Ճառք հոգեւորք վասն միանձանց

Թ.
ԵՐԱՆԻ ՈՐ ՀԱԼԱԾԵԱԼ ԻՑԵՆ ՎԱՍՆ ԱՐԴԱՐՈՒԹԵԱՆ

ԶԻ ՆՈՑԱ Է ԱՐՔԱՅՈՒԹԻՒՆ ԵՐԿՆԻՑ

Որպիսի՜ Երանութիւն, եւ յորպիսո՜ւմ նուագի։ Գամ մի յառաջ զԽաղաղութիւն աւետարանեցեր մեզ, Տէր Յիսուս, եւ խաղաղացուցեր զունկնդիրքս քո. եւ իսկ եւ իսկ արդ ի վերայ ածես շշուկ հալածանաց եւ խռովեցուցանես զոգիս։ Մի՞թէ դարձեալ գասն սուր արկանել յարկիր եւ յորդիս քո եւ յաշակերտս. եւ յետ այնքան ճգանց եւ վշտաց, որոց միոյ միոյ պատշաճեցուցեր երանութիւնս պէսպէսս, դարձեալ մատուցանե՞ս ի փորձ՝ որ դժնդակագոյն քան զբնաւսն է. – Հալածա՜նք, եւ ոչ վարկպարազի՝ գվասն անձին ինչ անգիտանաց, այլ վասն Արդարութեան. որպէս եթէ՝ եւ յետ ամենայն ուղղութեանց՝ կայցէ տակաւին հանդէս մեծի եւ յետին մրցանաց՝ առ ի ժաման լինել յամբոկ երանութեան։ Հալածանք, հանդերձ նախատանօք որպէս ասացերդ յայլում նուագի. «Երանի՜ է ձեզ, յորժամ նախատիցեն զձեզ եւ հալածեսցեն, եւ ասիցեն զամենայն բան չար զձէնջ՝ սուտ, վասն իմ»։

Արդարեւ դժուարակիր նահատակութիւն, վասն այսորիկ եւ յետ ամենայն կարգեալ, իբրեւ աւագաց ոմանց եւ կիրթ եղելոց գործ։ Սակայն փաքր ի շատէ եւ ամենեցուն կարեւոր, թող թէ հետեւողաց անձուկ ճանապարհին։ Հալածանք սեամք են արդարոց ի մուտս օթեվանացն խաղաղութեան. այլ մեծի իմն արիութեան պէտք են առ ի վազել անցանել զսեմօքն ուր խստագոյն ոտնխէթ կայ, առ ի մտանել յարքայութիւնն խոստացեալ, յետ հատանելոյ զբովանդակ ասպարէզս երանաւէտ նահատակութեանց. Աղքատութիւնն, Սուգն, Քաղցն, այլովքն հանդերձ. համանգամայն կրելով՝ յետ այնոցիկ վիշտս ներքսագոյնս, նախատինս, զրպարտութիւնս, ատելութիւնս, հալածանս եւ այն ոչ միայն ի սուտ եղբարց, այլ բազում անգամ եւ ի բարեկամաց, սիրելեաց, կենակցաց, եւ անգամ ի պարզամիտ լաւաց։ Աստանօր յայտ յանդիման հաւաստի վճիռն, «Համբերութեամբ ձերով ստասջիք զոգիս ձեր»։

  Համբերութիւն՝ տնկակից է ամենայն առաքինութեանց, որք վասն այնորիկ են առաքինութիւնք՝ զի աշխատութեամբ եւ բազում ճգամբք ստացեալ լինին։ Եւ որպիսի՞ ծանր ճգունք. – ահա կարգէ Տէր մեր. թողուլ զտուն եւ զընտանիս, զծնողս, զհարազատս, զինչս եւ զագարակս. եւ ոչ լոկ այսքանեօք շատացեալ, այլ եւ «Հալածանօք հանդերձ». իբրու եթէ չիցէ եւ ոչ մի ուղղութիւն կատարեալ՝ առանց իւրոյ ինչ յատուկ նեղութեան. ոչ աներկեւան խաղաղութիւն՝ առանց ինչ փորձոյ խռովութեան արտաքոյ կամ ի ներքոյ. եւ որքան եւ ոք իցէ յանդորրու, տակաւին յերկրի կայ, եւ երկիր՝ ոչ բաւէ տանել զերանութիւն լրացեալ։ Արքայութեան ճանապարհ անձուկ է. եւ շաւիղն փշոտ… Ո՜վ յանկարծ հիացմանս գերագոյնն եւ աննման ի մարդկային զարմէս, այն՝ որ կուսական գարշապարաւ կոխեաց զգլուխ խարդաւանող վիշապին, Աստուածամայրն ինքն, եկեաց հալածանօք. այն ինչ ծնեալ զազատիչն՝ հալածական փախստեայ լինէր մինչեւ յանապատս Եգիպտոսի. եւ զբովանդակ կեանս իւր՝ կարէր ասել՝ որպէս միանգամ առ Միածինն, «Տառապէաք, խնդրէաք զքեզ», սակայն հանապազ կրելով յանձին զգուշակեալն ի Սիմէովնէ սուր բազմամայր։

Եւ ո՞ յորդեգրաց այսպիսւոյ մօր եւ եղբայրակցաց Որդւոյն՝ առնն ցաւոց՝ իշխիցէ խնդրել կեալ առանց վշտաց, առանց հալածանաց։ Ողոքէ բորբոքէ Առաքեալ. «Ամենեքեան որ կամիցին աստուածապաշտութեամբ կեալ ի Քրիստոս Յիսուս, ի հալածանս կեցցեն»։ (Բ. Տիմ. Գ. 12)։ Օ՜ն անդր ապա, թողցուք ի բաց զմեղմեխանս մտաց եւ բանից. յասպարիզի առաքինեաց կամք. առաքինասցուք. մի՛ կասեսցուք, մի՛ թուլասցուք զընթացսն, այլ այնպէս՝ զի հասանիցեմք, առ ոչինչ գրելով զխոչ եւ զխութ, զհալածանս, զի «հարկ է գալ գայթակղութեան», որ արտաքուստ եւ որ յանձնէ։ Արտաքնոյն՝ որ ոչ ի մերոց կամաց՝ այլ յօտարաց շարժի՝ դարման լիցի Համբերութիւնն. ներքնոյն որ ի սադրանաց ընդաբոյս բնութեանս Արիութիւնն կամ ընդ անձին ոգորելով։

Ա

Որպէս վիշտք եւ փորձութիւնք՝ հասարակաց են մարդկան տարագրելոց ի դրախտէն, այսպէս եւ հալածանք՝ փոքր ի շատէ. զի արժան է խտիր առնել ընդ հալածանս եւ հալածանս. եւ մի՛ զամենայն դժուարահամբոյր՝ համարել եւ դժուարակիր, եւ մի՛ զամենայն որ հակառակ կամացն է՝ համարել հալածանս։ Առաքինահանդէս հալածանաց՝ «երկուս կէտս եդ ի միջի (Քրիստոս, ասէ Ոսկիբերան). մի՝ յորժամ վասն Տեառն իսկ իցէ. եւ միւս եւս՝ յորժամ սուտ իցեն բանքն». եւ որ ոչ են ըստ այսմ կանոնի, չունին եւ մասն յերանութենէն Քրիստոսի։ Արդ ե՛կ ինձ, ո՜վ վշտակցեալդ եւ հալածեալ՝ որպէս կարծես. ցո՛յց մեզ՝ ընդ որո՞յ արդարութեան են հալածանքդ. բայց եթէ կամիս եւ իմաստութեամբ գործել, նաք զայն քննեա՝ եթէ զի՞նչ իսկ իցեն Հալածանքն. Քանզի բազումք համարեալք յաչս իւրեանց նահատակք, առ այլս եւ առ ճշմարտութիւնն՝ գտան նշաւակք եւ անձնախաբք, գուցէ թէ եւ սնապարծք. զի յոյժ սողոսկուտ եւ պատրող է անձնասիրութիւն, որպէս յայտ է զգօնից։ Ո՜հ, քանի՞ք ասիցեն ի կատարածի ճգանց եւ կենաց իւրեանց. «Տէր, Տէր, ո՞չ յանուն քո զօրութիւնս բազումս արարաք». եւ լուիցեն ի Տեառնէ, «Ոչ գիտեմ զձեզ»։ Բազում զգօնութեան պէտք են մել յիրիս յայսմիկ. զի ոչ միայն դժուարաւ ընտրին հալածանքդ եւ նախատինք՝ ի հակառակ կարծեաց եւ խօսից, այլ շատ եւս այն է զի դժուարին լինի եւ ընտրելն ընդ հալածեալ եւ ընդ հալածող, որպէս յատեանս՝ ընդ արդար եւ ընդ անիրաւ։ Օրինակ անվրէպ եւ հիանալի առաջի կայ մեր եւ ամենայն աշխարհի. ինքն Քրիստոս. մեք հաւատամք եւ խոստովանիմք զի ամենեւին իսկ բարութիւն էր նա եւ սրբութիւն եւ սէր, եւ բազումք որ տեսին եւ լուան ի նմանէ՝ վկայեն եւ ասեն ցմեզ, թէ «եւ մեք այսպէս հաւատացաք». գիտեմք՝ զի զամենայն ինչ արդարութեամբ գործէր եւ ուսուցանէր, եւ այսմ եւս վկայէին պարզամիտքն, եթէ «զամենայն ինչ բարւոք գործեաց սա». եւ թէ «գիտեմք զի զամենայն ինչ ճշմարտութեամբ ասես»։ Եւ սակայն, թերեւս բազմագոյնք եւ հալածեցին զնա՝ որպէս զսուտ եւ հայհոյիչ եւ ապստամբեցուցիչ, օրինազանց եւ հակառակ Աստուծոյ, մինչեւ ի խաչ անդր. յորմէ՝ ամենահեզն եւ ամենագութն այն՝ կամեցաւ իմն ի չքմեղս առնել զնոսա՝ անգիտութեան նոցին գրելով զվնասն. որպէս ռանէր եւ ի քարոզութեան իւրում, բայց միայն աններելի ասելով զմեղսն որ ի Հոգին Սուրբ։ Թողցուք զընտրութիւն անգիտակացն եւ գիտակաց հալածողաց զՔրիստոս՝ յատեան նորա վերջին քննութեան։ Իսկ մեք՝ լուիցուք զոր մեզն պատուիրէ. «Մի կալ հակառակ չարին», յետ տալոյ նմա փաստս ինչ իրաւացիս, որպէս ինքն առնէր, եւ երբեմն յատ ամենայն արդարաբանութեան՝ անհաւան գտեալ զամբոխն՝ «ընդ մէջ անցեալ նոցա՝ գնայր». եւ մերթ խոյս տայր ի տաճարէն, եւ տեղի ի տեղւոջէ փոխէր. եւ երբեմն լսեցուցանէր զվարդապետութիւնն եւ զբժշկութիւնս անգամ, թողոյր եւ զբարին՝ ի հնարս այլոյ բարւոյ. մանաւանդ թէ ոյ թողոյր՝ այլ ընտրէր։

Այսու եւ զմեզ խրատէ, ոչ թողուլ ձեռնաթափ լինել ի պաշտամանէ եւ ի քարոզութենէ, այլ մի՛ անխտիր յամենայն ժամ եւ տեղի միջամուխ լինել, եւ տալ պատճառս լուտանաց՝ փոխանակ օրհնութեանց, մանաւանդ ուր բանորսակ հակառակորդք ոխակալք յանդիման կայցեն. իմաստութեան է գիտել զժամանակ խօսելոյ եւ լռելոյ կամ մեկնելոյ՝ ի քաղաքէ իսկ անլսողէ, որպէս եւ Տէրն յԵրուսաղեմէ, այլ ոչ եւ առանց լալոյ, զի ոչ գիտաց զժամանակ այցելութեան իւրոյ, եւ վայելով եւս զՔորազին եւ զԲեթսայիդա, զի լուան եւ տեսին զգործս նորա, եւ ոչ հաւատացին։ Լացցո՜ւք ողբասցուք եւ մեք զանլսողսն, զանհաւատսն, յետ քարոզութեան ճշմարտութեան, եւ զօրութիւնս բազումս առնելոյ՝ հոգւովն Քրիստոսի։ Այլ մի՛ լիցի փոքրոգութեամբ թաքուստ մեր եւ փախուստ. հարկ է երբեմն եւ կալ ի միջի ներհակաց եւ հալածչաց, որպէս օրինակն մեր եւ ուսուցիչ. «Սիրել զթշնամիս, օրհնել զանիծիչս, բարի առնել ատելեաց, եւ աղօթս ի վերայ այնոցիկ՝ որ լլկեն եւ հալածեն»։ Եւ յետ այսքանեաց հնարից՝ եթէ ուրել արժանն եւ հարկ պահանջիցէ, ըստ հովուին քաջի՝ դնել եւ զանձն ի վերայ հօտին. եւ ուր չիցէ հնար կամ պատշաճ թօթափել զփոշի ոտից կամ այլազգ ելանել ի տեղւոյն, մատնիլ ի ձեռս խնդրողացն հակառակաց, եւ ընդ Քրիստոսի չարչարիլ եւ ի խաչ ելանել։

Դժպհիք են բանքս՝ աշխարհիկ ունկան, այլ ոչ իցեն առաքինեաց երդուելոց մահու չափ ճգնել ի փրկութիւն հոգւոց. որք հանապազ կրեն յոգիս եւ ի սքեմս զնշանն Քրիստոսի, ոչ ի հակառակութիւն՝ այլ ի համբերութեան։ Ոչ նոր ինչ է պատերազմս այս եւ ոչ սակաւուց միայն հանդէս. այլ եւ աշխարհական մարդիկ բազում անգամ անկանին ի փորձ հալածանացս, եւ այն յընտանեաց իսկ միջի. ըստ մորմոքիչ ծանուցման Քրիստոսի, «Թշնամիք առն՝ ընտանիք իւր»։ Այսքան նեղ եւ նուրբ է ճանապարհ արդարութեան, որ է Արքայութեան. եւ ընդ այս անցին եւ անցցին ամենայն արդարք աստուածասէրք եւ ընկերասէրք, կալով ի նշաւակի արհամարհողաց, ատելեաց, հալածչաց. եւ յամենայն ժամանակի եղիցին ոմանք Աբելք եւ ոմանք Կայինք, մինչեւ յԵղիա եւ ի Նեռնն։ Պրակք աստուածայինք եւ վկայաբանութիւնք Սրբոց՝ առաջի մեր բացեալ կան. յորոց շատք վշտօք եւ հալածանօք կատարեցան եւ պսակեցան՝ քան խաղաղական կենօք. նահապետքն անգամ երկարակեացք՝ պանդխտութիւն համարէին եւ ոչ յօրինային ի կեանսեւ ի բարիս իւրեանց. լիցեն եւ այժմ ճոխք եւ բարգաւաճ իբրեւ զԱբրահամ եւ զԻսահակ եւ զԴաւիթ՝ յաշխարհի. այլ ոչ պակաս եւ վշտակիրք՝ նա եւ «ի տունս թագաւորաց». թող թուեսցէ Առաքեալ. «զո՞ ի մարգարէից (եւ յարդարոց) ոչ հալածեցին աշխարհավարքն. ոչ դոքա ամենեքին վկայեալք ի հաւատոցն… կոշկոճեցան, զտանջանաց եւ զգանից զփորձ առին, զկապանաց եւ զբանտից. քարկոծեցան, սղոցեցան, փորձեցան, սպանմամբ սրոյ մեռան… կարօտեալք, նեղեալք, չարչարեալք, զորս ոչ արժէ աշխարհս. յանապատի մոլորեալք եւ ի լերինս եւ յայրս եւ ի փապարս երկրի». եւ շատք եւս նման զայսոսիկ թուողին՝ ի վերայ ամենայն ճգանց իւրեանց բանիւ եւ գործով՝ ընկալան փոխարէն «Գանս եւ բանտս եւ մահանալ բազում անգամ, նաւակոծութիւնս եւ տառապանս՝ յանդունդս եւ ի ճանապարհս. վիշտս… յազգէ եւ վիշտս ի հեթանոսաց, վիշտս ի քաղաքի, վիշտս յանապատի, վիշտս ի ծովու վիշտս ի սուտ եղբարց. (եւ ի վերայ այսոսիկ) ջնաք եւ վաստակք, տքնութիւնք, քաղց եւ ծարաւ եւ պահք, ցուրտ եւ մերկութիւն. թող զայլ նեղութիւնսն»։ Զայս ամենայն եւ զայսպիսիս կրեցին եւ որ յառաջ քան զՔրիստոս առաքինքն եւ որք յետ եւ զկնի նորա՝ առաքեալքն եւ աշակերտք, հայրապետք եւ մարտիրոսք, միանձունք եւ կուսանք, յամենայն դասէ, յամենայն հասակէ. զորոց զնահատակութիւնս եւ ներբողեանս ընթառնլով եւ լսելով՝ սխրանամք, յոգւոց հանեմք, եւ երանեմք. այլ եւ խրատիմք, յի «Ինքեանք ելին, եւ մեզ ուսուցին՝ բազում նեղութեամբ մտանել յայն հանգիստն»։ Ընդ որս եւ յայսմ ժամանակի՝ աչօք մերովք տեսանեմք զբազմութիւն միանձնացելոց արանց եւ կանանց եւ յոլովս յաշխարհական կարգէ՝ բարեպաշտօնս եւ երկիւղածս, տանելով վասն հանդերձեալ յուսոյն՝ համբերութեամբ՝ ոչ միայն զանհրաժարելի կենցաղոյս աղէտս, այլ եւ այպանս, արհամարհանս, հալածանս ի մերձաւորաց քան ի հեռաւորաց. քանզի եւ առտնին միջամտէ սուրն Քրիստոսի, եւ քակէ զծնողս ի ծննդոց եւ զազգականս յազգէ, զեղբայր յեղբօրէ եւ զընտանի յընտանւոյ, որ յայտ է ամենեցուն որոց փոքր ի շատէ ճանաչեն զաշխարհ եւ զժամանակս այս։

Իսկ մեզ, զի դարձցուք առ մեզ, զայսոսիկ ունելով ի մտի եւ յանդիման աչաց՞ զի՞ առնել իցէ, որ հեռացեալ զատուցեալ՝ կամ մօտ կամք ազգի յինքեան բաժանելոյ ի դաւանութեան եւ ի կանխակալ կարծիս, ազգիս՝ զորոյ քաջ գիտեմք զգնացս եւ զշնորհս՝ զոր պահէն եւ զոր կորոյս. զորոց տօնեմք զնահատակսն, հռչակեմք զհայրապետսն, գորովիմք պատկառիմք եւ յոգւոց հանեմք ընդ յիշատակս անցելոյն եւ ներկայի. զորով ամենայնիւ քօղարկեալ յայժմուս՝ հայեսցուք ի հեղինակ ուխտիս եւ ի հայրս մեր Մխիթար. ո՞րքան տառապանօք եւ հալածանօք ճգնեցաւ եւ տքնեցաւ՝ աւելի քան զկէս դար ժամանակի, մինչեւ կանգնեաց եւ հաստատեաց զտունս այս. ո՞րքան հալածանօք շրջեցան եւ վաստակեցան ձեռասունք նորա։ Քաջ գիտեմք զայդոսիկ, եւ ի վաստակս եւ յարդիւնս նոցին վայելեմք այս օր, եւ այժմ ի ձեռին մերում կայ աւանդն, եւ մնայցէ, եթէ կայցեմք մնայցեմք ի հաւատս եւ ի սէր նախահօր եւ նախահարց մերոց, համբերութեամբ եւ յուսով առ Աստուած եւ առ Աստուածամայրն, անդուլ ջանիւ հետեւելով յառաջի եդեալ նպատակն, եւ յ’ուշի ունելով զբան մեծի Հօրս եւ զյուսադրութիւն. «Ոչ յաջողեսցի վնասել հասարակութեանս՝ առանց թոյլտուութեան Աստուծոյ. բարի է որ Աստուծոյն է. իսկ որ ի մարդոյ՝ թէ եւ առ ժամանակ մի թուի եղծանել զհամբաւ, այլ Աստուած փառաւորէ զելս իրին. եւ նոքա թէ եւ պարծին՝ ոչ ինչ են կարող առնել»։ Եւ դարձեալ վասն հակառակորդաց. «Չարախօսք՝ կրկնացանկք եւ միջնապարիսպք են միաբանութեանաս, զի նոքօք ողորմի մեզ Տէր, եւ ամրացուցանէ զմեզ։ … Բերանք նոցա խողովակք են գթութեան Աստուծոյ ի վերայ մեր։ … Փշեայ ցանկք են՝ որ արգելուն զմուտս գազանային դիւաց՝ ի մեզ։ Լեղի են ձկանն՝ յաչս Տոբիթայ, որ թէպէտ սակաւ մի մորմոքեցուցանէ՝ ապա լուսաւորէ»։ Այդպիսիք են բանք, գործ եւ յոյս Նախահօրս մերոյ, զորոյ եթէ տածիցեմք ի մեզ զոգի՝ ըստ այնմ եւ յաջողեսցի. ապա եթէ ծանր թուիցին մեզ վիշտք եւ հալածանք, չար քան արտաքուստ՝ ի ներքուստ հասցէ մեզ տագնապ. իսկ եթէ նորին բարեխօսութեամբ՝ առաքինասցուք իբրեւ «Եղսայր յեղբօրէ օգնեալ եւ իբրեւ քաղաք ամուր», տոկալ համբերել եւ վաստակել, Տէր եղիցի մեզ օգնական, եւ «զի՞ արասցէ մարդ»։

Եղբայրսիրութիւն իցէ զօդ եւ շունչ կենաց միաբանոկթեանս, յորոյ, քա՜ւ լիցի, ն նուազելն՝ անձամբ յանձանց յառնեն հալածանք, որ չար քան զարտաքինսն են. վասն այսորիկ արժան է մել ստէպ ասել, Եղբայրսիրութիւն հաստատեսցի ի մեզ. միմեանց անդամք եւ մարմինք եմք ի Քրիստոս, որ է գլուխ մեր ամենացուն։ Պինդ կալցուք զմիմեանս առաքինօրէն, եւ այնքան առաւել՝ որքան զի նուազունք ոմանք եմք թուով, այլ եւ ցրուեալք ի գաւառս եւ յաշխարհս՝ մօտ եւ հեռի։ Բայց թողեալ զայսոսիկ ի խոհական միտս լսողաց, որք գիտեն եւ յաւելուլ, դարձցուք ի կարգ բանի երանութեան հալածելոց, յորմէ թուիմք հեռացեալ։

Ի քեզ մանաւանդ յինքն դարձիր հալածեալդ ողջախոհ՝ վասն արդարութեան, այլ եւ նախատեալ եւ բամբասեալ։ Բայց ես դուն ուրել նշմարեմ զայդպիսի ոք. զի եւ այնքան նրբին է առաքինութիւնդ՝ որքան դժպհի հալածելն զքո առ ներհակութեան բարւոյն։ Սակայն գոգցուք զքեզ հալածեալ վասն Քրիստոսի. եթէ համբերես եւ յանուն եւ շնորհս նորա ապա առնուս եւ զճաշակ երանութեան. եւ զի՞նչ քան զայն մեծ երանութիւն՝ զի ընդ սակաւու միոյ համբերութեան՝ զարքայութիւն ժառանգիցես։ Մի՛ մոռանար երբէք զայս յոյս, մի՛ որոներ քեզ վարձս յերկրի, եւ ահա ամենայն թեթեւանայ եւ քաղցրանայ. եւ եթէ յընտանեաց եւս հասցեն քազ հալածանքն՝ երանելի եւս ես. բայց միայն յիշեա՝ զի վասն արդարութեան հալածելոցն են վարձք երանութեան։ Սակայն հնար է եւ զհալածանսն յարդարութիւն փոխել, եթէ եւ չէր ոք անսիգիւտ յիր եւ ի բան, յորժամ զգաստացեալ համբերիցէ. եւ համբերութիւն քաւէ եւ արժանի առնէ վարձուցն. քանզի «Համբերութիւնն՝ գործ կատարեալ ունի», ըստ առաքելական վճռոյ. զի նա է զօրաւիգն ամենայն առաքինութեանց, հիւսուած սիրոյ, խոնարհութեան եւ արիութեան։ Եւ զի դա ի կրից եւ ի վշտաց կրելոց առնու զհանգամանս լաւութեամբն, ապա բաղձալիք են վիշտքն, նեղութիւնքն, հալածանքն, ուստի՛ եւ յորմէ եւս ումեք հասցեն. քանզի, միանգամ եւ բազում անգամ եւս յիշեսցուք, եթէ բազում նեղութեամբք պարտ է մտանել ի հանգիստն։

Ո՜հ, եւ ոչ անագանեսցէ հանգիստն. բազումք եւ կազմք են օթեվանքն վերինք. առագաստքն սրբեալք, հարսանիքն պատրաստ, զուարակքն զենեալք, հրաւիրակք յորդորք, տանուտէրն ընկալուչ կայ առ դուրս՝ քաղցրաձայնելով, «Եկա՜յք առ իս աշխատեալքդ եւ վշտցեալք, ես հանգուցից զձեզ»։ …Եւ ո՞ւր իցեն աշխատութիւնքն եւ բեռինքն հալածանքն եւ նախատինքն. – էանց այդ ամենայն՝ իբրեւ ի քթթել մի ական, եւ ոչ եւս երեւի. եւ «Արդարութիւն Տեառն մնայ յաւիտեան»։ – Երանի՜ որոց ի մանկութենէ տուեալ իցէ զուս ընդ բեռամբ վշտաց եւ նեղութեանց՝ վասն հանդերձելոյ երանութեան. երանի՜ բամբասելոցն եւ հալածելոց եւ ոչ դադարելոց ի գործելոյ զբարին եւ զարդար։ Երանի՜ մեզ՝ եթէ այսու յուսով համբերիցեմք փոքունց ինչ նեղութեանցս եւ հալածանաց՝ որ թէ հանդիպիցին. անքթիթ ունելով զակն յառաջնորդն խոստովանութեան մերոյ, որ ոչ միայն հրաւիրէ եւ քաջալերէ, այլ եւ յիւրն բառնայ խաչ՝ զաւելի բեռին հետեւողին իւրոյ, գոգջիր եւ զբովանդակն իսկ՝ որոյ սիրով մեծաւ տանիցի փոքուն։

Գոհութիւն քեզ, Քրիստոս, որ վշտակիցդ ես վշտացելոց, օգնական բեռնաւորաց, հանգուցիչ հալածելոց. եւ իցէ՞ ի կենցաղումս կիրք դժնդակ՝ զոր չիցէ քո բարձրեալ յուս եւ ի խաչ. կամ, որպիսի՞ ցաւք՝ զորոց չառեր դու զփորձ. ո՞ր բաժակ դառնորակ՝ մատռուակեալ քոյոց հետեւողաց՝ զորոյ չառեր նախ զճաշակ, որ եւ զանտանելին բնաւից՝ միայնակ քամեցեր ցյատակ, եւ մրրախառն շրթամբք մեղր կաթեցեր ի դուզնաքեայ ըմպակս մեր, հազիւ շիթս ինչ թողեալ մեզ զլեղւոյն եւ զքացախոյ։ Եւ ո՛հ, ո՜րչափ ինչ իցէ հալածանքս զոր համարիմք կրել եւ ցո՜րչափ. մինչ դու կրեցեր եւ հալածեցար եւ անարգեցար զամենայն կեանս քո, մինչեւ ի մահ խաչի։ Ո՞ւր իմ բաժակ լեղւոյ. ո՞ւր բեռն իմ փոքրոգի. ո՞ւր լուծն քաղցրիկ. մի՞թէ զամենայն դու ստանձնեալ տանիցիս, որպէս հայր որ կրիցէ զգործեակս վաստակոյ որդեկին։ Ո՜հ, մի՛ այդպէս, բարի Յիսուս. եթէ երբէք ես կամիմ եւ եթէ ոչ՝ դի՛ր դու հանապազ եւ յիս՝ շալակ մի վշտի եւ հալաթանաց. կա՛լ զաջոյ իմէ. ցոյց ինձ յառաջոյ զխաչ քո՝ իբրեւ զսանդուղս վերելից յերկինս, եւ վարեա զիս յոր վայր եւ կամիցիս, եւ ընդ ո՛ր են անձուկ ճանապարհ։

Բ

Հանդէս արարեալ առաքինութեանց եւ յառաջեալ ընդ զառ ի վերն, նրբին ճանապարհ ճգանց ի գլուխ երանաւէտ լերինն՝ ուր Քրիստոս նստի եւ կոչէ, յետին փորձանս եւ նահատակութիւն՝ գտաք զՀալածանս. զոր՝ յաճախ նոքին իսկ լաւութիւնքն յարուցանեն՝ ի նախանձուէ կամ յատելութենէ օտարաց. եւ այդոցիկ զհամբերութիւն խորհրդածեցաք զօրավիգն։ Այլ՝ են եւ խստագոյն եւս հալածանք առաքինասիրաց եւ ի սեամս իսկ սենեկացն հանդարտութեան. եւ այնքան դժնդակք՝ որքան զի եւ անխուսափելիք. զի ի ներքուստ է եւ անձամբ յանձնէ՝ նիւթն։ Աստանօր կատարի բովանդակն՝ «Թշնամիք առն ընտանիք իւր». այսինքն իւրաքանչիւր ընդաբոյս բարքն եւ կիրքն յորոց ոչ փոքր վտանգ է ուղղութեան եւ փրկութեան։ Ընտանեգոյն հալածող՝ իւրաքանչիւր եսն է՝ հին ծնունդ բնութեան ապականելոյ. յոր չէ մարթ արկանել կապերտ նոր, այլ նոր ստանալ ձորձ անկեալ պէսպէս շնորհօք Հոգւոյն։ Պարզաբար ասել, ուրանալ զանձն, եւ լինել մա՜րդ նոր ի Քրիստոս, որ վճռեացն, եթէ «Որ ատեայ զանձն իւր յաշխարհիս յայսմիկ՝ ի կեանսնյաւիտենականս պահեսցէ զնա». եւ դարձեալ, «Որ կորոյս զանձն իւր վասն իմ՝ գտցէ զնա»։

Գիտէ ամենայն զգաստ՝ զի ոչ ուստեք այնպէս վնասի մարդ՝ որպէս յինքենէ. զի հզօրագոյն է որ յանձնէն ներգործի ի բարսն՝ քան յօտարէն, եթէ բարի եւ եթէ չար։ Վկայեն այսմ եւ արտաքին իմաստասէրքն. բայց, զոր ոչ իշխեցին նոքա՝ նախ քան զուսուցանելն այլոց՝ ինքնին առնել, եւ զոր ոչ քաջ իմանայր Նիկոդիմոս, զայն ամենօրհնեալ բերան Փրկչին մերոյ՝ համարձակաձայն քարոզեաց. ատել, արձակել, կորուսանել զանձն՝ առ ի գիւտ եւ պահուստ հոգւոյն, ոչ զմարմնաւոր կեանսն հեթանոսաբար կամ անյուսաբար սպանանել, այլ արիաբար եւ յուսով՝ նուաճել զկիրս նորին եւ զհոգւոյն, եւ զսորայս յապահովել անմահ կեանս։ Արդարեւ Աստուծոյ միայն հնար էր դարման գտանել անձնասիրութեան մարդոյ եւ վատասրտութեան։ Գերագոյն բժշկի էր գործ՝ այսպիսւոյ ներքսագոյն եւ թաքուն ախտի կազմել դեղ. եւ մատուցանել ճարտարութեամբ զսուրն ի փուտ եւ յապականեալն մասն, անթերի պահելով զառողջն. որպէս զի եւ յայտ լիցի, եթէ ոչ եկն ի լուծանել, այլ ի լնուլ. եւ լրումն՝ էր յաւելուած շնորհաց. ոչ ի վերայ հնացեալ ձորձոյն իբրեւ պատառս արկանելով ի նշաւակի, այլ նափորտապատ իմն առնելով զհինն կամ նրբագոյն թելօք Հոգւոյն հիւսել նորոգ. ոչ բացէ ի բաց զառաջինն մերկանալով, այլ զնոր մարդն զգեցուցանելով նորատուր շնորհօք, առ ի հերքել զախտս կամ զտկարութիւնս մարմնոյ, զսրին, զմտաց եւ զկամաց, որք ներքին հալածիչքն են անձին. եւ որք համբերենն կամ յաղթեն սոցա՝ ստանան զարքայութիւն։

Տկարութիւն մարմնոյ, առաջին հալածիչ անձին, ընդաբոյս եւ բռնամարտ ոսոխ, անհաշտ եւ անքակ. զոր եւ ինքն՝ որ յամենայնէն ազատն էր եւ անպարտելի, բայց զի զգեցեալ էր զադամայինս բնութիւն, խոստովանեցաւ, «Հոգիս յօժար է, բայց մարմինս տկար» եւ այն՝ մինչ յետ ամենայն տառապանած եւ հալածանաց արտաքնոց՝ հասեալ կայր յեզր նահատակութեանցն, եւ ի կէտն՝ յոր հաստատեալ կայր բաղդ մարդկութեան, եւ բնութիւն մարդոյս որ ի նմա՝ վեհերել թուէր, եւ խորշել ի դառնալից բաժակէն, զորմէ ասէրն երբեմն խրախուսաբար, «Զբաժակն՝ զոր ետ ինձ Հայր՝ ո՞չ ըմպիցեմ». եւ արդ խիթայր ի խաչէն, քստմնէր ի մահուանէ, եւ աւաղելով իմն զզաղփաղփուն բնութիւնս՝ ասէր, «Մարմինս տկար»։ Եւ ո՞ ի մարդկանէ որ ի չափ ծանօթութեան անձին հասեալ իցէ, կարիցէ այլ ինչ ազգ ասել կամ պարծել ի զօրութիւն անձին եւ անգայթակղելի կարծել զմարմինն. ո՞ պանծասցի ընդ անսայթաք պնդութիւն իւր, որ բնատուր եւ որ շնորհատուր։ Ո՜հ, քանի՞ սիւնք հաստատունք համարեալք բարոյական շինուածոյս՝ անցեալ կործանեցան, երբեմն եւ անկանգնելիք։ Բայց եւ ի հակառակէն, մի՛ ոք չարաչար վհատիցի ընդ տկարութիւն իւր, զի բազում անգամ ի խորտակել հաստաբուն մայրից եւ արմատախիլ եւս լինել, դիւրաշարժ եղեգունք հողմակոծեալք կացին նմացին ի կայի իւրեանց։ Զո՛ր եւ կրիցեմք ազդումն ի բնութենէ, երկիւղ կամ խրախոյս, յուշ լիցին մեզ առաջնոցն օրինակք. ծանիցուք զմեզ տկարս մերովսանն, եւ զգոյշ կացցուք ի սադրանաց եւ ի յափրանաց. հայեսցուք եւ յառաքինիս՝ հաւասարակիցս տկարութեանս մերում, սակայն հզօրք երեւեցան. հայեսցուք մանաւանդ ի նոյն ինքն խոստովանող տակարութեան մարմնոյն՝ ի տէր մեր Քրիստոս, առ ի մեր խրատ, որ ոչ զբնութիւնն փոխեաց, եւ ոչ զասպարէզն ելիք. այլ զյօժարութիւն հոգւոյն եւս քան զեւս պնդելով՝ յաղթեաց տկարութեան մարմնոյն, եւ յանձնառութեամբ հայրենի կամացն՝ կարողացոյց առ անհամբոյրն բնութեան. «Ոչ իմ կամք, ասէ, այլ քոյդ լիցին. եւ եթէ դու կամիս՝ արբից զբաժակդ»։ Եւ էարբ բովանդակ. ոչ փոխեցաւ խաչն ի գահոյս, եւ ոչ փուշքն եւ բեւեռք՝ ի ծաղկունս. եւ ոչ տանջանարանքն պատկառեցին յաստուածախառն անդամոցն, այլ կամք մարդկութեան յաստուածայինսն յօդեալ կամս՝ հաւանեցան. եւ քաղցրացաւ լեղի բաժակին։

Օ՜ն, եւ դու հետեւողդ Քրիստոսի. զգաստ լեր անձին քում ի հալածանս տկարութեան մարմնոյդ, յորժամ խոժոռիցի ընդ իրս դժուարաբերս բնութեան, ընդ ճգնութիւնս, ընդ հսկմունս, ընդ պահս, ընդ տօթ եւ ընդ ցուրտ, ընդ վատուժութիւն եւ ընդ հիւանդութիւնս, ընդ վաստակս պէսպէսս եւ աշխատութիւնս, որովք քաջ ճանաչես զտկարութիւնդ, ասա եւ դու յայնժամ, Մարմինս տկար է, այլ հոգիս յօժար. յայնժամ, եւ ոչ յորժամ ախորժականք ինչ իցեն բնութեանն, զորովք փարի առանց ընտրութեան մտած։ Մի՛ արդեօք եւ յորժամ կամք եւ կարծիք ելցեն ընդ հակառակս եւ բաղխիցին ընդ քեզ եւ ընդ օտարս, անբասիր արասցես զբնութիւնդ, ասելով եռանդնոտ յոյժ եւ հարային իմն կամ ի հակառակէն վասն որոյ առ առաջարկելն այն գործ՝ տկար է մարմինս։ Եւ մի՛ դարձեալ, յորժամ հրաման հասցէ թողուլ քեզ զգործդ եւ զտեղի, եւ գործել զայն ինչ, երթեալ յայն նիշ տեղի, անդէն եւ անդ՝ գործն անյարմար, օդք անհարթք երեւիցին, եւ տրտմիս եւ հոգաս եւ բաղբաղես աղուաբար, թէպէտ եւ հոգիս յօժար է, բայց մարմինս տկար, վասն որոյ… Ափ ի բերան առնէ զքեզ Քրիստոս իւրով շարաբանութեամբ, նախադասելով զտկարութիւն մարմնոյն, այլ ի վերայ բերելով եւ կնքելով յօժարութիւն հոգւոյն եւ զյանձնառութիւն։ Տկար ես, այլ տկարագոյնք եւս քան զքեզ գոն ի վաներդ եւ ի տունս իսկ յաշխարհի. եւ ոչ միայն արք չափահասք, այլ եւ մանկունք եւ աղջկունք եւ ծերք եւ երիտասարդք եռանդունք, որոց եւ՛ տկարութիւն մարմնոցն եւ բռնութիւն՝ յայտ յանդիման յերեսացն իսկ գուշակի, բայց աներեւոյթ կամացն յօժարութեամբ՝ յանձն առնուն եւ՛ գործեն եւ՛ յաջորղեն զմեծամեծս իսկ եւ զդժուարինս։ Յանձն առնուլ զԽաչ Քրիստոսի՝ եւ ի ծանրութենէն հրաժարել՝ չիցէ՞ այդ ուրացութիւն եպերելի. ո՞չ եւ Քրիստոս ստիպիցի ուրանալ զքեզ յատենի Հօր իւրոյ։ Բեռն է արդարեւ հողեղէն յարկ մարմնոյս եւ ճնշէ զհոգի. այլ հարկ է ոչ գգուել եւ ոչ կքիլ, այլ վարել տանել ի գործն արժանի՝ թէպէտ եւ հլու իցէ թէպէտ եւ ըմբոստ։ Թէ վաղ թէ անագան ի քայքայումն եւ ի խորտակումն գնալոց է մարմինդ այդ՝ յուլութեամբ հալածող հոգւոյդ. լաւ է նմա խորտակիլ ի սպասու Տեառնն, քան ի հեթեթանս թուլացելոյ սրտին։

Սի՜րտ, միւս եւս նիւթիչ հալածանաց անձին. զօրութիւն ճապուկ դիւրազգած, երդիմի միջնորդ ընդ հոգի եւ ընդ մարմին, եւ յաճախ յետնոյս դաշնակից, օժանդակ զգայարանաց, սոցա բնաբոյս կրից զիջանելով եւ զհոգւոյն արիութիւն խափանելով, եւ որպէս ի դոյզն լաստափայտի բարձեալ զնա՝ ի մրըրկեալ ալիս դեդեւելով եւ տատանելով տանջէ. մերթ մոլեխառն խանդիւ ցնորաբար ձգտեցուցանէ ի սնոտիս եւ յանէակս, կամ այլադէմս քան զոր ենն՝ երեւեցուցանէ. մերթ ցրտացեալ կարկամեալ կայ անտղելի, անպատճառ իմն զզուանօք, կամ ձանձրութեամբ շիջուցանելով զգեղեցիկ եռանդնն՝ որով խրաքուսէ մարդ ի գործ։ Դառն են արդարեւ այսպիսի հալածանք հոգւոյ առ ի սրտէն, թերեւս քան զհրապոյրս թանձրանիւթ մարմնոյն. բայց որ գիտիցէ զգողն կամ զթշնամին դարանամուտ տան իւրում, դրանցն զգուշանայ, կամ զինու զօրութեամբ ի բաց հերքէ. ըստ այսմ եւ հոգւոյ արկ է տքնել, յաղօթս եւ ի ջան կալ հանապազ՝ առ ի չանկանելոյ յորոգայթ ընտանի թշնամւոյն, եւ անշէջ պահել զճրագ՝ լուսատու բանին յաղջամըղջին յարկին եւ ի հողմակոծ դանդաչանս սրտին։

Ի վերայ այսոցիկ հզօրագոյն եւս հալածանք են հոգւոյ ի տիրական զօրութենէ իւրմէ որ է կամքն, եթէ չիցէ քաջ ամրացեալ յերկիւղ եւ ի սէր հաստչին իւրոյ, զի ի սմանէ առնուն զլրումն չարի կամ բարւոյ՝ հրապոյրք մարմնոյ եւ սրտի. եւ նա է ոստիկան եւ դատաւոր գործոց. զօրութիւն է ազատ, այլ տակաւին յինքեան իսկ ոգորի։ Զի զի՞նչ բռնագոյն տագնապ անձին, քան զգիտելն զինքն ազատ, այլ տեսանել զինքեամբ պարաւանդս յինքնաբոյս կրից կամ յանծանօթէ ուստեք զօրութենէ՝ որ թուիցի զթեւս հոգւոյն ընդ վայր քաշել. եթէ ոչ ճգնեսցի հոգի յարակիրթ ջանիւ ի վեր հայցուցանել զկամսն, ի դերեւ ելանեն ամենայն աշխատութիւնք կենաց։ Արթո՜ւն կացէք յամենայն ժամ, ազդ առնէ Տէր. զի թշնամին այն հոգեկորոյս՝ գիրկ ընդ խառն անմեկին կայ ի նմանէ, թուլութեամբ, գաղջութեամբ, ներողամիտ անձամբ անձինն լինելով, կամ շատ համարելով զոր արարն ինչ բարն։ Այլ պատուիրանն հրամայէ, «զբարիս գործել մի՛ ձանձրանայք». եւ ի լնուլն եւս զամենայն պարտսն՝ խոստովանիլ զծառայութիւն անպիտան ի սպասու Տեառն, եւ ոչ երբէք ասել շատ։ Հետեւողաց ճանապարհի կատարելութեան ճիգն եւ վաստակ մինչեւ ի կէտ մահուն է. եթէ յառաջ քան զայն դադարիցեն կամք ի բարւոջ՝ բարոյականն կանխէ մահ քան զբնական. եւ հոգի՝ ոչ միայն հալածի՝ այլ եւ գերեալ լինի ի տարապարհակ ազատութենէ կամացն։

Զի՞նչ իցէ այդ ազատութիւն. – Քրիստոս զերանութիւն մեծ՝ եցոյց ի համբերութեան հալածանաց. իսկ ազատն՝ ոչհալածի եւ ոչ մրցի. եւ ուստի՞ իցէ նմա երանութիւն։ – Մի՛ ոք խաբիցի. չիք կատարեալ ազատութիւն հոգւոյ՝ յերկրի. թէպէտ եւ զերծ ոք իցէ յասացելոցս փորձանաց. զի եւ ազատութիւն իսկ՝ ըստ հասարակ իմացուածոյ յաճախ չարեաց է առիթ՝ քան բարւոյ. ոմանց ի կանգնումն եւ ոմանց ի գլորումն։ Իցեն թերեւս որոց նուաճեալ զտկարութիւնս մարմնոյ եւ սրտի եւ զկամաց, իբրեւ գերազանցեալք զմրրկածին օդովքս՝ յանախտական պարզութեան եթերաց ճախրիցեն։ Ցանկալի բաղդ, սքանչելի շնորհ Աստուծոյ. այլ իմ եւ ի խոնարհագունից աստիճանաց յետամնաց գոլով, ոչ իշխեմ անկասկածելի իսկ ասել զայնպիսի կայանս բարձունս, զարհուրեալ ի չարաչար կործանմանէ արուսեկին եւ յոլովից երբեմն ի մարմնի հրեշտակացելոց, կամ առ հպարտութեան ընդ շնորհսն, կամ յինքնահաճ նորաձեւութիւնս նկրտելով եւ կամ յառաւել քան զկարն եւ զհրաման, եւ զձրիատուր պարգեւսն Աստուծոյ՝ արգասիսի ջանից վարկանելով։

Է՛ եւ այլ ինչ առիթ հոգեկան հալածանաց. ցամաքութիւնն այն եւ անմխիթարութիւն, որ եւ առաքինեաց անձանց ածէ տագնապ։ Առ սոսա ազդ առնեն զգօնք, եթէ է «ինչ ի դմա չար եւ է որ ոչ». չար իցէ ցամաքութիւնն՝ զոր ստգտանիցէ խիղճ՝ ի գաղջութենէ եւ մեղկութենէ կամացն, կամ ի զառածանաց օտարոտի կրից, որք զ’առ ի վերուստ հոսանս շնորհաց ի հոգին՝ խափանեն. իբկ եթէ յայսցանէ անբասիր գոլով գիտակցութեան տակաւին ցամաքեալ համարիցի, այն ի խրատ առաջնոց թուլութեանցն կամ ի զգուշութիւն առաջիկայիցն է, եւ առիթ խոնարհութեան. յոր սակս եւ հաւատարմաց իւրոց թոյլ տայ Տէր կրել, եւ յորդորէ հայել յաւէտ ի տուողն քան ի տուրսն։

Հանգոյն այսմ եւ դառնագոյն եւս հալածանք յանձնէ՝ են երկիւղն եւ երկբայելն ընդ վիճակ շնորհաց հոգւոյն, եթէ իցեմ հաճոյ Աստուծոյ՝ թէ ոչ. կամ բաւիցեմ ժուժել տոկալ մինչեւ իսպառ. խոկումն անաչառ դատաստանաց Աստուծոյ. ատեանն ահեղ. մեղք անցելոյ հասակին, ունակութիւնք տարրանցեալք, յօժարութիւնք ոչ անբիծք, եւ նուազումն զօրութեան։ Այսոքիկ թերեւս չար քան զայլ ներքին վտանգս իցեն եւ գայթակղութիւնք հոգւոց։ Բայց եւ այնու իսկ զի բազում անգամ յառաջընթացից ի հոգեւոր ճանապարհին են հալածանքդ, յուսալի է եւ ոչ ընդերկար անտեսութիւն առ ի յԱստուծոյ, այլ սթափել գթութեամբ զտառապեալն եւ զտատամսեալ։ Երկիւղ՝ արդարեւ «սկնզբն է զգօնութեան». այլ արժան է երկնչել յԱստուծոյ իբրեւ ի հօրէ եւ ոչ յանողորմն դատողէ. բարի է զգաստանալ երկիւղիւ, այլ մի՛ ահաբեկ լինել, խոնարհիլ, եւ մի՛ գլորիլ. եւ մանաւանդ մի՛ վհատիլ. զի վհատութիւն անձնասպանութիւն կամ լլկումն է հոգւոյ։ Առաջին օրէնք փրկութեան մերոյ հաւատքն են, նոյն եւ ի սղեանի ուխտից մերոց. եւ առաջին աղերս ընդ մեզ եւ Աստուած՝ սէր նորա է եւ գութն արարչական, անբաւ մարդասիրութիւն Քրիստոսի. «Աչք Տեառն ի վերայ երկիւղածաց իւրոց». եւ «յո՞ հանգիցէ նա, բայց եթէ ի հեզս եւ խոնարհս եւ որք դողան ի բանից նորա»։ Հաւատք եւ յոյս առաջին տարերք են քրիստոնէութեան եւ սէր կարապետ նոցա եւ վերջապահ. եւ «Տէր մերձ է». վարագոյր մի միայն անջրպետէ ընդ նա եւ ընդ հոգի հաւատարիմ. «Յարիցէ Աստուած, եւ ցրուեսցին ամենայն թշնամիք նորա», եւ հալածիչք հոգւոց ընտրելոց իւրոց. ընդ նոցին եւ սկզբնաչարն նախանձոտ ամենայն հոգւոց աստուածասիրաց՝ սատանայ. զոր «Տէր Յիսուս սատակեսցէ հոգւով բերանոյ իւրոյ»։ Եւ մեզ գոչեսցուք, «Տէր, զի՞ բազում եղեն նեղիչք իմ. Բազում անգամ մարտեան ընդ իս ի մանկութենէ իմմէ խորհուրդք խաւարայինք, հալածիչք հոգւոյս, արհաւիրք կորստականք, մեղք եւ մահ. եւ բազում թերեւս անգամ մարտիցեն ընդ իս եւ ասիցեն, «Ո՞ւր է Աստուած քո». եւ «Ոչ գոյ փրկութիւն սորա առ Աստուած իւր»։ Այլ ես միանգամայն ձայն տամ. «Ոչ երկեայց ի բիւրուց զօրաց նոցա՝ որք շուրջանակի պատեալ պաշարեալ պահիցեն զիս. այլ դու Արի Տէր, եւ փրկեա զիս Աստուած իմ»։ Բազում անգամ եւս յարիցեն ի վերայ հոգւոյս զօրուիւնք անձինիմոյ հակառակամարտք, եւ սասանեսցի սիրտ իմ, եւ «կեանք իմ ի դժոխս մերձեսցին», եւ եղեց երբեմն «որպէս մարդ առանց օգնականի», լքեալ թողեալ յերկրէ գոգջիր եւ յերկնից. «Սակայն եւ այսուիկ՝ ես ի քեզ, Տէր, յուացայց». քանզի դու միայն ես Բարձրեալ, եւ ամենայն ատելիք քո չարիք եւ մեղք, մահ եւ դժոխք փախչին յերեսաց քոց եւ յերեսաց սիրելեաց քոց եւ հաւատարմաց, եւ դու հալածական առնես զհալածիչս հոգւոց նոցա. «ողորմութիւն քո, Տէր ի վերայ երկիւղածաց քոց. արդարութիւն քո յորդւոց յորդիս. եւ արքայութիւն քո ամենեցուն տիրէ». Արքայութիւն քո՝ արքայութիւն յաւիտենից, վարձք հալածելոցն վասն արդարութեան։

Ամբա՜րձ արդ զաչս քո, ո՜վ հոգի հալածեալ բազում օրինակաւ. հայեաց շուրջ զքեւ. զի՞նչ տեսանիցես յետ այսր ամենայնի վտանգաց կենացդ. զոր նուիրեցեր ի զոհ բանական՝ յաւուր քում ուխտականի, զոր եւ այսօր կրկին նուիրես. զի՞նչ մնայ քեզ ընդ մէջ այսր աւուր եւ միւսոյ եւս, բայց եթէ վաղիւ մի. օր մի եւս։ Միոյ եւեթ աւուր են կեանք մեր, միոյ եւեթ աւուր աշխատանք եւ բեռինք, քիրտն եւ արտասուք, հառաչանք եւ հալածանք, նեղութիւն եւ համբերութիւն։ Կեաց օր մի եւս զգաստութեամբ, ո՜վ հոգի նուիրեալ Աստուծոյ, եւ կեցցես յաւիտեան։ Փոքր միւս եւս, եւ ահա լուծանին ստուերք եւ ցնորք, թօթափին որպէս կեղեւանք յաչաց կափուցելոց՝ սնոտիքն աշխարհի. ե՛լ ի վերայ լերինդ բարձու հաւատոց՝ որպէս ի սարաւանդեալ գահու կարկառելոյ ի վերայ անդորրութեան անդնդախոր ովկիանու, եւ տեսանիցես յարեւելս ծիր լայնալիր լուսոյ առհասարակ ոլորտացեալ, որ գամ քան զգամ վարդագոյն վառն, եւ ահա ծագէ առաւօտ աւուրն յաւիտենականի. հնչէ հրաւէրն հարսանեաց. բանին դրունք արքայութեան հաւատարիմ հետեւողաց Քրիստոսի. եւ ահա նա ինքնին, հեղինակն հալածելոց վասն արդարութեան, պարագլուխն համբերողաց, առաջի ունելով զնշան յաղթութեան իւրոյ՝ գերարփիափայլ ցոլացեալ, գայ ընդ առաջ կամարարաց իւրոց յարուցելոց ի ձայն հրեշտակագոչ փողոյն, որում յաղթէ ամեներանեան ձայնն՝ Եկայք օրհնեալք Հօր իմոյ, եւ երանեալք յինէն. Աղքատքդ հուով, Սգաւորքդ ընդ չարիս աշխարհի, Հեզքդ եւ հաշտք ընդ ընկերս եւ ընդ կամս իմ. Եկայլ Քաղցեալքդ եւ ծարաւիք արդարութեան. Եկայք Ողորմածքդ, եղբայրասէրքդ, անձնագութքդ. Եկայք Սուրբքդ սրտիւք. ողջախոհք, փափագողք տեսոյն իմոյ. Եկայք Խաղաղարարք անձանց եւ աշխարհի. Եկայք Հալածեալքդ վասն արդարութեան՝ յօտարաց եւ յանձնէ. Եկայք ամենեքեան հաւատարիմքդ աւետարանիս իմոյ եւ օրինակի. ժառանգեցէք զպատրաստեալն ձեզ ի սկզբանէ զարքայութիւն Հօր իմոյ։

Հա՜պա, եւ մեք Եղբարք քրիստոսասէրք, փութասցուք ելցուք ընդ առաջ հրաւիրողին զմեզ եւ Փրկչի… Այլ յուշ ինձ եւ գամ մի միայն. յուշ մի յետին. փորձեսցուք զթեւս հուոց մերոց. եթէ չիցեմք քաջափետուր թեւազգեցից անտի նորոգեալք որպէս զարծուին՝ ի շնորհաց Հոգւոյն, առ ի վազել զվհաւն՝ որ ընդ մէջ գահաւանդի կենցաղոյս եւ ընդ տանն յաւիտնեական, հարկ է մեզ արկանել կամուրջ մի եւ անցանել. եւ ահաւադիկ կամուրջն առ ձեռն պատրաստ եւ համառօտ. Խաչս այս։ Օ՜ն, եկայլ այժմիկ, անկցուք առ ոտս նորա եւ մաղթեսցուք. Երկիր պագանեմք քեզ, Սուրբ ԽԱչ, եւ քեւ ի քեզ զենեցելումն անմահ Բանի եւ մերոյ Փրկչի, որ եղերդ մեզ ուղղեակ անմոլար ի մրրկածուփ կենցաղիս, փայտ փրկանակ յալէկոծելս մեր, նեցուկ ամրութեան ի գթելս մեր, լծակ թեթեւացուցիչ բեռինս փոքրոգւոյ, պարծանք պարկեշտութեան պարանոցիս մերոյ, հայեակ յուսոյ տարակուսանաց մերոց. եւ աստղ լուսատու ի խաւարել երբեմն տեսանելեաց մերոց. զբօսարան մեր եւ հանգուցիչ՝ ի վիշտս եւ յանդորրու, նիշ եւ նշոյլ անստուեր հանդերձելոցն մեզ եւ խոստացելոց։ Ո՜վ որ բարձեր ի գոգ քո զանբաւելի բարձողն տիեզերաց, բարձ եւ այժմ զմերս փոքրկութիւն. մինչեւ անցուցեալ զկորստական վհաւն, հասուսցես յանքոյթ օթեվանսդ զորոյ զլուսաւոր դրունս նշմարեմք ընդ աղօտ, եւ լուեալ զերանաւէտ բարբառսդ՝ բաղխեմք արտասուօք, Բա՜ց մեզ, Տէր, բաց մեզ, զի մտցուք եւ խոստովան եղիցուք եւ օրհնեսցուք զքեզ յաւիտեան եւ եւս։

Եւ դու, յաջմէ կացեալ սրբոյ Նշանիս, դշխոյ՝ զարդարեալ եւ պաճուճեալ ի գերագոյն փառս ոսկեհուռս, թաթաւեալ ի զմուռս սիրոյ եւ ցաւոց, Մայր Միածնին՝ քո եւ Հօրն յաւիտենականի, եւ մայրագիր նուիրելոցս նմա եւ քեզ, աշակերտաց ծառայի քո Մխիթարայ, որք գումարեալք աստանօր՝ ուխտեմք եւ՛ այսօր Որդւոյ քում եւ քեզ, որպէս յաւուր ընծայութեան մերեոյ ի կրօնս, զնորոգութիւն կենաց եւ պարտուց կոչմանս մերոյ. մեք եւ որք ի սփիւռս պանդխտեալ եղբարք մեր, խաշն արօտի գթութեանց քոց. Հայեաց յամենեսին մայրենական խանդակաթ աչօք քովք, եւ եթէ հարկ իցէ, ո՜հ, նա եւ մի կալ արտասուակաթ ակամբ, զօրացո՛ զմեզ յ’առաջադրութեանս մերում. թեթեւացո եւ ճեպեցո զընթացս մեր ի շաւիղս՝ զոր դու իսկ կոխեցեր կուսական գարշապարօքդ՝ զհետ Որդւոյ քո եւ Աստուծոյ։ – Բա՛րձ զխութ եւ զխէթ՝ որ ի նմայն ինչ դժուարութեանց երեւիցին մեզ։ Հերքեա ի մէնջ զփոքրոգութիւն եւ վեհերոտութիւն. տուր իւրաքանչիւր ըստ իւրում չափու եւ աստիճանի՝ առաքինանալ, նահատակել, նմանել Սրբոց եւ Ամենասրբուհւոյդ, եւ Սրբութեան Սրբոց, որչափ որչափ գոյ մեզ հնար։ Օրհնեա, ո՜վ ապաւէն մեր ամենօրհնեալ, յօրհնութիւն նոր՝ զտարածեալքս առ ոտս ողորմութեանց քոց լրմամբ Եղբայրութեանս մր մօր եւ որ հեռի։ – Օրհնեա զերեսփոխան Միածնիդ ի տանս մերում՝ զհայր եւ զգլուխ ուխտիս, ծագել ի բարձանց՝ որպէս արեգակն առհասարակ՝ զլոյս իմաստուն առաջնորդութեան, եւ զեռանդն սիրոյ սիրոյ՝ որ շաղկապ է հոգեկցացս։ – Օրհնեա եւ բարգաւաճեա ի կատարելութիւն սրբութեան զծերունազարդ որ ի մեզ ալիս, եւ պարգեւեա ընդ երկայն աւուրս ի խրատ եւ յօրինակ նորահասից։ – Օրհնեա զերիտասարդքս՝ առ անսայթաք վարել զկառս տապանակի ուխտիս, որ ի կորով բազկաց նոցին առաւել ծանրանայ, եւ յորում սիրեմ զքեզ տեսանել հանգուցեալ, որպէս զօրինակ քո զոսկեղէն սափոր քրիստոսանկար մանանային։ – Օրհնեա եւ զնորընծայ դեռաբուսիկ արբունս դաստիարակելոցն առ ի մէնջ, փթթեցուցեալ քոյինափայլ շուշանաց մաքրութեամբ, ի զուարճութիւն տեսողացս մեզ՝ եւ քեզ ի բուրումն անուշից, ի վերայ սեղանոյ ուխտիս կանգնելոյ յերրի պանդխտութեան։ – Օրհնեա, օրհնեա եւ դարձեալ օրհնեա, մայրդ ամենօրհնեալ, զամենեսին զորդեգիրս քո, եւ լցո զպէտս ամենեցուն, որպէս եւ գիտենն եւ գիտես։ Եղիցին կամք քո եւ կամք Միածնին քո՝ ի մեզ. եւ մեր կամք եւ ջանք, շունչք եւ հոգիք՝ քեզ եղիցին նուիրեալք եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, ընդ Հօրն եւ Հոգւոյն Սրբոյ. որոց փառք եւ գոհութիւն եւ երկրպագութիւն, այժմ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։