Զուգակշիռ արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականութեանց

ԾՐԱԳԻՐ [1]

ԳԼՈՒԽ Ա. -

ԸՆԴՀԱՆՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1. – Հանգիտութիւններ. —

ա ) Քաղաքական, ընկերային եւ իմացական վիճակ

բ ) Սկզբնական ազդեցութիւններ

գ ) Անցեալի կշիռը

դ ) Ռուսական կնիք

 

2. – Անհանգիտութիւններ. —

ա ) Քաղաքի եւ գիւղի հարց

բ ) Հայրենիք եւ գաղթավայր

գ ) Բարբառ, սովորոյթ, աշխարհ, ոգի, հ այրենի նկարագիր

 

3. - Նախապայմաններու մղումը երկու գրականութեանց վրայ. —

ա ) Ռուսական ազդեցութիւն, արեւմտ եան [2] արուեստ

բ ) Քաղաք, տանելի պայմաններ, առաւել՝ դժնդակ գերութիւն

գ ) Օգտապաշտութիւն, առաւել՝ արուեստի զգայարանք

դ ) Օրաթերթեր, հանդէսներ, հայրենագիտութիւն, առաւել ՝ ազդեցութիւն, առաւել ` գրաքննութիւն, առաւել՝ հալածանք, առաւել՝ ջարդ:

 

 

ԳԼՈՒԽ Բ.

ՄԱՍՆԱՒՈՐ ՍԵՌ ԵՐ [3]

1. – Բանաստեղծութիւն ը [4].

ա ) Քարոզչութիւն, ազգ, երգ, յեղափոխութիւն, հռետորութիւն, romantisme, անցեալի հանդէպ ընդվզում, տաղաչափութիւն, հետեւակութիւն (trivialité), տժգունութիւն, [5] խժութիւն, առաւել՝ արուեստը արուեստին համար, անցելապաշտութիւն, քիչ անգամ տաղաչափութիւն, ինքնատպութիւն, խուլ եւ խորունկ բնազդ, գոյնի զօրաւոր զգայարանք ( նկարչամոլութիւն ), երաժշտական զօրաւոր զգայարանք:

բ ) Ա րեւելահայոց [6] մէջ ոչ մէկ գլուխ - գործոց. մեր մէջ կան իսկական գագաթներ քնարական ներշնչումի:

գ ) Անոնց մօտ կը յաջողի դիւցազներգութիւնը ( միմիայն յանձին Թումանեանի, միւսները վրիպած են ). [7] մեր մէջ կը խեղդուի գեղեցիկ այս սեռը՝ գրական սնոտիքով [8]:

դ ) Անոնց մէջ հաւաքական լայն զգայնութիւնը եւ աշխարհը կը խեղդուին արտայայտութեան գռեհկութեան մէջ. մեր մէջ արտայայտութեան խնամքը շատ տեղ կը սառեցնէ զգացումը:

ե ) Աշուղական շարժումը անոնց մօտ աւելի արդիւնք ունի:

զ ) Համադրական դատում:

 

2. - Վէպը [9].

Միակ յաջողած սեռը արեւելահայերուն մօտ, միջակ՝ արեւմտահայերուն մէջ:

  ա ) Սկիզբ:

բ ) Աբովեան, Պռօշեանց, Րաֆֆի, Շիրվանզադէ, Մուրացան, Նար - Դոս ( բոլոր արեւելահայ գրողները ստորագրած են նաեւ պատմուածքներ ):

գ ) Թարգմանութիւններ, դարձեալ թերթօն. « Վարժապետին աղջիկը », Զօհրապի նորավէպը, իրապաշտներու պատկերները: Երուխան եւ Տիկին Զապէլ Եսայեան:

դ ) Արեւելահայ վէպին նկարագիրները `

1- Ազգագրական

2. Հայրենասիրական

3- Յեղափոխական

4- Բարացուցական

5- Իրապաշտ,

7- Ժողովուրդ

8- Թերթօն

9- Քիչ կամ բնաւ արուեստ

10- Այդ վէպին նպաստը անկշիռ է այդ գրականութեան [10]:

 

ե ) Նկարագիրը արեւմտահայ վէպին `

1- Թերթօն

2- Քարոզչական

3- Հոգեբանական

4- Վերլուծական (analytique)

5- Տպաւորապաշտ

6- Իրապաշտ

7- Ռոմանթիք ( մասնաւոր ՝ [11] թարգմանութեանց մէջ ):

8- Արեւմտահայ վէպը մեծապէս նպաստած է [12] այդ գրականութեան, մասնաւորաբար լեզուական տեսակով: Արձակը կազմուած է անով:

 

զ ) Արեւելահայ վէպին կը պակսին `

1- Ստեղծագործական աշխարհ.

2- Տիպարներու մշակ ման [13] կատարելութիւն

3- Թելադրական ստեղծում

4- Լեզու

5- Արուեստի զգայարանք:

 

փոխարէնը ունի՝

1- Մեծ չափով միջին (moyenne) մը՝ մեր ժողովուրդը

2- Բարքի, սովորութիւններու շատ աւելի ստուար պաշար (stock)

3- Յեղափոխական գիծեր ժողովրդային հոգեբանութենէն

4- Հայեցիութիւն

5- Հայ աշխարհ

6- Հայադրոշմ նկարագիրներ: Արեւելահայ վէպը անոնց գրականութեան մեծագոյն նուաճումն է թէ՛ իբրեւ շունչ եւ թէ՛ իբրեւ իրագործում:

 

է ) Արեւմտահայ վէպին կը պակսին `

1- Հարազատութիւն ( դէմքի, միջավայրի, ձգտումի )

2- Ընդհանրութիւն (généralité)

3- Շունչ

4- Զանազանութիւն (variété) [14]

5- Գիտակցութեան չափ, զոր ան դրաւ իր քնարերգութեան մէջ:

Ունի՝

1- Սիրուն կառոյց

2- Պատմական խորութիւն :

3- Շնորհ ( լեզուի, հ ոգեկան խուզարկումի ):

 

 

 

ԳԼՈՒԽ Գ. - ԹԱՏՐՈՆ

 

1. - Արեւելահայ թատրոնը գերազանց է արեւմտահայ թատրոնէն —

  ա ) Արեւելահայերը չեն անցած Մխիթարեան ազդեցութենէն:

բ ) Անոնց կանուխ ազատագրումը գերութենէ, անոնց շփումը արեւմտեան մեծագոյն մշակոյթներէն մէկուն՝ ռուսականին հետ, վճռական ազդակներ են:

գ ) Բախտը անոնց հանճար մը շնորհեց ( Սունդուկեանց ):

դ ) Գրաբար եւ դասական ողբերգութեանց ճաշակը ( այնքան տիրական Պոլսոյ մէջ՝ Վենետիկով ) անոնց մէջ յաղթահարուած էր արդէն ժողովուրդ տարազով: Աշուղ ներ [15], երաժշտութիւն՝ աւելի անխառն, [16] ազդեցութիւններ են դարձեալ:

ե ) Ունեցան բեմ

զ ) Ունեցան դերասան

է ) Ունեցան լեզու

ը ) Սեռին բնաշ րջումը [17] (évolution du genre) քալեց բնական պայմաններով ( Շիրվանզադէ, Լեւոն Սեղբոսեան ):

 

2. - Արեւմտահայ թատրոնը. —

ա ) Վենետիկեան փորձ երը [18]

բ ) Ոտանաւոր գրաբար ողբերգութիւններ

գ ) Դպրոցական խաղեր

դ ) Ռոմանթիք յօրինումներ

ե ) Իրապաշտ փորձեր՝

զ ) Գրաքննութիւն եւ կործանում

է ) Սահմանադրութիւն՝

ը ) Սեղբոսեանի պարագան:

 

3. - Արեւելահայ թատրոնը ըրած է նուաճումներ. —

ա ) Իրական զգայարանքը չէ լքած բնաւ

բ ) Թատերական զգայարանքը պաշտպանած է կրցածին չափ

գ ) Սունդուկեանցով քանի մը տիպեր սեւեռած է

դ ) Շիրվանզադէով դասակարգեր բնորոշած է:

 

4. - Արեւելահայ թատրոնը վրիպած է. —

ա ) Ստեղծագործական մեծ իրագործման ց [19] մէջ

բ ) Բանաստեղծութեան մէջ

գ ) Լեզուի գեղեցկացման հարցին մէջ:

դ ) Յառաջահայեաց ազդակներու գործածումին մէջ:

 

5. - Այդ թատրոնը չէ ազատագրուած նեղմիտ ռեալիզմէն:

 

6. - Արեւմտահայ թատրոնին մասին չունիմ խօսելիք, քանի որ չծնած մեռած երեխան է անիկա. —

ա ) Ի նպաստ իրեն շնորհ մը՝ ծառայած ըլլալ ը [20] մեր աշխարհաբարին ծաւալման

բ ) Ազգայնական զարթօնքին սատարիչը:

 

 

ԳԼՈՒԽ Դ. -  ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹԻՒՆ

 

1. - Ընդհանր ութիւնն եր [21]. —

ա ) Հետեւելու համար օրէնքին՝ կը բանամ գլուխ մը, ընդունելու համար քննադատութիւնը արուեստէն ներս: ( Չմոռնալ, որ անցեալին մէջ անիկա մաս չ է կազմած արուեստի կալուածին ): Միշտ աչքի առջեւ ունի մ [22], [23] որ իր յաւակնութիւնները անհուն են՝ խեղդելու չափ արուեստը իր մակաբուծային առատութեանց մէջ:

բ ) Սերունդի մը իմացական système- ը կը մանրուի եւ անանկ կը յանձնուի շրջաբերութեան:

գ ) Մեր մէջ նոր յաւակնութիւններ պսակուեցան համապատասխան արդիւնքներով:

 

2. Արեւմտահայ քննադատութիւնը անհունապէս վեր է արեւելահայ ք ննադատութենէն. -

ա ) Եւրոպական խոր հասկացողութիւն

բ ) Գեղարուեստական նոր հասկացողութիւն

գ ) Ոճի եւ արտայայտութեան խնամք -.

դ ) Երբեք վարդապետութիւն

ե ) Քմայք եւ ճկունութիւն՝

զ ) Իմաստասիրական ձգտումներ

է ) Խորունկ պրպտումի պարկեշտութիւն

ը ) Չափաւորութիւն եւ ճաշակ

թ ) Եւրոպականութիւն

ժ ) Երբեք դպրոցամոլութիւն

ժա ) Տպաւորապաշտութիւն

 

3. - Արեւելահայ քննադատութիւնը. —

ա ) Կը վարանիմ ասանկ անուն մը ընդունիլ անոնց գրականութեան մէջ [24]:

բ ) Եւ սակայն գոյութիւն ունեցող գործերը անոնք են գրած դարձեալ ( Փափազեան, Լէօ, եւայլն ):

գ ) Ահա քանի մը նկարագիրներ աշխատանքի այդ ձեւէն

1- Ուրիշին գործը պատմել նոյնութեամբ

2- Քանի մը տարազներու կանգունովը չափել կոշտ կտաւը եւ մետաքս ժանեակը

3- փնտռել իրենց սիրական norma ները

4- Օգտապաշտ

5- Բարոյամոլ:

6- Ցեղամոլ (raciste)

7- Տրամաբանող:

8- Վիճարկուի ( փաստաբան ) զեղծումներով

9- Հիմնական պակասը intuition- ի

10- Պատմական matérialisme ը

11- Երկաթակուղպ ճաշակ՝

12- Արհամարհանք արուեստի

 

4. - Վարժապետներու գիտութիւն մըն է անոնց համար քննադատութիւնը:

5. - Պատմական, գիտական, ընկերաբանական, բանասիրական կալուածներու մէջ անիկա գերազանց է արեւմտահայ վաստակէն:

6. - Համայնավար ակնոցին տակ սպաննող է անիկա, որքան ճամարտակ (phraseur):

 

 

ԳԼՈՒԽ Ե. . - ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ

 

ա ) Արեւմտահայ գրականութիւնը խորապէս նկուն է այս սեռին մէջ, հակառակ իր մեծ ճիգերուն ( զանց կ՚ընեմ Մխիթարեանց ճիգը. անբաւարար կը նկատեմ Վիեննական բանասիրութիւնը ): Գարագաշեան, Օրմանեան, Դուրեան մնացին գրքունակ եւ չբարձրացան իմաստասիրական սկզբունքներու (tout est à refaire sur ce domaine):

բ ) Արեւելահայերը տիրական հանդիսացան ազգագրական ճիւղին մէջ ( Եր. Լալայեանցի ձեռնարկները պսակուեցան յաջողութեամբ ): Պատմութեան ըմբռնումը գէշ - աղէկ մուտք ունեցաւ անոնց գրականութենէն ներս եւ համեմատական արդիւնք ունեցան ( Րաֆֆի, Լէօ ):

գ ) Համայնավար ռեժիմին տակ այս ուսումը կը գտնէ գիտական նկարագիր: Համալսարանի ձեռնարկները, Etudes Arméniennes- ի աշխատանքը, Հայ մեծ պատմութեան մը կիրարկումին համար ծրագրուած առաջարկները ( Նուպար փաշայի ) կը մնան դրական միակ երեւոյթները:

դ ) Մխիթարեան երկու դար իբր ճիգ:

ե ) Ինչպէ՞ս պէտք է գրուի մեր պատմութիւնը:

 

ԳԼՈՒԽ Զ. . - ՀԱՄԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

 

Ա. – Ամէն գրականութիւն իմաստասիրական գաղափարներու խարիսխէ մը կը բխի. -

ա ) Արեւելահայերը զուրկ են անկէ, եթէ կամովին չուզենք շփոթել հայրենասիրութիւնը գիտակցուած ար ո ւեստի ըմբռնումի մը հետ:

բ ) Վրիպած է Ս. Էջմիածնի պատգամը ԺԹ. դարու կիսուն:

գ ) Հայ եկեղեցին դադրած է այս ժողովուրդին տիրական ազդակը ըլլալ է [25] ու ենթակայ եղած է պետութեան եւ մեր մտաւորականութեան հարուածներուն:

դ ) Յեղափոխական սերունդ մը, կազմուած ռուս անիշխանութեան մէջ, « Դէպի ժողովուրդ, եւ ժողովուրդին համար » բնաբաններով կ՚իջնէ կրկէս ու կռուի կը մտնէ դարաւոր սկզբունքներու դէմ:

ե ) Հայ առեւտրականը ( հ ամայնավարները կ՚ախորժին capitaliste որակել զայն [26] ) քիչ - քիչ կը դառնայ կացութեան տէրը:

զ ) Անոր նեցուկն է հայ մտաւորականը՝ libéral սկզբունքներով:

է ) Անցեալը կ՚ուրացուի:

ը ) Գիտութիւնը կը յաւակնի փոխարինել մեր հոգիին դարաւոր աղբիւրները:

թ ) Յեղափոխութիւնը, զոր համայնավարները կ՚ախորժին ծաղրել՝ մարտական ազգայնականութեան պիտակով:

ժ ) Ընկերային գաղափարագրութեամբ զարգացող այդ գրականութիւնը զուրկ մնաց ստեղծագործ մե ր [27] գաղափարին բարիքէն: Խարդախուած ազգայնականութենէն եւ ճղճիմացուած ժողովրդապաշտութենէն ոչ մէկ ակօս այն մօտաւոր հարիւր տարիին մէջ [28], որուն սկիզբը « Վէրք Հայաստանի » ն կը բանայ 1841 ին:

 

Բ. - Բարեբախտ չէ արեւմտահայ հատուածը այդ տեսակէտով. —

ա ) Մխիթարեան ազգայնականութիւնը մինչեւ Ի. դար գրեթէ օրակարգ կազմած է:

բ ) Եկեղեցին, իբր ոչ - ենթակայ ժպիրհ [29] գրողներու, ինք իրմէ ուժասպառ կ՚անցնի երրորդական, չորրորդական plan ի ( այս նահանջը կը բացատրուի մարդերու պակասով ):

գ ) Հայկական Հարց եւ իր անդրադարձը մեր ճակատագրին վրայ

դ ) Յեղափոխութիւն

ե ) Իրապաշտութիւն

զ ) Արուեստագէտ զգայնութիւն

է ) Գրաքննութիւն

ը ) Կրթութ եա ն [30], բարձր մշակոյթի պակաս

թ ) Ժողովուրդը եւ իր քաղաքական պատմութիւնները [31] ՝

ժ ) Պոլսեցիութիւն

ժա ) Գաւառական շունչ

ժբ ) Աղէտը

Երկու գրականութիւններն ալ արժանի են մեր խորունկ գուրգուրանքին, քանի որ մեր ստեղծագործ ընդունակութեանց փաստերը կը բերեն այնքան դժնդակ պայմաններու մ էջ: [32]