեան նոցին, վասն այսորիկ ի վերայ ածէ Քրիստոս բանիցն. «Արդ արթուն կացէք, զի ոչ գիտէք յորում ժամու եկեսցէ տանուտէրն, յերեկորեայ, եթէ ի գիշերի, եթէ ի հաւախօսի. գուցէ եկեալ յանկարծակի գտանիցէ զձեզ ի քուն», եւ մատնեսցէ ի մահ անակնկալ։

Եւ արդ ծանութեալ զմեզ հարկ պատրաստութեան մահու, գուն գործեսցուք ամենայն խնամով կատարել զայս պարտս. եւ մի՛ անմտասցուք, կամ մի յանդգնեսցուք օր ի յօր առնել եւ յապաղել, յի մի՛ արդեօք յանկարծոյն հասանիցէ ի վերայ մեր, եւ անպատրաստք ըմբռնիցիմք։

Բ. ՉՅԱՊԱՂԵԼ ԶՊԱՏՐԱՍՏՈՒԹԻՒՆ ՄԱՀՈՒ

Գիտելով չափ զի հարկ է պատրաստել ի մահ, համարիմք յանձինս՝ եթէ ե՛րբ եւ է գտցուք ժամանակ հոգալոյ։ Ակնկալութի՜ւն խաբէական. եւ զի մի նովին եւ կորիցուք՝ ծանիցուք արդ, զի ոչ միայն հարկ է մեզ պատրաստել, այլ զի եւ պատրաստել անյապաղ։ Անճահ իսկ է թէ ոք առողջ միտս ունիցի՝ եւ զայպիսի գործ կարեւոր թողիցէ միշտ յառ յապայն։ Խոստովանիմք եթէ առաջին պայման բարւոք մահու՝ բարւոք ի նոյն պատրաստելն է. քանզի «Երանելի են միայն ծառայքն այնոքիկ՝ զորս եկեալ Տէրն գտցէ արթունս»։ Հաւանիմք թէ եւ ոչ միոյ աւուր կեանք աներկբայ իցէն, եւ թէ ըստ խորհրդածութեան Մեծին Գրիգորի, Աստուած որ տայ թողութիւն ապաշխարողի, ոչ խոստանայ յապաղկոտ մեղաւորի՝ զվաղուեան օրն։ Հաւանիմք եթէ մարթ է մեզ մեռանել յամենայն վայրկենի, եթէ մահ առ ոտս կայ մեր. եւ այնքան անստոյգ է մեզ կեանք վաղուի որքան երկար ամաց։ Մահ հարցէ այսօր եւ վաղիւ զբազուս ի մարդկանէ՝ որք կարծենն տակաւին քաջ հեռի զվախճան կատարածին. մարթ եւ եւ մեզ հանգոյն նոցին ըմբռնիլ ի մահուանէ։ Եւ չիցէ՞ արդ յանդգնութեան, չիցէ՞ աւաղելի ապշութեան՝ զայս զմտաւ ածելով՝ եւ տակաւին օր ի յօր առնել զպատրաստութիւն մեր ի մահ անդր։ Ս. Գիրք աղաղակեն եթէ համառօտ են աւուրք կենաց մերոց. իբրեւ անց իմն ստուերի են, եւ թէ առ վաղիւն մեռանիմք։ Եւ սակայն, բազմաց լսելով զայս՝ զի՞նչ ի վերայ բերիցեն։ Բա՜բէ՞ ուրեմն, ասեն, վայելեսցուք ի բարութիւնս՝ որ կանս. պսակեսցուք զմեզ բոլորիւք վարդից, մինչչեւ իցեն թառամեալ. ամենայն ուրեք թողցուք նշանակ բարեկենդանութեան. արբեսցուք ուրախարար գինեաւ. կերիցուք եւ արբցուք։ Ո՜վ այլանդակ տրամախոհութիւն։

Ամաչեմք արդարեւ որպէս քրիստոնեայք՝ ընդ այսպիսի հեթանոսական իմացուածս, եւ դատապարտեմք. – իսկ ընդէ՞ր ապա քաղաքավարիմք ըստ նոցա. բանիւք՝ պարսաւեմք զնոսա, իսկ գործովք ընդէ՞ր միաբանիցիմք, ի մոռացօնս րականելով զյիշատակ մահու, եւ յար յապագայ ժամանակ զպատրաստութիւն ի նոյն։ Սուղ ինչ են, ասեմք, կեանքս մեր, եւ որպէս ստուեր անցանեն. եւ մարթ է թէ վաղիւ եւս հասցէ օրհասն. եւ սակայն զբաղիմք առօրէիւքս, վայելեմք ի բարիս ներկայիս. փափկութեանց սիրողք՝ վարդիւք պսակեմք զմեզ, եւ մոռացեալ զերկնից փափկութիւնս՝ արբենամք անոյշ գինեաւ, ուտեմք եւ ըմպեմք. յաճախ հոգամք զմարմին, հազիւ երբեք զհոգի, իսկ զելս վախճանի կենաց՝ գրեաթէ ոչ բնաւ։ Եւ չիցէ՞ այս երեւել ուղղափառ եւ կեալ հեթանոսաբար։ – Համարիմք գտանել միշտ ժամանակ տխրագին պատրաստութեանն. չիք ասեմք վնաս ի յապաղմանն. պատրաստիցիմք յաւուր միում։ Եթէ արդար իցեն բանքդ, ապա Քրիստոս չարաչար ստիպէ զմազ յասելն եւ ի կրկնել, Զգոյշ լերուք, Արթուն կացէք, Պատրաստք եղերուք։ Ո՜հ, քանի՜ քանի՜ անձինք այսպէս խորհելով եւ խօսելով՝ մատնեալ կան արդ ի յաւիտենական դատապարտութեան. լի են դժոխք այսպիսի հաւանութեամբք, այսպիսի թերակատար յառաջադրութեամբք։ Արժան է մեզ աստանօր կշռել զպատճառանս մեր կշռով սրբութեան սեղանոյն, քննել լուսով ճրագի Գրոց Սրբոց։

Ասես՝ գտանել միշտ ժամանակ։ Խաբիս. եկեսցէ օր՝ յորում ոչ եւս իցէ ժամանակ։ – Ասես, չիք վտանգ յապաղման։ Դարձեալ խաբիս. թերեւս յայսմ գիշերի պահանջիցեն ի քէն համարս։ –Ասես, չիք հարկ ճեպելոյ շտապաւ։ – եւ զիա՞րդ, միթէ չիցե՞ս զօր ամենայն, յամենայն վայրկենի ի վտանգ մեռելոյ. «Որպէս ձկունք որսացեալք ցանցիւք, եւ որպէս թռչունք որսացեալք ի ծուղակս, ասէ Ժողովողն, նոյնպէս հարկանին յորոգայթս մահու՝ որդիք մարդկան՝ ի ժամանակի չարի»։ – Պատրաստեցայց յաւուր միում. – Եւ ո՞ խոստացաւ քեզ զվաղիւն։ Ոչ ոք գիտէ զօրն այն եւ զժամն։ Աղէ՛, տե՛ս քաջ, ասէ Սուրբն Բեռնարդ, գուցէ ոչ կարիցես գործել վաղիւն՝ զոր կարեսդ այսօր։ Թերեւս որ շնորհէն քեզ զօրս սերկեան, Աստուած՝ զլասցի քեզ վաղիւն։

Այլ պնդեալ քո ի միտս եւ ի բանս՝ ասիցես. Հզօր կազմուած մարմնոյս, ազդուութիւն մտաց, ծաղիկ հասակիս երաշխաւորք են ինձ ոչ գոլ մօտալուտ վախճանի կենացս։ Բայց ներտակաբար ուսուցանէ մեզ աւետարանն. փաստ իմն հաւատոց կարգէ մեզ Քրիստոս, եւ հանապազօրեայ փորձ զնոյն հաւաստէ. եւ դու ո՞ւմ ընծայեսցես հաւատս։ «Մարդոյ՝ որպէս խոտոյ են աւուրք իւր. որպէս ծաղիկն վայրի այնպէս ծաղկի եւ թօթափի. որպէս ստուեր խուսափէ, ի վերանալ աւուրց իմոց՝ գնացի ի դրունս դժոխոց (գերեզմանի). յառաւօտէ մինչեւ յերեկոյ՝ պակասեաց ամենայն»։Հոգւոյն Սրբոյ են վկայութիւնքս, եւ դու տակաւին յերկբայս երկցես։ Որքանի՞ս եհար մահ եւ քանի՞ս այսօր իսկ հարկանէ կրսերագոյնս եւ առուգագոյնս քան զքեզ հասակաւ եւ բարեկազմս մարմնով։ Կոյր է մահ, ոչ զծաղիկ հասակին խտրէ եւ ոչ զկորով իրանաց. թեթեւագոյն ինչ կայծ, բեկոր մի աղիւսոյ պրծեալ ի բարձանց՝ ի տապաստ արկանէ զհաստակառոյցն մարմնով, եւ յաճիւն դարձուցանէ։

Թերեւս ոչ մեռանիցիմ ես։ – Թերե՞ւս. – աւաղելի՜ ասացուած։ Այլ թերեւս եւ մեռանիցիս. «քանզի ոչ գիտէ մարդ զժամանակ իւր», ասէ իմաստունն։ Կամիցի՞ս ուրեմն ի կարծիս ապաստան առնել զյաւիտենականութիւնդ. եւ յանստուգութիւն հաստատել զփրկութիւն հոգւոյդ, զժառանգութիւն արքայութեանն Աստուծոյ։ Ի հիւանդանալդ՝ կոչես զբժիշկ. եւ առ իմ՞ զգուշութիւնդ. չիցէ՞ քեզ մարթ առողջանալ առանց դարմանի եւ արուեստի. – Այո՛, արդարեւ. այլ ես զապահովվագոյնն ընտրեմ, քանզի կենաց է խնդիրս։ Ո՜վ անմտութեան. զապահովագոյնս ընտրես ի դարման մարմնաւոր կենաց. եւ յորժամ զկենաց հոգւոյ բանք իցեն՝ զյաջողութիւնն ի բաղդն ապաստան առնես։ Զմտաւ ա՛ծ մանաւանդ զբանս Ոսկեբերանին, եթէ՝ Յուշ լիցի քեզ, զի հոգւոյդ խնդիր կայ, երկնից եւ յաւիտենականութեան։ – Այլ սակայն, ասես, գուցէ ոչ մեռայց։ – Գուցէ եղիցի այնպէս. այլ եթէ ընդհակառակն հանդիպեսցի. «Զիա՞րդ ելանիցես յայնժամ յաշխարհէ աստի, հարցանէ Սուրբն Օգոստինոս, եւ ո՛ւր երթիցես»։ Ո՜հ, մի՛ մատներ զքեզ ի վտանգ յաւիտենական կորստեան. ընտրեա զանկասկածագոյն մասն։ Եթէ յերկարաձգեսցին ամք կենացդ՝ ոչ ստրջասցիս ընդ սերկեան պատրաստութիւնդ մահու. քանզի չէ մարթ ըստ արժան բաւականին լաւագոյն եւ կանխագոյն պատրաստեալ ի նոյն, Բազումք են յոյժ որք զանց արարին զպատշաճ պարտուքս, եւ չիք ոք որ ոչ ողբասցէ զպտուղ ծուլութեան իւրոյ։ Հարց զՍուրբս. եւ ոչ գտցես զմի եւեթ որ զղջասցի ընդ կանուխ պատրաստութիւնն ի մահ։ Հարց եւ զդատապարտեալսն. որպիսի՜ կսկծալի պատասխանիք. – Լաց եւ ողբումն եւ կրճումն ատամանց։ – Եթէ կամք են քո զերծանել յայսպիսի վտանգաց, ընտրեաց այժմէն փափագել երջանիկ մահուան՝ բարւոք պատրաստութեամբ, թէպէտ եւ շնորհեալ էր քեզ յապահովութիւն երկար կենաց։ Քանզի եթէ այժմս՝ յորում կարես՝ ոչ առնիցես զպատրաստութիւնդ, գուցէ յորժամ կամիցիս՝ ոչ կարիցես առնել։ Բզում այն է զի զոր յայսմ աւուր շնորհէ Աստուած՝ ոչ կամ իալ ի վաղիւն. արդ մի՛ արհամարհեր զողորմութիւն նորա, ասէ Սուրբն Բառնարդ, եթէ ոչ կամիցիս փորձել զարդարութիւն նորա։ – Ժամանակի եւ շնորհաց պէտք են քեզ առ բարւոք պատրաստութիւն մահու, ահաւասիկ շնորհեալ են քեզ յայսմ աւուր. եթէ ոչ օգտիցիս դոքօք այժմիկ, գուցէ զրկիցիս առ յապայն. գուցէ արդարութեամբն եւեթ վարիցի Աստուած, եւ պատուհասիցէ զապերախտ մոռացութիւնդ շնորհաց իւրոց եւ դէպ ժամանակին. երկի՛ր արդ, եւ փութա՛ խնամով ի պատրաստութիւն մահու, մինչդեռ ժամանակդ ի ձեռս է։

Այլ ես չունիմ, ասես, ժամանակ. զբաղանք բազում գործոց պաշարեալ են զիս։ – Ո՜վ աններելի պատճառանք։ Ամենայն ծանր ծանր գործք կենցաղոյս՝ ոչինչ մի են առ գործով յաւիտենականութեան. զայս ուսուցանեն մեզ հաւատք. իսկ դու կամիցիս զչնչենեօք զբաղելով ծախել զժամանակ յաւիտենական փրկութեան քո. – առ զբօսանս եւ խաղս. ի ննջել եւ յընկերշակել՝ գտանես ժամանակ բաւական, իսկ առ ի հոգալ զհոգիդ, զհանդերձեալ կեանս, եւ ի պատրաստել ի մահ՝ եւ ոչ սակաւ վայրկեանս պարապոյ գտանես։ Ո՜վ զառանցանք մտաց։ Զամիսս եւ զամս ծախեմք ի զբաղանս սնոտիս, իսկ առ գործ յաւիտենականութեան ագահելով վեւ ոչ օր մի պարապիմք. – ե՞րբ, ասէ Ոսկեբերան, տացուք Աստուծոյ՝ որչաբ տամքս աշխարհի, երկնից՝ որչափ երկրի, եւ լաւութեանց՝ որքա մոլութեանց։ Այլ ես եւ ոչ այդչաբ պահանջեմ. ոչ խնդրի վասն Աստուծոյ, վասն երկնից եւ վասն լաւուցեանց այնքան որքան տամքս աշխարհի, երկրի, թերեւս եւ մոլութեանց. օր մի միայն առաջարկի մել ի պատրաստութիւն մահու. եւ գոնեա անսալ խրատու Ոսկիաբանին. Պահել օր մի վասն հոգւոց մերոց՝ յետ ծախելոյ ամս բազումս վասն մարմնոց մերոց, կեալ սակաւիկ մի վասն Աստուծոյ, յետ այնքան կելոյ վասն աշխարհի. թոյլ տալ առ վայր մի առ տնին հոգոց, եւ մի՛ վստահիլ ի խաբէական յոյս երկարաձիգ կենաց։ Վստահութիւն վտանգաւոր, որպէս վէմ գայթակղութեան արկեալ յընթացս մեր, ընդ որ հարեալ փշրի գործ պատրաստութեան մերոյ ի մահ, եւ զոր հարկ է ամենայն խնամով ի բաց խլել։ Աստուած ինքնին ամենայն գթով հնարի թափել զմեզ ի սնոտի յուսոյ երկարատեւ ապագայի. բազում ուրեք ի գիրս մարգարէից, առաքելոց եւ աւետարանչաց իւրոց՝ ազդ առնէ մեզ զայս. յայն սակս առաքեաց յերկնից զհրեշտակ իւր զօրաւոր, որպէս պատմեն Գիրք Յայտնութեան, զգեցեալ ամպ եւ ծիածան ի գլուխ նորա, որպէս զի երեւելի շքով եւ պայծառութեամբն՝ զամենեցուն յինքն կրթեսցէ զաչս եւ զուշ, եւ եդեալ զոտն իւր զաջ ի վերայ ծովու եւ զձախն ի վերայ երկրի, աղաղակեաց ի ձայն մեծ, գոչեաց իբրեւ զառիւծ. հնչեցուցանել զծագս տիեզերաց եւ ընդոստուցանել զսիրտս կարծրացեալս. եւ յորոտալն զպատգամս Բարձրելոյն՝ համբարձ զձեռն իւր զաջ յերկինս, ի վկայութիւն կոչելով զբնակիչս նորին զՍուրբսն, եւ ինշան հաստատութեան անյեղլի վճռոց Աստուածութեան, երդուակ ի կենդանին յաւիտենից՝ որ հաստատեաց զերկինս եւ որ ի նմա, եւ զերկիր եւ որ ի նմա։ Եւ զի՞նչ արդեօք էր խորհուրդն ահաւոր՝ որ այսպիսի մեծ եւ ահեէահրաշ պահանջէր հանդերձանս. – լուարուք եւ զահի հարէք՝ լսելով զսոսկալի պատգամ խորհրդոցն Աստուծոյ. աղաղակեաց մեծաձայն եւ երդուակ հրեշտակն, եթէ «Ոչ եւս այլ կայ ժամանակ»։ Ոչ. ըստ հասարակ կարգի տեսչութեանն Աստուծոյ, այնմ՝ որ անփոյթ առնիցէ զպատշաճ ժամանակաւ պատրաստութեան մահու՝ Ոչ եւս կայ այլ ժամանակ. նա ոչ գտցէ ժամանակ (եթէ ոչ առանձինն իմն շնորհք տացին նմա)։ որ վայրապար օր ի յօր եւ յմէ յամ ձգէ զհնարս փրկութեանն։ Այսպէս երդուաւ ի դիմաց Աստուծոյ՝ հրեշտակն սատակիչ՝ ընդդէմ անարժան յապաղկոտաց։

Ի վերայ այքանեաց ահեղ սպառնալեաց՝ գտցի՞ ոք արդեօք այնքան վատիող հնարից փրկութեան, զի ասիցէ՝ գտից ես ժամանակ պատրաստութեան. յետ այս գործոյ, յետ այնր տօնի, յորժամ դառնայցեմ յուղեւորութենէ, ի վերջ կոյս տարւոյս, յառաջիկայ մեծ պահս, յետ ամսոյ միոյ, պատրաստեցայց։ Ո՜վ յանդուգն. եւ ո՞ խոստացաւ քեզ զժամանակդ. կամ ո՞ վստահացոյց զշնորհս՝ առանց որոյ ոչ յաջողի եւ ոչ մի բարի։ Զօր ամենայն անակնկալ մահունք խրատեն զքեզ. Սուրբք, հրեշտակք երկնից եւ ինքն Յիսուս Քրիստոս՝ ազդ արնեն, եթէ ոչ տացի քեզ ժամանակ. դատապարտեալքն՝ խաբեալք սուտ յուսով, որք ոչ հասին ակնկալեալ ժամանակին, որոց յանկարծոյն ի վերայ եհաս մահ, եւ ընկէց ի գերեզման, եւ անտի ի դժոխս, նոքին իսկ անլռելի հառաչանօքս նկրտին ցրել զպատրանսդ. եւ դու միայն ես որ յամառեալ պնդիս գտանել ժամանակ, մինչ ամենայն լեզու՝ երկնից երկրի եւ դժոխոց աղաղակեն՝ եթէ ոչ շնորհեսցի քեզ։ – Անհնար է այսուհետեւ, բայց եթէ առ ի չգոյէ հաւատոց կամ խելաց, յետ այսքանեաց խորհրդածութեանց՝ կափուցանել, կամաւոր կուրութեամբ, զաչս հոգւոց, առ լոյսն թափանցիկ, եւ չ ամենայն փութոյ պնդութեամբ եւ անյապաղ սկիզբն առնել պատրաստութեան մահու, կամ վստահացեալք ի կորով եւ յերիտասարդութիւն հասակի՝ ակն ունել երկար շրջանակի կենաց ի վերայ երկրի։ Ո՜վ անմիտ, ասեն Գիրք Նմանութեան Քրիստոսի, զիա՞րդ յուսաս ի յոլովութիւն ամաց, որ եւ ոչ միոյ աւուր ունիս խոստումն։ Ոչ կարես խոստանալ քեզ զառաջիկայս ժամ, եւ ուստի՞ քեզ ստուգութիւն վաղուին։ Եւ ո՞ գիտէ՝ եթէ տենդն որ ծախելոց է զկեանս քո, չիցէ զանխլաբար դարանեալ ի ներքս ի քեզ։ Ո՞ գիտէ եթէ ի զբաղանս եւ ի զբօսանս քո առօրեայս ոչ հասցէ ի վերայ քո ձեռն մահու. զի մարմինս մեր բովանդակ, եւ իսկական իսկ մասունքն ի պահպանութիւն կենաց, սիրտն, լեառդն, արիւնն, ունել ունին սերմանս մահու. եւ սնունդն իսկ տածիչ մարմնոյն՝ առբերէ նմա եւ առիթս ապականութեան եւ եղծման։ – Քանի՞ք յառաջ քան զմեզ, ասեն նոյն գիրք, խաբեցան եւ յանկարծօրէն ելին ի կենաց, մինչ անզգաստ վստահութեամբ անդրաձգէին յանչափս զվախճան կենաց իւրեանց։ Զգոյշ կացցուք մի՛ լինել նմանող նոցա. գուցէ ասասցեն վաղիւն եւ վասն մեր՝ զոր մեք զայլոց ասեմք. Տես, ո՞ կարծէր, եթէ մեռանելոց էր դա այդպէս վաղ եւ արագ։ Քանի՞ք որք այսօր քաջառողջք են՝ կարեն դիակնանալ ի վաղիւն։ Եւ ի վերայ բերեն Գիրքն, եթէ Փութա, արա, եղբայր, զոր կարես առնել, զի ոչ գիտես երբ մեռանիցիս։ Մի՛ թողուր վաղուին զայսպիսի գործ կարեւոր, զպատրաստութեան մահու. անստոյգ է օր վաղուին. եւ ո՞ գիտէ թէ հասցես եւ դու յօր վաղուի։ Որքան հաւատարմութեամբ պատրաստելն ի մահ ընձեռէ փաստ բարւոք կատարածի, այնքան եւ մոռացութիւն պատրաստութեան խափանարար է նմին. ապա ուրեմն, կարեւոր է արթնութեամբ եւ խնամով պատրեստել, եւ միանգամայն յարդարել անյապաղ փութով զհոգիս յելս իւր ի տեղւոջէ պանդխտութեան իւրոյ։

Աւա՜ղ ինձ. զի՞նչ գործեսցի մինչեւ ցայժմ. քանի՜ աւուրս, քանի՜ ժամս պարապեցայ ի պատրաստութիւն մահու։ Աստուած իմ, եթէ յայնմ աւուր, յայնմ պահու, յատ գործելոյ զայն մեղս, մեռեալ էր իս յայնս եղկելի պայմանի, ո՞ւր արդ լինէր անձն իմ։ Ի դէպ է ինձ ասել ընդ Սրբոյն Օգոստինոսի. Եթէ բարձեալ էր քո զիս յայնժամ ի կենաց աստի, ո՞ւր արդեօք երթայի՝ եթէ ոչ ի հուր գեհենոյն եւ ի տանջանս, որոց պարտական գտայ մեղօքս։ Զարհուրեալ սոսկամ յորժամ զմտաւ ածեմ՝ եթէ յայնմ ամի, յայնմ աւուր եւ թերեւս ի նմին պահու, մեռեալ իցեն բազումք լաւագոյնք քան զիս, որք հանգոյն ինձ ակն ունէին ընդ երկարութիւն կենաց. եւ սակայն մեռան. «եւ թաղեցան ի դժոխս»։ Ո՞ւր արդեօք լինէի եւ ես՝ եթէ մեռանէի յայնժամ ի մեղս իմ. ո՞ւր արդ լինէր բնակութիւն իմ։ Ո՜հ, արդարեւ, «Թէ ոչ Տեառն օգնեալ էր ինձ՝ փոքր մի եւս բնակեալ էր անձն իմ ի դժոխս». (Սաղմ. ՂԳ. 17)։ Արդ այսուհետեւ զգաստացեալ՝ մի եւս գտայց ապերախտ ներկայ շնորհացս. յօգուտ արկից զժամանակն տուեալ ինձ. պարապեցայց ուշի ուշով եւ անդանդաղ՝ առ կարեւորագոյնն եւ շահաւետագոյն գործոց, սկիզբն առնել յօրէ աստի յայսմանէ ի պատրաստութիւն մահուան. քանզի զահի հարեալ դողամ, մի՛ գուցէ ժամավաճառ լինելով՝ կորուսից զյաւիտենականութիւն երջանիկ, եւ յաւելայց ի թիւ այնոցիկ՝ զորս աղետաբեր յապաղումն տարեալ ընկէց ի վիհն անելանելի։

Գ. ԴԺՈՒԱՐԻՆ Է ՔԱՋ ՊԱՏՐԱՍՏԵԼ Ի ՄԱՀ ՅՕՐՀԱՍԻՆ ԺԱՄԱՆԱԿԻ

Հաւանեալ ամենեւիմբ եթէ ի դէպ է պատրաստել ի մահ բարի, բազումք, ասացի՞ց թէ եւ ամենեքին դնեն ի մտի՝ կատարել այնպէս իսկոյն ի զգալն զմօտալուտ վախճան կենաց, զազդեցութիւն մահաբեր հիւանդութեանն. եւ դարձեալ ի պատրանս անկանին։ Քանզի ոչ միայն արկբայելի է թէ կարասցեն գտանել զակնկալեալ ժամն պատեհ, այլ եւ յոյժ խիթալի՝ մի՛ գուցէ տագնապ օրհասին, ցաւք եւ անձկութիւնք, այլայլութիւն զգայարանաց եւ ամբոխումն մտաց, ահ եւ կասկած հանդերձելոց աղմկգլով զոգի ոչ ներիցեն կատարել զգործն ամենակարեւոր, զգրաւական յաւիտենական կենաց։ Եւ զիա՞րդ մարթ իցէ ողջմտութեամբ յուսալ՝ եթէ ի ժամու յորում չկարեմք որպիսի եւ է գործ մի պատշաճապէս կատարել, կարիցեմք զայնպիսի գերագոյն կատարել գործ. մինչ ի սովորական եւ յառօրեայ գործս իսկ շփոթիմք, զիա՞րդ անշփոթ գտանիցիմք ի յետինն այն ի գործ բարւոք մեռանելոյ։ Նա եւ եթէ խոստացեալ իսկ էր մել գամագիւտ լինել պատեհ ժամու, բաւէ՞ր խուսափուկ ժամն այն ի յարդարել, ի բովանդակել եւ ի կնքել զամենայն գործս բազմամեայ կենաց։ Եւ եթէ յերկարիցեն եւս ժամքն օրհասականք, սակայն իցե՞ն պատշաճք եւ յարմարաւորք առ այնպիսի մեծ եւ վերջին գործ։ Փորձն յաճախ ներհակասար երեւի. եւ յայտ առնէ զգաստից՝ եթէ առ պատրաստութիւն բարւոք մահու՝ ժամանակ յետին հիւանդութեան՝ անստոյգ է՝ համառօտ է եւ անյարմար. ապա ուրեմն եւ յանդգնութիւն կամ ապշութիւն մեծ է՝ յայն լինել ապաստան։

Ա. ԱՆՍՏՈՅԳ Է ԺԱՄԱՆԱԿՆ ԱՅՆ. – Ոչ ոք գիտէ եթէ ի յետնում հիւանդութեան ունիցի ժամանակ պատրաստութեան. նա մանաւանդ ըստ սովորական կարգի տեսչութեան Աստուծոյ՝ չէ ի ձեռին մերում ժամանակն այն, եւ բազում մեռանին յառաջ քան զկարծեցեալն ժամ։ Լուաք ի գրոց Սրբոց՝ զի Աստուած որ տուիչն է կենաց եւ մահու, եւ որոյ առաջի թուեալ են ամենայն աւուրք մեր եւ ժամք, գայցէ յանկարծ ժամու, որպէս գող գիշերոյ, յորժամ չհամարէաք ելանել ի կենաց. «Ոչ գիտէք զօրն եւ զժամն՝ յորում գայցէ Որդի մարդոյ». (Եբր. Թ. 27). եւ գրեաթէ այնքան ստոյգ է մեռանելն յանակնկալ պահու՝ որքան ստոյգ է անխուսափելի մահն. եւ ճշմարտութիւնն որ ասաց եթէ կայ մնայ մարդոյ միանգամ մեռանել, նոյն եւ ազդեաց՝ եթէ Գայ Որդի մարդոյ ի ժամու՝ յորում ոչ կարծիցէք. եւ յաւել, «ամենեցուն ասեմ, արթուն կացէք»։ Յայտ ուրեմն է զի մեռցուք յանկարծ ժամու եւ յայտնի իսկ է զի գրեաթէ յանհնարիցն է բարւոք պատրաստել ի տագնապ ժամուն, քանզի ամենայն յանկարծահաս դէպք՝ անպատրասք գտանեն զմարդ։ Թերեւս այնոքիկ միայն համարեսցին ոյ անպատրաստք՝ որք յերկար ժամանակեայ հիւանդութեամբ եդեալ ի մահիճս՝ յառաջ քան զօրհասն հատուցանեն զհարկ բնութեան. քանզի՝ ըստ Մեցին Գրիգորի, հիւանդութիւնք կարապետք են մահու, եւ ցաւօք արմնոյն բաղխէ Տէր զդրունս մեր՝ յելս կենաց։ Այլ, աւաղ, յաճախ խնումք յականջս առ ազդմունմն, եւ անտես առնեմք զհրաւիրակսն յառաջընթացս մահու։ Ոչ միայն յանկարծամահք լինին բազումք, այլ եւ շատք ի մահիճս կալով՝ ոչ զգան զօրհասն մօտալուտ. կամ յոյժ անագան ազդի նոցա մահն վերահաս. եւ շատք եւս ի յետին տուրեւառս շնչոյ գոլով՝ տակաւին չհաւատան զի վճարեալ է վասն ինքեանց։ Եւ ո՞ կարիցէ թուել զպէսպէս օրինակս յերկարելոցն ի մահիճս մահու՝ որք նոյնպէս յանկարուց մեռան։

Անդառնալի է վճիռն. թէպէտեւ յերկարիցի եւ ծանրանայցէ ախտն՝ տակաւին յանակնկալս մեռանին յոլովք ի մարդկանէ. քանզի ոչ հաւատան թէ յետին հիւանդութիւն է այն եւ չիցէ հնար բժշկութեան (Ղուկ. ԻԱ. 24)։ Վասն այնորիկ զգուշացուցանէ զմեզ Քրիստոս, զի մի՛ իբրեւ զորոգոյթ հասանիցէ մահն ի վերայ մեր ամենացուն։ Այս, ամենեքին, ընդ որս ես եւ դու. «Գամ, ասէ, որպէս գող, եւ ոչ ոք իմանայ զգալուստ իմ առ քեզ». (Յայտն. Գ. 3)։ Ապա եւ դու մեռանիցիս ի ժամու յորում ոչ կարծիցես. եւ այնքան անկ է քեզ հաւատալ այսմիկ՝ որքան զի եւ հաւատարիմ եւ բարի ծառայքն իսկ բազում անգամ յանակնկալ պահու ըմբռնեցան ի մահուանէ։ Հանդերձեալ էր Սուրբն Փրանկիսկոս Քսաւերեան նաւել ի վաղիւն յառաքելութիւն ճենաց, եւ յառաջնում երեկոյին վախճանեցաւ։ Արդ եթէ Սուրբք յանկարծոյն ըմբռնին ի գողոյ անտի մահու, դու յի՞նչ ապաստանեալ յուսայցես նախագիտակ լինել։ Ապա ուրեմն յապաղելով զպատրաստութիւնդ ի մահ բարի՝ դիմագրաւես ի վտանգ կորստեան հոգւոյդ, անզօր նմացելոյ ի դիմամարտութիւն յետին պատերազմին։ Եւ չիցէ՞ յանդգնութիւն կամ անմտութիւն մեծ՝ զայսպիսի գործ կարեւոր՝ ի յւյս եւ ի կարծիս անստոյգ ժամանակի հաստատել։ Համարիս պատրաստել ի ժամու յորում կարծես մեռանել, եւ զի մեռանիցիս յայլում յանկարծ ժամու, ապա ուրեմն միշտ անպատրաստ գտանիցիս. զի եթէ ոչ հասցեն ի վերուստ շնորհք իմն յատուկք՝ անմարթ է բարւոք պատրաստիլ ի հուսկ պահուն, եւ ո՞ իշխիցէ ակն ունել այնպիսի շնորհաց։

Այլ՝ ասիցես թերեւս, բազումք հասեալ ի ծայր ծերութեան, կամ ի յետնում հիւանդութեան գտին ժամանակ բարւոք խոստովանելոյ եւ քրիստոնէաբար մեռանելոյ։ – Եւ զինչ այտի քեզ, ասէ Ոսկեբերան. միթէ խոստացա՞ւ եւ քեզ այդ շնորհ։ – Թերեւս, ասեմ եղօց եւ ես շնորհագիւտ։ Թերեւս. եւ ահա այսու իսկ բանիւ յայտ առնես զերկբայութիւնդ, եւ կասկածելի խոստովանիս զգիւտ կարեւոր ժամանակի պատրաստութեան ի յետնումն ախտակրութեան։ Արդարեւ աւազակն աջակողմեան ապիրատութեամբ կեցեալ զամենայն կեանսն՝ ի սուղ վայրկենի յաջողեցաւ բարւոք պատրաստել եւ մեռանել. այլ «Մի ոք միայն արժանացաւ այդմ շնորհի, ասէ Սուրբն Բեռնարդ, զի մի՛ դու յուսահատ լինիցիս. այլ զի մի ոք միայն մի՛ յանձնապաստան լինիցիս»։ Մի ոք միայն գտաւ արժանի շնորհաց յայնպիսում ահեղահրաշաւոր փրկագործութեան. եւ ահա ի նմին աւուր եւ ի նմին մահու խաչակից նորա եւ գործակից եղերանցն՝ մեռանի անպատրաստ եւ անզեղջ։ Միոյն միայնոյ խոստանայ փրկիչն զարքայութիւն իւր. եւ իցէ՞ օրէն վասն այսր վստահ լինել մարդոյ ի փրկութիւն իւր. միւսն դատապարտեցաւ ի դժոխս. եւ ո՞ ոչ զարհուրիցի յանձն իւր։ Կորուստ սորա առաւել խիթալի է մեզ, քան միւսոյն փրկութիւն վստահանալի։ Եւ արդ մի՛ մինչեւ ի յետին հիւանդութիւն ձգիցես զպատրաստութիւն մահուանդ, ասէ Ոսկեբերան, զի ոչ գիտես որպէս եղիցի օր կատարածիդ. եւ մի՛ զկեանսդ յաւիտենական վտանգիցես յուսով անստոյգ ժամանակի։

Բ. ՀԱՄԱՌՕՏ Է ԺԱՄԱՆԱԿՆ ԱՅՆ։ – Այլ համարեալ, թէ շնորհիցէ Աստուած ժամանակ ինչ պատրաստութեան հանդերձեալ ուղւոյն՝ ի վերջոյս անդ կենաց, իցէ՞ այն բաւական ի յարդարել զամենայն պէտս հոգւոց։ Ո՞չ ապաքէն յաճախ տեսանեմք զի ի վերայ հասանել մահաբեր ախտին՝ զառաջինն թեթեւ ինչ գրի եւ ոչ խիթալի. եւ մերձաւորք եւ բժիշկն իսկ երբեմն յուսացուցանեն վաղվաղ կազդուրել, եւ ջանան փարատել ի հիւանդէն զամենայն կասկած երկեղի, թերեւս խաբեալք նախ ինքեանք եւ խաբելով զվտանգեալն եւ զանբժշկելին. մանաւանդ եթէ բազում անգամ հիւանդացեալ իցէ նորա ի կեանս իւրում եւ ապաքինեալ, ոչ ինչ կասկածէ եւ յայսմ նուագի եւ ոչ զգայ առաջի ազդարարութեան մօտալուտ մահուն։ Եւ է զի ի ծանրանալ աշտին՝ փոխանակ հոգւոյն հոգայ խնամով զմարմնոյն առողջութիւն, հարցանելով զբժիշկս եւ քննելով եւ խնդրելով զդարման դեղոց. յոր եւ խրատտու իմն լինին նմա մերձաւորքն, հեռացուցանելովզօրհասն, եւ առողջանալոյն ուշ ունելով եւ թելադրելով. եւ մինչդեռ ժամանակն կարեւոր ծախի ի փոյթ դեղոյ եւ դարմանոյ ՛ անդորրութեան տառապեալ մար մարմնոյն, առ փոքր փոքր, եւ երբեմն յանկարծօրէն եւ արագ արագ ծանրանայ ախտն. մինչեւ աներկբայ լինել օրհասաբեր վտանգին, եւ հարկ համարել ծանուցանել զայն վտանգելոյն։

Ծանուցո՜ւմն դժուարընտել. զոր եւ յաճախ այնքան անագանեն, մինչեւ մարմինն ինքնին իրազեկ առնէ, եթէ վճարեալ է վասն իւր։ Եւ ահա ի վերջնում աւուր կենացն, եւ ժամուք ինչ յառաջ քան զվերջինն ժամ, գոնեա քան զժամ զգաստութեանն, մինչչեւ իսպառ պղտորեալ մտացն եւ խելայեղեալ, անկ է նմա հոգալ եւ պատուիրել, եթէ ունիցի ինչ աւանդել եւ ծանուցանել ընտանեաց կամ ընկերաց, ուղղել եւ կնքել որպիսի ինչ եւ ունիցի հաշիւ ընդ ումել կամ պարտս արդարութեան եւ սիրոյ. եւ յայնպիսում տագնապալից եւ ստիպողական պահու՝ կարեւորագոյնն հարկ ի վերայ կայ յարդարելոյ զհոգին բարիոք խոստովանութեամբ եւ ապաշաւանօք ի վերայ մեղաց բովանդակ կենացն. եւ երանի՜ եթէ ոչ կարօտիցի ընդհանրական խոստովանութեան՝ առ ի լնուլ զթերակատար կամ զցուրտ խոստովանութիւնս, առ ի բառնալ զգայթակղութիւնս ինչ, եւ ի տալ օրինակ բարի, զորով գուցէ անփոյթ լինէր ի կեանսն։ Ո՜հ, ո՞րքան ամբոխին յայնժամ միտքն եւ տագնապին միանգամայն հոգին եւ մարմինն, մին շուարեալ, միւսն կոշկոճեալ. եւ լինի բազում անգամ ընդհատել զխոստովանութիւնն առ դուլ եւ դիւր առնել ցաւագին եւ նեղեալ մարմնոյն, եւ տալ պարապ զուշով գալոյ մտացն։ – Աւարտի, որպէս եւ է խոստովանութիւնն. այլ ո՞ւր մնան եռանդագին ներգործութիւնք աստուածաբանականք եւ հոգեկանք՝ անկաւորք եւ յոյժ կարեւորք այնպիսում անզուգական պահու. ո՞ւր զեղջն սրտաբեկ. ո՞ւր աղերսք յուսալիցք եւ հառաչանք հաւատարիմք. յորս թերեւս չէր իսկ կրթեալ հոգին յանհոգ երկարութեան կենացն. եւ զորս ցայնժամ չէր ուսեալ՝ մա՞րթ ինչ իցէ ուսանել յորժամ ամենայն ինչ ի մոռացօնս անկանի։ Զիա՞րդ հնար իցէ ի սակաւ եւ ի ցաւագին ժամսն, յալէկոծութեան մտացն, խնամով՝ որպէս արժանն է՝ կատարել զգործն մեծ. մինչ ըստ Մրբոյն Օգոստինոսի, ամենայն ուշ նուաղեալ մտացն անդր կրթի՝ ուր սաստկութիւն ցաւոցն է։ Յառողջութեան իսկ մարմնոյ եւ ի զգաստութեան մտաց, ի լիութեան կորովոյ եւ յանդորրու հոգւոյ, քաջ քննել զգիտակցութիւն խղճի մտաց, առնել բարւոք խոստովանութիւն, մանաւանդ զընդհանրականն, եւ արժանապէս զղջալ ի վերայ չարեացն. եւ յետ իսկ խնամով քննելոյ՝ բազում անգամ խէթ անկանի ի մեզ եւ անհասգստութիւն, մինչեւ չկամել յայնպիսում պայմանի մեռանել մինչչեւ վերստին դիմեալ ի հաշտարար խոստովանութիւն. – իսկ զի՞նչ լինիցի ի յետնումն յայնմ նուագի, ի ցաւս ախտակիր մարմնոյն եւ ի տագնապի պահանջեալ հոգւոյն, յորժամ դժուարին է զսովորական մասնաւոր խոստովանութիւնն մտադիւր կատարել. – իցէ՞ հնար ի հուսկ ժամու ուղղել զթիւրութիւն երկար անփութութեան եւ զանցառութեանց, եւ տալ հաշիւ ուղիղ, որում թերեւս յառողջութեանն իսկ մարմնոյն՝ բովանդակ աւուրց պէտք էին քննել եւ յորոշել։ Միթէ օրէ՞ն իցէ անկ ունել յայնժամ սքանչելեաց ինչ ի վերուստ՝ զի տացին մեզ շնորհք զայսպիսիս կատարել ի կատարածի անդ կենաց։ Բա՜բէ. զոր անկ էր մեզ գործել յամենայն կեանս մեր, հոգալ զհանդերձեալ յաւիտենականութիւն թողումք ի յետին աւուրս եւ ի ժամս՝ ցաւոց եւ տառապանաց, ի համառօտ վայրկեանս՝ յորս գամ քան զգամ լուծանի պնդութիւն մարմնոյն եւ մտաց։ Այլ ես վկայ կոչեմ զերկինս եւ զերկիր, զի ոչ յայնժամ եւս այլ կայ ժամանակ. եւ որ կայն՝ չէ բաւական առ բարւոք պատրաստութիւն մահու. եւ եթէ ցայն վայր ձգիցեմք զիսկական գործ փրկութեան մերոյ, համարձակիս խոստովանել առաջի Աստուծոյ եւ Սրբոց նորա, եթէ ոչ կարեմք բարւոք գործել զայն, եւ անկատար մեռցուք. եւ եթէոչ առանձինն շնորհք վերին տեսչութեանն պարգեւիցի, ոչ բաւական է ժամանակն յետին հիւանդութեան առ առաջարկեալն մեր պատրաստութիւն, եւ ոչ յապմար եւ պատշաճ։

Գ. ԱՆՅԱՐՄԱՐ Է ԺԱՄԱՆԱԿՆ ԱՅՆ. – Որոյ մինչեւ ցյետին հիւանդութիւն եւ ցդրունս գերեզմանի յետաձգեալ իցէ զմահուն պատրաստութիւն, գոգջիր չգիտէ չիմանայ իսկ զինչ եւ որպէս առնել իցէ յայնժամ. տագնապք մարմնոյն՝ եւ մտացան ամբոխումն չներեն քաջ հասու լինել եւ թելադրութեանց խոստովանահօրն. նաեւ զխոստովանութիւնն եւ զաղօթսն՝ տատամսութեամբ եւ գայթ ի գայթ իմն կատարէ. եւչ քաջ ըմբռնելով զազդեցեալսն նմա ի պաշտօնէէն եւ ոչ քաջ ծանուցանելով զոր զգայն եւ խորհի. թերեւս եւ անձամբ անձին չկարէ ազդ առնել. եւ բազում այն է՝ զի ամենայն բանքն եւ ներգործութիւնքն՝ ընդհատք եւ խառնակք, անզօրք եւ անեռանդունք լինին. թոթով բանս անյօդս եւ անիմանալիս. նաեւ զխոստովանութիւնն կամ կամ ոչ յստակ եւ խորամուխ մտօք, կամ մոռացութեամբ կարեւորացն, եւ միայն հարցուածոց խոստովանահօրն տալով պատասխանի. եւ այնքան նուաղ նշանք զղջմանն՝ մինչեւ յերկբայս արկանել՝ ընդ վիշտս հոգւո՞յն հեծիցէ եթէ ընդ մարմնոյն ցաւս. եւ թերեւս կամէր իսկ արտայայտել սրտի մտօք ապաշաւանս՝ եթէ զգաստ եւ յուժի լինէր, այլ մարմնոյն գամ քան զգամ տկարանալով, նոյն եւ մտացն, չկարէ իսկ ծանուցանել եթէ զգացէ՞ զազդեցութիւնս հոգեւոր պաշտօնէին. որ եւ ինքն իսկ ոչ առանց երկբայութեան եւ թէութեան՝ պաշտէ զյետին արձակմունս, աղօթս եւ ներողութիւնս՝ ի վերայ թմբրելոյն եւ կիսակենդան անձին. որ եւ ահա մտանէ յօրհասականն տագնապ։ Փութան բարեսէր ընթերակայքն օժանդակել նմա ի մեծի եւ յահաւոր ժամուն, թելադրութեամբք հոգեկան ներգործութեանց, քաջալերութեամբք, աղօթիւք, մասամբք եւ նշխարօք սրբովք, խաչիւք եւ ջահիւք, եւ երկրպագելի անուամբ Յիսուսի, յուսադրական անուամբ Մարեմայ Իսկուհւոյ, այլ լսիցէ՞, զգայցէ՞, կրկնիցէ՞ եւ օրհասականն… Գէթ առ արտաքս չերեւի այլ նշան, բայց նշան ընդարմանալոյ մարմնոյն, դադարելոյ զգայարանացն, եւ համանգամայն ասել, նշանք մօտալուտ մահուն։

Ժա՜մ ահաւոր եւ անդարձական. յորում թերեւս պիտոյ էր նմա վերադառնալ յառաջին խոստովանութիւնսն ինչ թերակատարս՝ կամ բացատրութեամբ, կամ զղջմամբ, կամ ոչ լնլով զպարտս արդարութեան եւ ուղղութեան գայթակղութեանց. գործք՝ ամենեւին կարեւորք, ամենեւին փրկարարք. այլ, աւա՜ղ, ոչ եւս է ժամ. նա՝ դադարեալ իսկ է նմա ժամանակ կենացն. կեա՞նք, վերացեալ են ի նմանէ. եւ որ տեսանին՝ մարմին եւեթ է, մանաւանդ թէ դիակն, զի ելեալ է հոգին ի նմանէ, մռեաւ մարդն այն։ …Այս է գիշերն ահեղ, գիշերն ամուլ, յորում ոչ ոք կարէ գործել. եւ ոչ միայն գործել ոչ կարէ, այլ եթէ եւ հնար էր գործել՝ այլ ոչ կարէր բարւոք գործել. եւ յուսալն իսկ յայնպիսի ժամ մթին՝ յանդգնութիւն, յիմարութիւն եւ անհաւատութիւն է։ Ոչ երկբայիմ զի հնար է աստուածային գթութեան եւ ի վայրկենի հասուցանել զշնորհս փրկութեան, այլ յոյժ երկբայիս թէ արասցէ զհրաշալին զայն շնորհս՝ այնմ՝ որ զբովանդակ կեանսն անփութութեամբ եւ վայրապար յածելով՝ ակն եդեալ էր հուսկ ժամուն, յետին պատահարին. եւ յոյժ հաւանութեան է՝ եթէ որ այնպէսն անագանեաց զպատրաստութիւն յաւիտենականութեանն՝ մեռցի անպատրաստ, իմա՛, ոչ որպէս արժանն էր պատրաստ։

Իցեն թերեւս ոմանք որք ակն ունիցին թէ զթերին պատրաստութեան իւրեանց՝ յայնպիսում պահու, լցցէ հոգեռանդն եւ իմաստուն ոք խոստովանահայր. – այլ ո՞ հաւաստէ՝ եթէ գտցի, եթէ հասցէ ի ժամու՝ այնպիսի պաշտօնեայ. եւ ո՞ մանաւանդ հաւատասցէ՝ եթէ եւ ի ժամանել պաշտօնէին՝ բաւական լիցի հիւանդն կամ օրհասական՝ իմանալ եւ կատարել արժանապէս զյետին հանդերձանս հոգւոյն. ո՞չ ապաքէն զօր ամենայն լսի եթէ ոչ ժամանեաց այս կամ այն ոք ի յետին թոշակն. եւ կամ թէ ոչ ժամանեաց պաշտօնեայն։ Կամ ամենեւին զուրկ ի զգայութեանց եգիտ զպաշտելին, եւ կամ մանաւանդ զի յանկարծամահ եղեւ։ Որ ինչ եւ որպէս այլոցն պատահեաց՝ կարէ եւ քեզ պատահել։ – Դիցուք թէ եւ եհաս ի դէպ ժամու պաշտօնեայն հոգեսէր, եւ դու իսկ զգաստ գտար ի ժամուն, որ անզգաստ կեցեր երկար ժամանակս, եւ իցէ՞ այն բաւական առ բարւոք կատարումն մեծի եւ դժուարին գործոյն. – չասէի՞ր դու անմիտ եւ մորոս զայն՝ որ ի հասեալ ժամու մենամարտութեան ոչէր զքաջ վարժիչ զինաշարժութեան՝ ուսանել ի նմանէ զօրինակ կռուոյն։ Անհրաժեշտ է հրաւէրն. քաջավարժ է ոսոխն. անյապաղելի ժամադրութիւնն. հարկ է կռուել, մերկեալ են սուսերքն. շարժին բազուկք. տուրեւառք են հարուածոց եւ վիրաց. տե՛ս, քանի՞ ճարտարութեամբ դիմամարտն անողոք շարժէ եւ կշռէ զզէնսն, եւ իջուցանէ անողորմ եւ անխնայ հարուածս. եւ զի՞նչ նպաստեսցէ նմա վարժիչն ընթարակայ՝ զորոյ թերեւ չիմանայիսկ զբանս հրահանգի, եւ իմանալ իսկ չներեն նմա տագնապքն. տագնապք հոգւոյ եւ մարմնոյ. նորահրաշ սքանչելիք իսն լինէր եւ ի վեր քան զհրաշս, եթէ ոչ կարեվէր խոցեալ կամ մահու հարուածով անկեալ դնիւր՝ այնպիսի ոք անվարժ զինակիր՝ ի կռուի կենաց։

Այսպէս լիցի եւ այնս որ անպատրաստ ի կեանս իւր՝ կամիցի յաջողել ի կատարածին, որ հասցէ նմա վաղ կամ անագան, (եթէ գուցէ կենաց անագանել ի սրավար ժամանակի), պաշտօնեայն եռանդուն արասցէ զամենայն հնարս հոգեկանս. այլ եւ թշնամին հոգւոց՝ յետին ճգամբ եւ հնարիւք, արհաւրօք եւ փրկութեամբք՝ կռուիցի կորզել զայն յիւր կորուստ. եւ նոյն իսկ կեանքն վայրապար անցեալք՝ ահաւորագոյն ոսոխ երեւիցին. եւ ամենայն խիղճք մտաց՝ մէն մի զէն, եւ ողջոյն իսկ գիտակցութիւնն սուսեր երկայրի՝ կշռեալ ի կէտ կցորդութեան երկոցուն կենացն, միոյն՝ որ ահա խուսափէ որպէս ստուէր առժամայն, եւ միւսոյն՝ որ ահա սկսանի եւ որոյ ոչ է եւ ոչ եւս իցէ վախճան։ – Հրեղէնք թերեւս իցեն հրահանգք եւ յորդորք հոգեսէր քահանային՝ որ կարդայ եւ կրկնէ զանուանս Յիսուսի եւ Մարիամու, զհաւատ, զյոյս, զսէր եւ զղջումն, այլ որոյ չէր յարակրթեալ յայնպիսիքս, եւ այն ի պակուցեալ սրտէ քան ի բեկելոյ զղջմամբ եւ սիրով, զորս՝ ոչ միայն ոչ կարասցէ արծարծանել օրհասն, այլ որպէս եւ էն՝ ի նմին պայմանէ հոգւոյն բաժանեսցէ ի մարմնոյն եւ տարցի ի տուն յաւիտենականութեան։ Հաւասար մերձ տեսանեմք ի Յիսուս զերկոսին աւազակսն. այլ զի՞նչ օգուտ եղեւ ձախակողմենին մերձակայութիւն՝ ոչ հոգեսէր պաշտօնէի լոկոյ, ալ եւ ամենագութ եւ ամենազօր Փրկչին հոգւոց։

Ի բազմավտանգ պահու՝ խոհեմութիւն է առաւել ակն ածել ի հզօր ընդդիմամարտէն՝ քան ի բարութիւն օգնականին եւեթ յուսագնել։ Սիրելի եւ ընտրելի է եւ ինձ յոյսն՝ այլ ըստ իմում կարի կազմ եւ պատրաստ եւս լինելով ընդդէմ անհաշտ եւ մահուչափ թշնամւոյն։ Բարի եւ ամենաբարի է Աստուած, այլ մեր անպատրաստութիւնս զրկէ զմեզ ի բարութենէ անտի նորա։ Յուշ լիցին մեզ կուսանքն յիմարք, որոց ոչ ինչ օգնեած՝ ոչ ապտաքին հանդերձանքն եւ ոչ բարութիւն փեսային. քանզի անպատրաստք գտան ի կարեւոր նիւթոյն, ի լուսաւոր իւղոյն, եւ թէպէտ ջանացան յետոյ ուրեմն, այլ անագանեցին. հասին մինչեւ ի դրունս հարսնարանին, այլ փակեալս գտին, բաղխեցին եւ կոծեցին, այլ, ո՜հ, քանի՜ այլափոխեալ եւ ահեղ էր ձայնն ի ներքուստ հնչեցեալ, եթէ ոչ գիտեմ զձեզ։ – Այս ամենայն, ասացից ընդ Առաքելոյն, իբրեւ հայելի օրինակաւ անցին ընդ նոսա, այլ ի մեր վարդապետութիւն գրեցան։ Բազումք իցեան արդեօք որք ի յետին պահուն բաշխիցեն զդրունս ողորմութեան միշտ ողորմածին. յորմէ ոչ երբեք անյոյս լինիմ. այլ՝ առակն Քրիստոսի զարհուրեցուցանէ զիս. նաեւ ամենամուտ դրունք նորա անդղորդք եւ փակեալք մնան առ անագանաեկ ապաշխարողս իսկ երբեմն, թող թէ առ անփոյթ մեղաւորս, եւ անպատրաստս կենօք յելս կենաց։

Պատրաստութիւն մահու ի դէպ ժամանակի, եւ ոչ ի կատարածի ժամանակի, գրաւական է բարւոք եւ փրկարար մահու. եւ դէպ ժամանակ կանուխն է եւ հանապազ յիշողութիւն վախճանին. զի որ այսու մտօք կեայ՝ յայտ է թէ եւ զգուշութեամբ կեայ. եւ ի դէպ է ասել՝ թէ նա եւ յարաճամ պատրաստ կայ. եւ յորում եւ պահու եւ յոր եւ դէպս ի վերայ հասցէ նմա մահն, կարէ ասել, Պատրաստեցայ եւ ոչ խռովիմ։Յիշեցաք ի վեր անդր զՔսաւերեանն Փրանկիսկոս, որ ոչ միայն յանկարծուց մեռաւ. այլ եւ անխոստովան եւ անթոշակ. այլ զերանութիւն նորա եւ զսրբութիւն քարոզեն սքանչելիքն եւ ամենայն աշխարհ. ոչինչ ստնանէր նմա գիշերահաս գող մահուն, քանզի եւ ինքն հանապազ սպառազինեալ կայր գործովք բարեաց եւ փափագանօք արքայութեան երկնից. եւ ներհակաբար, ընթեռնումք ի գիրս վարուց՝ զի եւ ոմանք ամենայն նպաստիւք եւ խորհրդովք հաւատոց պաշտեցեալք, եւ բարեպէս վախճանեալք՝ յաչս ընթերակայիցն, յայտնեցան յետոյ արտաքոյ մնացեալ երկնային խրախճանարանին. քանզի կամ ոչ ունէին զամենայն օրէնս զարդուն հարսանեաց, կամ պակասէր իւղ սիրոյ հոգւոյն։ Բարի իցեն խորհուրդք եկեղեցւոյ, խոստովանութիւնն եւ թոշակն եւ օծումն, եւ այլ պէսպէս օժանդակութիւնք հոգեւորք, բարիք, եւ հզօրք. այլ լաւագոյն եւ պիտանեգոյն եւս է յօժարութիւնն եւ ընդունակութիւն հոգւոյն, եւ համառօտ ասել՝ պատրաստութիւնն ի մահ, եւ այնու՝ գտանիլն ի շնորհս Աստուծոյ, որոյ նշանակ եւ առհաւատչեայ իցէ հանահազ փափագել, խորհել զԱստուած եւ զաստուածայինս. առաւել քան զներկայս՝ յիշել զհանդերձեալն։

Իսկ ես, Աստուած իմ, ոչ գիտեմ ընդ ո՞ր առաւել զարմանալ – ընդ բազումողորմ երկայնմտութի՞ւն քո ի տալն ինձ տակաւին ժամանակ պատրաստութեան մահու, եթէ ընդ մոռացութիւնս իմ երախտեաց քոց։ Աւաղեմ զայնոսիկ որք կեցեալ յերկրի յերկար կենօք՝ ոչ յիշեցին զկատարածն, եւ անպատրաստք ելին ի կենցաղոյս. այլ յաւաղելն զայլս՝ զանձն իս դատապարտ առնեմ, զի անփոյթ գտայ եւ ես, եւ օր ի յօր առնելով հասի յայս կէտ միոց կենաց, ակն ունելով վերջնում ժամանակի։ Այլ արդ լուսաւորեալ ի քոց շնորհաց՝ խոստովանիմ զպատրանս իմ. եւ ճանաչեմ զի յետինն այն այն ժամանակ հիւանդութեան եւ օրհասի՝ անստոյգ է, համառօտ եւ անյարմար. վասն որոյ եւ դնեմ ի մտի կանուխ եւ այժմէն սկիզբն առնել պատրաստութեան մեծիս եւ վերջին գործոյ կենաց։ Այլ տուր ինձ շնորհս, տո՛ւր զօրութիւն կատարելոյ զոր բաղձամս. տուր ինձ յամենայն ժամ պատրաստ լինել, զի մի՛ խռովեցայց, միեւ երկեայց բնաւ ի յետին ժամէ անտի. այլ մանաւանդ ուրաք եղեց ընդ կատարելս ի դէպ ժամանակի զպարտս, որ գին է յաւիտենական կենաց։