Զուգակշիռ արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականութեանց

ԳԼՈՒԽ Գ.
ՎԷՊԸ

 

Նոր ժամանակներու գրականութեանց մէջ ամէնէն աւելի ծաւալ ստացած եւ միւս սեռերը ստուերի մէջ ձգող վէպը, մեր զոյգ գրականութեանց մէջ փորձուած է անհաւասար քանակով ու տեսակով: Մինչ արեւմտահայոց մէջ եւրոպական թարգմանութիւնները տիրական են, կերպով մը արգելք հանդիսանալով ինքնատիպ ստեղծումին, արեւելահայոց մէջ անիկա կը մշակուի բացառիկ գուրգուրանքով, առաւելապէս ինքնագիր նկարագրով: Արեւմտահայերը զատող պայմաններուն իջնալէ առաջ, պէտք է նկատի ունենալ ընկերային այն ազդակները, որոնք կարելի ըրին արեւելահայ վէպին ծնունդը ու զարգացումը: Ատոնցմէ կարեւորագոյնը կը նկատեմ ընկերային միջավայրին արագ այն [1] փոփոխութիւնը, բարելաւումը, արդիացումը, որով պարսիկ լուծէն ազատագրուող մեր ժողովուրդը մեծ ծաւալի վրայ հասաւ բարօրութեան, լուսաւորութեան լաւագոյն աստիճաններուն, մինչ արեւմտահայերը մինակ Պոլիսով էր, որ հաղորդ կ՚ըլլային այդ Արեւմուտքին, այն ալ բաւական ուշ:

 

 

Ա. - Վէպը Արեւելահայ գրականութեան գերազանց յաջողութիւնն է: [2]

 

1. Սկիզբ. -

Մինչ արեւմտահայոց մօտ վիպային գրականութիւնը սկիզբի օրերուն ունի Միսաքեանի «Սօֆիա» ն (հակառակ 1850 ական շրջաններուն գրուած ըլլալուն՝ չէ տպուած), [3] ռ ոմանթիք քանի մը ձախող փորձեր, [4] Հայկունիէն եւ ուրիշներէ, զուրկ են կնիքէ [5] սկիզբի օրերուն: [6] Ա նդին՝ սեռը արեւելահայոց [7] մէջ մուտք կը գործէ ճշմարիտ գլուխ-գործոցով մը՝ «Վէրք Հայաստանի» :

 

Այս սկիզբը աւելորդ է մեկնել փորձել, Աբովեանի կեանքէն ու տաղանդէն շահագործում ընելով: Գիրքեր կան, որոնք կու գան առանց կանչուելու, եւ այս վէպը անոնցմէ է: Մնաց որ [8] անոր ազդեցութիւնը տիրական պիտի տեսնենք արեւելահայ վէպին վրայ մինչեւ մեր օրերը:

 

 

2. Խաչատուր Աբովեան. —

Հեղինակը «Վէրք Հայաստանի» ին նոյն ատեն հեղինակն է արեւելահայ բարբառին: Նորութիւն էր իր գործը իբր ոգի, ձգտում եւ արուեստի ըմբռնում, բայց մա՛նաւանդ վճռական է անիկա շատ վճռական հարցի մը մէջ, որ լեզուական է այս անգամ: Զինք կանխող անունները, գործերը կը լռեմ, վասնզի անոնք տրամագծօրէն հակառակ են Աբովեանով իրագործուած արդիւնքին: Ինչպէ՞ս ըմբռնեմ դէմքը սա տարօրինակ գրագէտին, որ տիրող բոլոր հոսանքներուն անգիտակցաբար դէմ կը թիավարէ:

 

Ինչպէ՜ս նուաճել խոշոր հոգին հալածականին, որ անյոյս իր երազներէն ջախջախուած՝ օտարներու մէջ փախուստ տալու հարկադրեալ, կ՚անցնի սակայն սեղանին առջեւ եւ թուղթին կը նետէ դիւային տենդի մը մէջ զինք կրակող պատկերները, տեսիլներն ու մտածումները, երբ ապահով է, թէ այդ արիւնոտ կտորներուն պիտի չխնայուի, ինչպէս այնքան առատ բաշխուեցաւ իր կեանքին – հալածանքը: Գիրքերու պատմութիւնը քիչ անգամ արձանագրած է այսքան փաթեթիք դրուագ:

 

Քիչ մը ծանրացայ այդ գործին վրայ, վասնզի արեւելահայ աշխարհաբարին առաջին կոթողը ըլլալուն չափ է՛ նաեւ բարձր հոգեբանութիւն, հայրենասէր զգայնութիւն՝ իբրեւ տարափ մը. իրմէ ետք ուրիշներ իր ճամբով պիտի քալեն, հետզհետէ զտելով յորդ ու բիրտ այդ տաղանդին առաւելազանց տուրքերը: Հայ վէպին նախահայրն է անիկա:

 

 

3. Պռօշեանց. —

1870 ական թուականներու մեծահամբաւ, սիրուած այդ վիպասանը, որ [9] կը շարունակէ «Վէրք Հայաստանի»ի աւանդութիւնները, իր էջերը լայն բանալով հայրենի [10] սովորութեանց, բարքերու չափազանց մանրամասնուած պատկերացումին, մեղադրուած էր անբաւարարութեանը համար արուեստի զգայարանքին: Ըստ իս, առաքինութիւն մըն է այս մեղադրանքը, քանի որ արուեստի զգայարանքի լրիւ ըմբռնումը [11] Արեւելահայ գրականութեան համար առաձգական է շատ: Իբր թէ այդ զգայարանքով օժտուած գործեր՝ ինչպիսին էին Րաֆֆիինը, Շիրվանզադէինը, այսօր ենթակայ են խոշոր տուժի: Քսան տարի ետք, Շիրվանզադէի յաջողակ հոգեբանութիւնը, սիրուած գրողի յ ամառ [12] համբաւը չեմ կարծեր որ դիմանայ, մինչ այդ առիթով սեւեռուած բարքերը առնուազն պիտի ծառայեն մեր պատմութեան: Ու այդ է ըրած «Սօս եւ Վարդիթեր»ի պարզամիտ  հեղինակը, զգոյշ կենալով միամիտ յաւակնութենէն՝ գեղարուեստական գրականութեան: Իր վէպերը այդ շրջաններուն ընթերցման լաւագոյն նպաստը բերած են: Միօրինակ, առանց բարդ գործողութիւններու թափին, հայրենի ոլորտ մը, մտերմութեան հետ գունաւոր ու կենդանի այդ գործը թանկագին դամբարան մըն է, ընդմիշտ անհետացած աշխարհէ [13] մը: Աբովեանէն ետքը քայլ մը աւելի կոկուած կը գտնենք արեւելահայ աշխարհաբարը այդ գիրքերուն մէջ:

 

Արեւելահայերը, մա՛նաւանդ 1900 ի քննադատութիւնը, անոր մէջ կը մերժեն մեծ վիպողի [14] մը դէմքը տեսնել: Չեմ բաժներ այդ վճիռը, վասնզի այդ մեծ վիպողի դէմքը ես կը զլանամ ամբողջ այդ խումբին:

 

 

4. Րաֆֆի. —

Իսկական հիմնադիրը արեւելահայ վէպին: Գրական զոյգ ուղղութեանց, ռոմանթիք եւ իրապաշտ, հանգանակները կը միանան իր վրայ. դժուար է քանի մը թռուցիկ էջերու մէջ այդ դէմքին տարողութիւնը սեւեռել փորձել: Կը բաւականանամ՝ հաստատելու, որ իր գրչին տակ վիպողր կը բարձրանայ գրեթէ արուեստի բարձրութեան: Գաղտնիքն ունի կարդացուելու, ասիկա առանց մեծ զիջումի – թերթօնային միջոցներու – : Ամբողջ աշխարհ մը, բանակ մը մարդ, մեր պատմութեան շատ մը դարերը, իր ժամանակը յուզող գերագոյն հարցերը նուաճուած են Րաֆֆիէն: Maîtrise ով մը, որուն բախտը չունեցան իրմէ ետքինները: Բարքերու վէպը իրմով կը բարձրանայ արուեստի («Ոսկի աքաղաղ») : Պատմական ոգեկոչումը, հակառակ իր խնդրական կողմերուն, անբաւարար [15] պատրաստութեան ( Հայոց պատմութիւնը անկախ գետին մըն էր [16] իր օրերուն՝ ինչպէս է այսօր),  իր գրչին տակ հասած է մեծ շահեկանութեան, թերթօնական միջոցներով անշուշտ: Րաֆֆիի վէպը այդ գրականութեան ամէնէն լայն նուաճումն է: Առանց իրեն, դժուար պիտի ըմբռնուէին իր յաջորդները:

 

  5. Շիրվանզադէ. —

Րաֆֆիի ժառանգորդը: Անոր գործը կ՚ընդգրկէ, բացառիկ տեսակարար կշիռով մը, մեր քաղքենի դասակարգը: Այս պարագրումը անոր վճռական յաջողութիւնն է: Թերթօնական ( շատ աւելի նուազ, քան Րաֆֆի ) այդ նուաճման մեծ առաւելութիւններէն մէկն է, մեծածիր պարագրումը կիսադարեան բարքերու: Բազմահատոր իր գործին մէջ վստահ կրնաք ըլլալ հաստատելու արեւելահայ հատուածին բարքերուն տախտակը ամբողջական եւ յատկանշական համադրութեամբ մը: Եւ որովհետեւ այդ հասարակութիւնը մօտաւորապէս երեք սերունդ կը համրէ այդ կիսադարեան շրջանին մէջ ( հիները, միջին քաղքենին, ինտելիգենտը, իրենց բազմատեսակ variante-ներով) անոր վէպն ալ այդ երեք խաւերով կանգուն, պատկառելի աշխատանք մըն է: Զայն տեսակաւորող վերադիրներ, ինչպէս իրապաշտ, հոգեբան գրագէտ, եւայլն, կը վերաբերին կերպին, որ զիս չի խանդավառեր, վասնզի կերպի զգայարանքը, այսինքն՝ ոճը, դժբախտաբար կը պակսի լայն այդ պատկերացումին: Շիրվանզադէի գործը stock մըն է եւ շրջանի մը դամբարանը: Ձեւի հանդէպ անփութութիւնը [17] զայն զրկած է արուեստի հրաշալիք ըլլալու շնորհէն:

 

 

6. Մուրացան, Նար - Դոս. —

Կ՚աշխատին այդ շարժումը մասնաւորել եւ անջատ հոսանքներու, լաւ ճշդորոշուած շարժումներու եւ հոգեկան պարագաներու խղճամիտ վերլուծումին առաջնորդել: Ասոնցմով արուեստի զգայարանքը աւելի շեշտուած դուրս կու գայ: Իրենց գործը՝ չըլլալով նաեւ այնքան յատկանշական ու համակրական, որքան են վերինները, կը ծառայեն լրացնելու արեւելահայ վէպին ընդհանուր ծանրութիւնը եւ պատկառանքը:

 

Այս անուններուն բոլորն ալ ունին ստորագրած բազմաթիւ պատմուածքներ: Աւելորդ չըլլայ դիտել տալ, որ երկու սեռերը որոշապէս կը տարբերին իրարմէ: Արեւելահայ պատմուածքը շատ աւելի մօտէն կախում ցոյց կու տայ ռուսականին: Պարագայ, որ պակսած է անոնց վէպէն:

 

Սխալ չըլլար սակայն վէպին նուաճումներուն քով պատմուածքին յաւելումները արձանագրել նոյնքան գոհունակութեամբ, վասնզի հարազատութիւն, իրապաշտութիւն, շահեկանութիւն, կենդանի գործողութիւն՝ գրեթէ արուեստի տարած են [18] անոնց մօտ այդ համեստուկ սեռը: 

 

Բ. Արեւմտահայ վէպը [19]. —

 

Արեւմտահայ վէպին առջեւ ինծի կը պակսի նոյն խանդավառութիւնը: [20] Եւ շատ են պատճառները երեւոյթին:  Անոնցմէ ամէնէն կարեւորները`

 

1.  Արեւ մտահայոց մէջ, արեւ ելահայոց մօտ հաստատուած ինքնագիր գործերու առաւելութիւնը կը փոխարինուի թարգմանութեանց բացարձակ տիրապետութեամբը: Օրաթերթ, հանդէս սպասը կ՚ընեն այդ պէտքին, որ զուգահեռաբար կը ծաւալի մեր մէջ ընթերցումի ընդհանրացման հետ: Ոչ միայն այդքան. հզօր կազմակերպութիւն մը (Իզմիր) կը թարգմանէ ֆրանսացի եւ անգլիացի մեծահռչակ ռոմանթիքներու ստուար հատորները ( Տիւմա, Հիւկօ, Էoժէն Սիւ, Վոլթըր Սքոթ ) : Գրական պահանջը, հասկացողութիւնը քիչ են այդ գործունէութեան մէջ: Միւս կողմէ՝ արեւմտահայ վէպին նիհար ապրումն ալ հետեւանք է այս անհարկի մրցումին: Ո՞րն էր հայ գործը, որ հակակշռել փորձէր «Թշուառները» կամ «Գաղտնիք Փարիզու» ն: Մինչեւ իննսունական թուականները երկարող այս շարժումը դրական միակ դեր մը ունեցաւ՝ լեզուին բարեշրջման տեսակէտով: Արդի աշխարհաբարը ատկէ է, որ զտուած կը հասնի մեր Իրապաշտներուն:

 

 

2.  Թերթօն. —

Ուշագրաւ է, որ առանձին հատորով այդ թարգմանութիւններէն դուրս, մեր օրաթերթերը մշակեն թարգմանածոյ վէպին թերթօնական կազմը միայն: Ժիւլ Վեռնի մեծ  գործերը «Մասիս» ով մատուցուած են մեր ընթերցողներուն: Տխուր է նոյն ատեն այդ թարգմանութեանց մէջ արուեստի վաւերական գործ չկրնալ ողջունել: Այսպիսով կազմուած ճաշակի միջին մը, երկար ատենի համար, պէտք պիտի ըլլայ մօտաւորապէս կէս դար սպասել:

 

 

3.  Կամսարական.

Իննսունական թուականներուն այս երիտասարդը յանդուգն փորձը կ՚ընէ արեւմտահայ վէպը սկսելու յաջողակ գործով մը՝ «Վարժապետին աղջիկը» : Իր ատենին մեծ աղմուկ հանած այս գործին շ ուրջ այսօր հանդարտութիւն կը տիրէ: Վերագնահատումը չէ, որ կ՚ընեմ. գործը առնուազն արժէքն ունի մեծ ակօս մը բանալու եւ մեր գրականութեան դարձնելու իրական կեանքի զգացումը: Պզտիկ չէ այս վերագրումին տարողութիւնը: Եթէ թղթատենք 40 տարիներէ ի վեր մեր մէջ դիզուող տպուած գրի շեղջակոյտը, տրտմօրէն պիտի համոզուինք, թէ որքան հեռու էին կանխողները լայն ու խորաթափանց ըմբռնումէ մը արուեստին: Չեմ զբաղիր գիրքին շուրջը լեզուի եւ ոճի հարցերով: Ամբողջ իր վրիպանքին հակառակ, Արեւմտահայ գրականութեան բոլոր սեռերուն մէջ ձեւի հարցերը բաղդատելի չեն արեւելահայ հետեւակապաշտութեան:

 

 

4.  Զօհրապ. —

Փոքր վէպ մը մեծ այս մարդէն՝ «Անհետացած սերունդ մը», ուր սակայն հեղինակին տաղանդին հիմնական գիծերէն դուրս կարելի է զգալ եւ հաստատել հեռահայեաց ծրագիր մը, արեւմտահայ կեանքը վերլուծման ենթարկելու  շատ աւելի խոր եւ ապահով մեթոտներով: Մեղք որ գործը մնաց եզակի: Զօհրապ կեանքի եւ նկարագրի բերումներով անկարող եղաւ համադրական աշխատանքի: Իր նորավէպերը մասամբ կը ջանան դարմանել այդ կորուստը: Որքան ցաւինք՝ քիչ է այս տարաբախտ կորուստին համար: Մեր մեծագոյն վիպասանը ըլալու կանչուած այդ մարդը նոյն ատեն արուեստագէտ մըն էր: Կը հասկցուի, թէ ինչ տիրական գործեր պիտի գային մեզի, եթէ շարունակուէր շարքը այդ վէպերուն:

 

 

5.  Սիպիլ. —

Հեղինակն է կէս - յաջող վէպի մը՝ «Աղջկան մը սիրտը»: Գիրքին ռոմանթիք մասերուն վրիպանքը չի կրնար ծածկել խաղաղ ու տրտում գեղեցկութիւնը, որով վարագուրուած է անոր իրապաշտ աշխարհը: Վէպի կալուածին մէջ չկրկնուած այս ջանքը կորուստ մը չեմ նկատեր ես, քանի որ անոր արդիւնքը՝ աւելի ապահով եւ վճռական, մեզի տրուեցաւ հաստատել պատմուածքներու շարքի մը մէջ՝ «Կնոջ հոգիներ», որ կը ներկայացնէ իմ կարծիքով Սիպիլի բարձրագոյն տուրքը մեր գրականութեան: Վրիպած քերթողուհին եւ թերի վիպասանուհին լայնօրէն իրենք զիրենք կը փրկեն այդ պատմուածքներուն մէջ, որոնք եթէ իբրեւ յղացում եւ գործադրութիւն սեռին լաւագոյն նմոյշը չեն Արեւմտահայ գրականութեան մէջ, բայց ունին արժանիքը documentaire նկարագրին: Զեղչեցէք [21] այդ պատկերներէն կանացի սեթեւեթը [22] բառերու նրբաճաշակ, բծախնդիր ու քչիկ մը ծիծաղելի յարդարանքը, անդին պիտի գտնաք հոգիներ, [23] այս անգամ պարզ կամ բարդ, միամիտ ու խոր երբեմն, գրեթէ միշտ իրական: Շրջանի plaque ներու յաւակնոտ կերպարանքին դէմ, որով կը տկարանան մեր լաւագոյն պատմողներուն տուածները յաճախ, Սիպիլի «Կնոջ հոգիներ» ը կը խօսին մեր սրտին, ինչպէս կը խօսին մեզի Պէշիկթաշլեանի գործին մէջ քանի մը քերթուածներ:

 

6.  Զապէլ Եսայեան. —

Առաջին իրագործումը արեւմտեան արուեստին եւ մեթոտներուն մեր գրականութեան վրայ իրմով է, որ կը սկսի: Կանխահաս իր զգայնութիւնը երկու մշակոյթներու ալ կնիքով ծանրաբեռն ( Արեւմուտք եւ Արեւելք ), արտայայտութեան կ՚ելլէ շատ մը գործերու մէջ, ուր մեր վէպին առաջին նուաճումները կը հաստատենք [24]: (Մոռացման արդիւնք չէ այս ամփոփ խտացումներուն մէջ պակսիլը Տիկին Տիւսաբի մեծադղորդ անունին: Անոր գործը հիմնովին պակասաւոր է արուեստով. [25] հակառակ անոր, որ գործողութիւնը իբր յատակ ունի պոլսական միջավայրը, զայն շարժող անձերը իբր միտք եւ մարմին՝ ֆրանսական աժան, նորոյթէ ինկած վէպերէ փոխ առնուած են): Տիկին Եսայեան հոգեբանական վէպին մշակն է ու անշուշտ բառին տալով մեզայատուկ տարողութիւն: Իր հերոսուհիները մեղք որ ընտրուած ըլլան մեր քաղքենի դասակարգին ծայրագոյն տարրերէն, զարգացածներէն: Ասիկա մեղադրանք մըն է գրեթէ իմ կողմէս, վասնզի այդ չարչարուած հոգիներուն տարրալուծումին համար վատնած է իր տաղանդին մեծ ուժերը: Մեր քաղքենի առաջաւոր դասակարգը չէր արժեր այդ ճիգը: Ու այս ապերախտ ջանքին է, որ շահագործուեցան այսպէս «հասութաբեր» կողմերը մեր քաղքենիներուն: Շատ տարրական դիմագիծով մեր ընկերութիւնը ( անոր բարձրագոյն խաւերը նկատի առնելով ) վերլուծական գետին ըլլալէ աւելի՝ բարքերու ընդարձակ պատկերներ են առաւել չափով: Տիկինը անցած է այդ գեղեցիկ պատեհութեան քովէն: Իրմէ աւելի քիչ օժտուածները ըրին ատիկա այսօր, կէս դար յետոյ: «Աղջկան մը սիրտը» ին փրկած բարքի մթերքը լայնօրէն կը փոխարինէ վրիպանքը ոճային կառուցումին: Որքան պիտի ուզէի, որ ինք ծնած ըլլար Արեւելահայաստանի մէջ, ուր իրեն կարելի պիտի ըլլար արդար չափով ընդարձակել իր աշխարհը, ամրախարիսխ պահելով իր վերլուծման գործիքը բարքերու հանքին վերեւ: Առհաւաբար կարծես քաշուած է հոն ան հիմա, բայց հաւասարապէս դաւաճանուած թէ իր ջիղերէն եւ թէ ընկերութենէն, որ կանգիտանայ զինքը, թէեւ տիտղոսաւոր տուրքեր պատուանդան մը նետած են իր անունին: Անհատին ամէնէն խոր զգայնութեան վերլուծումը շատ քիչ պիտի գար հաւաքական զգայնութեանց պարագրումին: Անդունդ կայ «Հոգիս աքսորեալ» ին եւ «Նահանջող [26] ուժեր» ուն միջեւ:

 

 

7.  Երուխան. —

Իր զոյգ վէպերուն մէջ, որոնցմէ մին լրիւ գլուխ - գործոց մըն է՝ «Ամիրային աղջիկը», Երուխան շատ մօտիկը կը կենայ մեր վէպի բարձունքին: Կ՚ըսեմ այսպէս, վասնզի գեղեցիկ շարժումը ( Իրապաշտ ) իր մէջ կը գտնէ իր վճռական նկարագիրը: Մթին յոյզերով, խռովեալ բանաստեղծական բարեխառնութեամբ մը տոգորուած այս տարաբախտ գրագէտը, ի հեճուկս ամէն արգելքի, յաջողած է Արեւմտահայ գրականութեան կարելի յատկանիշները ( յղացք ու գործադրութիւն՝ արուեստի շեշտ հանգանակէ մը ներշնչուած ) սեւեռել մեծաշունչ եւ մեծարժէք գործի մը մէջ: Ոչինչ կը պակսի այս գրքին – բարք, գործողութիւն, տիպար, քաղքենի մթնոլորտ, սերունդներ ` անդունդներով բաժնուած, բանաստեղծութիւն, լեզու:

 

 

8.  Իրապաշտ նորավէպը. —

Արագ այս նշմարները արեւմտահայ վէպին բնաշրջման [27] տեսակէտով չեմ ուզեր երկարել մինչեւ մեր օրերը, թէեւ պատերազմէն ասդին արեւմտահայ վէպին մեծ գործերը երեւան ելան քանի մը ուշացողներու եւ նորերու կողմէ [28]: Քիչ բան կրցայ ըսել, վասնզի կէս դարու մէջ նոյնիսկ «տասը չգտաւ [29] թիւը արդարներուն» [30]:

 

«Ինչ արած» – կ՚ըսեն արեւելահայերը ու կ՚անցնին:

 

Տրտում այս պարտքը սակայն ես պիտի փոխադրեմ պատմուածքին, մեր բառով՝ նորավէպին, որ թէ՛ իբր որակ, եւ թէ՛ իբր քանակ Արեւմտահայ գրականութեան երկրորդ պատուաբեր նուաճումն է՝ բանաստեղծութենէն ետքը:

 

Շատ մը անուններ իրենց տուրքը տուած են սեռին: [31] Ն ոյնիսկ անոնք, որոնց կարիքը զգալի չէր, Չերազէն, Եղիայէն, Պէրպէրեանէն սկսեալ մինչեւ մեր օրերուն նորափետուր տղաքը մշակած են նորափետուր այդ սեռը. հասկնալի է՝ [32] խայտաբղէտ յաջողութեամբ մը:

 

Գլուխն է գործին՝ Զօհրապի փորձը, որ արժանի է որոշ չափով իր ստեղծած աղմուկին: Զուր տեղը չէ, որ Նորավէպի իշխանը կ՚անուանուի մենէ: Ժուժկալ, ցոլացիկ, ուժգին, սրտառուչ պատկերներ, որոնք նոյն ատեն դէմքերու ողբերգութիւններ են, գրի առնուած կենդանի, արու, երբեմն գունեղ լեզուով մը: 80 ի մեր լիպերալիզմն է, որ յատակը կը կազմէ այդ յօրինումներուն: Արմատական, բողոքարկու, գրեթէ յեղափոխական այդ մտայնութիւնը, բարեբախտաբար չէ վնասած կեանքին վաւերական հարազատութեան, որ այդ կտորներուն մէջ սեւեռուած է առյաւէտ:

 

Աւելի համեստ է պարունակը Բաշալեանին, աւելի մերկ, գլխաւորաբար խոնարհ դասակարգերէ: Շունչի եւ տարողութեան պակաս մը, լրագրական յօրինուածք, չեն յաջողիր վիրաւորել մեծ չափի վրայ, իրմէ ստորագրուած պատկերներուն յատկանշական նկարագիրը:

 

Նոյնքան Երուխանի պատկերներուն, Չօպանեանի վիպակներուն, Կամսարականի պատկերներուն եւ ուրիշ շատ-շատերու փոքր, բայց սիրուն կառոյցներուն հանդէպ: Օրաթերթերու մէջ ցրուած ու հատորի բախտէն զուրկ հարիւրներով կան այդ կարգի գեղեցիկ կտորներ Արեւմտահայ գրականութեան մէջ:

 

Արեւմտահայ պատմուածքը ոչինչով վար է արեւելահայերուն տուածէն:

 

Գ. – Արեւելահայ վէպին նկարագիրները. —

 

Դարաւոր իր շրջափոխութեան ընթացքին արեւելահայ վէպը իւրացուցած է քանի մը կարեւոր բիւրեղացումներ՝ բառը գործածելով արժէքէ դուրս իմաստով: Յատկանշական գիծերու արագ վերհանում մը կու տայ անհրաժեշտ լուսաբանութիւնը այս տարազին: Այսպէս

 

1.  Անիկա ազգագրական է որոշ չափով:

Աբովեանի, մա՛նաւանդ՝ Պռօշեանցի գործերը այս տեսակէտով առաջին ամփոփոյքներն են ազգագրական կարեւոր, նոյնիսկ թանկագին նշխարներու: Հանրածանօթ շարժումէն առաջ ( Լալայեանցի աշխատանքը ), այդ վէպերուն մէջ՝ համով ու միամիտ պատմումի ձեւին տակ, արեւելահայերը շատ բան ընդունած են այդ ուղղութեամբ: Այսօր կրնանք Պռօշեանցի գործը խորտակել իբր գեղարուեստական կառոյց, բայց չենք կրնար արժեզրկել մեր բարքերէն անոր ազատած մթերքը: Գրողի, կիսագիտուն մտքի հոգ մը ըլլալէ աւելի՝ ազգագրական ձգտումը անոնց մէջ տեսակ մը հոգեյատակ է, որ կը հաւասարակշռէ անոնց ստեղծումները: Բոլորին մէջ ալ գոյ է այս ձգտումը մինչեւ պատերազմի սերունդը, որմէ ետք կը խեղդուի անիկա յեղափոխական, սոցիալիստական բառակոյտին տակ: Մեր ժողովուրդին մէկ կարեւոր հատուածին դէմքին մէկ մասը, այսպէսով, սեւեռուած կը մնայ այդ վէպին մէջ [33]:

 

 

2. Հայրենասիրական է անիկա:

Աւելի շեշտուած ձեւով մը միջին սերունդին մօտ, վասնզի կը ծառայէ քաղաքական փրոփականտի, ստեղծելով խոր խանդավառութիւն, տարածելով կարգ մը գաղափարներ դէպի սիրտը զանգուածին, հայթայթելով առատ սնունդ այն դարաւոր կարօտին, որ մթին գիտակցութիւն մըն է մեր ամէնուն մէջ, բայց արուեստով նուաճելու համար ընտրած է վիպական յեղումը [34]: Քիչ բան կայ հաւասարող այն խռովքին, որով կրակուեցան հոգիները ութսունի սերունդին, մեր հայրենիքի բոլոր խորերուն մէջ, եւ զոր նուաճեց, օրինակի մը համար, Րաֆֆիի տաղանդը: Տեղը չէ հոս վերլուծել հայրենասիրական զգացումին տարողութիւնը մեր մէջ: Կը բաւէ դիտել տալ, թէ մեր ժողովուրդը այդ սրբազան փորձառութեան, ըսել կուզեմ՝ ազգային ազատութեան երազը չշինեց կարկտան աճապարանքով մը, անիկա կար ու կայ, եւ ամէն հայ մեսիական պաշտամունքի մը նման տոգորուած էր անով: Ծանօթ է անոր մէկ դիմայեղումը Մխիթարեան հայրերու քերթողութեամբ: Մէկ ուրիշը՝ պոլսական դիւցազներգութեամբ: Մէկ ուրիշը՝ արեւելահայ մարտաշունչ երանգովը: Վէպին մէջ անիկա ամբողջական մթնոլորտներ կազմեց, ողողելով հոգին ամբողջական թափանցումով մը: Զուր տեղը չէ, որ Աբովեան վիպելու կը մղուի, Պռօշեանց՝ հաւաքելու, Րաֆֆի՝ կառուցանելու: Պատմական իր ձեւին տակ անգամ այդ վէպը ծառայած է այդ զգացումին: Ձգտումնապաշտ տեսութիւններու ճակատագիրը անշուշտ կախ է ամէն վէպի վրայ, որ արուեստի գործ ըլլալուն չափ՝ թերեւս անկէ առաջ, բարոյական նպատակներ կը հետապնդէ: Դար մը ետքը Մածծինիի մը «Նշանածները» տարօրէն հինցած կու գան մեզի, պարզապէս անոր համար, որ Իտալիա անկախ պետութիւն մըն է այսօր: Նոյնն է պարագան հռչակաւոր վէպի մը՝ «Լուծի տակ» ( Իվան Վաշով ) : Այսօրուան պուլկարը քիթի պոչով նայուածք կը նետէ գիրքի մը, որ շանթի պէս դղրդեց սիրտերը վաթսուն տարի առաջ: Ուրի՞շ՝ ճակատագիրը «Խենթը»ին [35], «Կայծեր» ին:

 

Հզօրագոյն այս զգացումին կարեւոր երանգները [36] նուաճուած են արեւելահայ վէպին մէջ, ու քիչ բան չէ ատիկա: Դեռ կանխահաս է դատել զգացումին անխուսափելի աղաւաղումները, չափազանցութիւնները, այսօրուան այլասերումը (սոցիալիզմ) :

 

Ստոյգը այն է, որ անիկա զօրաւոր դպրոց մը եղաւ օտարացման աղէտի մը դէմ, եւ պատրաստեց զոհաբերող մեծ սերունդ մը: Աւելի քան բաւ է ատիկա: :

 

Չեմ ծանրանար՝ այդ արդիւնքը հակադրելով արեւմտահայ վէպին, որ իբր որակ՝ որքան քանակ, շատ քիչ կու գայ այդ զգացումը յատակելու: Տառապանքը ապրեցան անշուշտ արեւմտահայերը, բայց ճակատագրին քմայքովը չունեցան միջոցը այդ տառապանքը արուեստին հանելու: Քսան ու աւելի տարիներ մեզ կը բաժնեն օրերէն, երբ արեւմտահայ զանգուածը փռուեցաւ մահուան դաշտին վրայ, կրելու դառնագոյն նեղութիւնները պատմութեան: Երկու գիրք չկայ աղէտը ընդգրկելու աշխատող, ու ահաւոր է ասիկա:

 

3. Յեղափոխական է անիկա -

Մա՛նաւանդ յետ - պատերազմեան իր ներկայ ձգտումներով:

Դիտելի է, որ որոշ ձգտումներ, գաղափարագրութիւններ ենթահող ծառայած ըլլան արեւելահայ վէպի յեղաշրջումին: Աբովեանի մօտ տարերային ընդվզում մըն է ան բռնութեան դէմ: Պռօշեանցի մօտ՝ ինքնահաւաքում մը ցեղային ակօսին վրայ գուրգուրագին: Մուրացան, Րաֆֆի, Շիրվանզադէ, Նար-Դոս՝ ընկերային շերտաւորումներ, շեշտ բախումներ զգալի կ՚ընեն: Նորագոյնները տիեզերական պայքար կը հոլովեն անոր էջերէն: Յեղափոխական նկարագիրը առաւելագոյն ձեւով մը սակայն կը հիմնաւորուի Րաֆֆիի պարունակին մէջ: Թերութիւն, առաւելութիւն չեն, որ զիս կը շահագրգռեն այս ճշդումին մէջը: Ի վերջոյ արուեստը պարապ բառ մը չէ եւ իր օրէնքներն ունի: Մեծ զգացումներու վտանգը ( երբ պիտի փոխադրուին արուեստի կալուածը ) իրենց մեծութեան մէջ իսկ է, որով համեմատութիւններ կը կեղծեն ու կը տիրեն [37]: Կը տարուիմ այսպէս դատելու շարժումը, վասնզի Րաֆֆիի գործին մէջ մեռած տարրը շատ աւելի չափով մը երեւան կուգայ այդ իսկ երակի հոսումներուն մէջ: [38] «Խենթը» ին [39] քարոզները քիչ բեռ չեն այդ գիրքին: Ու քիչ բեռ չեն, ուրիշ մարզէ մը օրինակ վերցնելու համար՝ «Սպիտակ քաղաք» ը վիպակին մէջ (Ստեփան Զօրեան) յեղափոխաշունչ dialectique- ը [40] եւ յարակից verbiage ները:

 

Բացի մարտական յեղափոխութենէն ընկերային յեղափոխութեան որոշ processus մը անպակաս եղաւ միշտ անոնց վէպին:

 

 

4. Բարացուցական է անիկա –

Թերեւս մեծագոյն բարիքը զետեղելի է այս paragrapheին ներքեւ. նոյն ատեն այդ վէպին յաջողութեան ծայրագոյն չափանիշը: Մինչեւ նոր կարգերը (1920) արեւելահայ կեանքին բարքի բոլոր տախտակները մուտք ունեցած են այդ վէպին մէջ: Իսկ ասիկա անհուն է իբր նպաստ մեր հաւաքական պատմութեան: Այս գետնին վրայ է, որ բարքերու այս պատկերացումը իր շունչովն ու ընդարձակութեամբը շատ ետ կը ձգէ արեւմտահայ ճիղճ փորձը: Ամէնէն անյաջող վիպագիրն անգամ անոնց մէջ, օրինակի համար, նոյնիսկ պատուական Ղազարոս Աղայեանցը, իր էջերը կը փրկէ ժողովրդական բարքի հաստատ մթերքով մը: Այնպէս որ, նոյնիսկ արուեստի մտահոգութիւններէ օտար գործեր զուտ կորուստներ չեն նկատուիր: Ասդին, Տիկին Տիւսաբի վէպերը այդ առաքինութիւնն անգամ չունին՝ ի հեճուկս իրենց խոշոր յաւակնութեանց: Առաջիններուն համար վիպելը պարտք մըն է՝ բարքերու պատկերացումով բարքերու վրայ ազդելու: [41] Այս է պատճառը, որ անոնց մօտ ամէն գրիչ շարժող առնուազն պիտի ստորագրէ մէկ-երկու պատմուածք՝ ճիշդ ինչպէս արեւմտահայոց մօտ ամէն գրագէտ պարտքին տակն է քերթուած գրելու:

 

Արեւելահայ վէպը թանկագին շտեմարանն է մօտ դարու մը կեանք ունեցող շրջանի մը: Անոր լաւագոյն մասը կ՚ընդգրկէ 1850 էն ետքը ասպարէզ իջնող քաղքենի կենցաղի պատկերացումը, որմէ ետք մեր գիւղն է, որ կը սեւեռուի իր հիմնական գիծերով: Աւելորդ է ընդլայնել paragrapheը, դասակարգային բոլոր շերտաւորումները վերլուծելու համար: Բաւ է յայտարարել, որ ոչ մէկ կարեւոր երանգ զանց չէ եղած: Այսօր անգնահատելի է նման աշխատանքի մը արժէքը, քանի որ ռեժիմի փոփոխութիւն մը անկարելի կ՚ընէ ազատ կեցուածքը կեանքին եւ իր արտայայտութիւններուն դէմ:

 

 

5. Իրապաշտ է անիկա —

Բացի Րաֆֆիի մէկ-երկու շեղումներէն (պատմական եւ յեղափոխական ձգտումներ) եւ Ահարոնեանի կամաւոր ռոմանթիզմէն, միւսներուն մօտ թանձրօրէն իրապաշտ է այդ վէպը թէ՛ իբրեւ ըմբռնում, թէ՛ իբրեւ գործադրութիւն: Նիւթը ըմբռնելու իրենց եղանակները [42] իրար կը լրացնեն հաստատուն հանգանակի մը յօդուածներուն մէջ: Խղճամիտ զննութիւն մը միջավայրի, մթնոլորտի, մտայնութեանց, մանրակրկիտ ուսումնասիրութիւն մը արտաքին աշխարհին, որ յատակ պիտի ծառայէ վիպական գործողութեան, մարդոց միջինի մը հետ կարենալ ըլլալու եւ այդ միջինը կատարելապէս նուաճելու պարկեշտ ցանկութիւնը, - [43] ասոնք իբր խորքի նախապայման կը մնան: Ասոնց պէտք է աւելցնել արտայայտութեան նոյն պարկեշտութիւնը: Թեւերը կոտրած լեզու մը, գրական պերճանքի բոլորովին զերծած բառացանկ մը, տեղական գոյնի քիչ մը առաւելազանց հոգ, ռոմանթիզմի լրիւ բացակայութիւն, — ասոնք նկարագիրներն [44] են գրելու այն եղանակին, որ այդ վէպերը իրարու նման կ՚ընծայէ, հասարակաց յատկութեանց միջինով [45] մը կազմելու համար անոնց վիպական գործիքը: Նիւթի եւ ձեւի այս հանգամանքները թերեւս կը բխին անոնց գրականութեան ընդհանուր արեւելումէն: Կ՚ըսեմ այսպէս, վասնզի արեւմտահայ վէպը երբեք չթօթափեց գրական իր կնիքը, թերեւս անոր համար՝ վասնզի Արեւմտահայ գրականութիւնը ընկերային հետաքրքրութենէ մը աւելի անհատական նախասիրութեան ակօսէ մըն է, որ կը քալէ: Քով քովի չեն գար «Ներաշխարհ» ին, «Անհետացած սերունդ մը» ին, «Վերջին բաժակը» ին եւ «Գիւղը» ին մէջ գործածուած լեզուները: «Ոսկի աքաղաղաղ», «Մահը», «Նոյի ագռաւը», «Քաոսը» գրեթէ գրուած են նոյն լեզուով:

 

 

6. Օգտապաշտ է անիկա. —

Արեւմտահայ վէպին մէջ, բացի Տիւսաբի փորձերէն, մեզի չէ տրուած հանդիպիլ գործերու շարքի մը, որոնք ընկերային կամ քաղաքական որոշ հայեացքներ եւ անոնց հետեւանք՝ կարելի օգուտներ հաստատէին: Անոնք կը գրեն պատահական, անձնական ներշնչումներու մշուշով: Կը հասկցուի, թէ տպաւորապաշտ եւ գեղարուեստական հակումներ, պահանջքներ զօրաւոր կերպով միջամտեն այդ գործերու իրացումին: Տալու համար ցայտուն օրինակ մը, կը յանձնեմ ձեր ուշադրութեան Տիկին Եսայեանի գործը, որ քնարերգութիւնն է արդի կնոջ հոգիին, պատմութիւնը [46] խուլ, խոր, բայց ոչ մէկ ելքով դէպի լուծումը այդ տրամներուն:

 

Ճիշդ հակառակ տեսակէտէ մըն է, որ կը յառաջանայ արեւելահայ վէպը: [47] Ա նիկա այդ ընկերութեան կը բերէ նոր խօսք, զայն յուզող տագնապներուն կարելի լուծում: Այդ ընկերութիւնը գտնելով ինքզինքը այդ պատկերին մէջ, իր թերութեանց բոլոր հանդէսովը անպայման պիտի խորհի ինքնասրբագրման: Արեւմտեան գրականութեան մէջ մեզի ծանօթ roman à these ը չէ սակայն ասիկա, վանսզի այդ ընկերութիւնը նախնական գաղափարներու սիստեմով մըն է խանձարուրուած տակաւին, այնպէս որ, այդ ձգտումին մէջ դժուար չէ ինծի համար հաստատել դարձեալ մայր մտահոգութիւններէն մէկը, ժողովուրդին ծառայելու սկզբնական պարտադրութիւնը: Այս սկզբունքը հարկ է աչքի առջեւ ունենալ՝ այդ գրականութիւնը շ ինող բոլոր սեռերու ուսումնասիրութեան մէջ: Արուեստի գործերուն մէջ օգտապաշտ այս ձգտումներուն գոյութիւնը յաճախ վնասած է անոնց ներգոյակ արժէքին: [48] Չ եմ դներ հոս հարցը, վասնզի անլուծելի է: Արուեստի գործէն բարիք արդար է սպասել, բայց չմոռնալ  նոյն ատեն, որ գեղեցկութիւնը բարիք մըն է ինքնին: Երբ մեր գործին մէջ ձգտումը յայտնի  կերպով կը միջամտէ (« Կ այծեր», « Խ ենթը») [49], ինքնին՝ [50] իրեն համար ծնունդ կու տայ կորստաբեր տկարութեանց: Արուեստի ամէն գործ կը կռթնի բարոյական գետնի մը, որ պէտք է խնամով ծածկուած մնայ: Արդար ըլլալու համար, պարտաւոր եմ աւելցնել, որ օգտապաշտ ձգտումը Արեւելահայ գրականութեան մէջ ամենանուազ չափով վնասակար եղած է վէպին համար: Նոյն այդ մեղքը անոնց քերթողութիւնը կ՚ընէ անտանելի, անոնց թատրոնը՝ գռեհիկ, բայց անոնց վէպին մէջ կը մնայ գրեթէ տանելի:

 

 

7. Ժողովրդական է անիկա —

Թերեւս ամէնէն մնայուն տիտղոսներէն մէկն է ասիկա այդ վէպին, ինչպէս անոր բնա շրջումը [51] պայմանող տեսակ մը աղէտը: Մինչ արեւմտահայ վէպին մէջ նախնականէն դէպի բարդը ելքը կը նշանակուի աճող յառաջադրութեամբ, արեւելահայ վէպը այսօր կը ներկայացնէ անկնիք արկածախնդրութիւնը: Րաֆֆին հանճար մը չէ անշուշտ, բայց Երեւանի մէջ կէս դար ետքը իր մահէն, ան կը մնայ դարձեալ տիրական: Կասումի այս երեւոյթը դժուար չէ վերագրել այդ գրականութեան հիմնական ձգտումին, այսինքն՝ ժողովուրդ տարրին: Մնալու համար անոր հասողութեանը գծին՝ այդ վէպը եղաւ դանդաղ, հաստ, հասարակ, որպէսզի յագուրդ տար զանգուածին ախորժակներուն: Չեմ ուզեր բաժնել արուեստագէտը՝ զինքը ստեղծող խաւէն, բայց չեմ ալ կրնար զայն ընդունիլ առանց թեւի: Այլապէս, ախորժակները եւ ճաշակները դարերով պիտի քաշքշէին իրենք զիրենք: Երեք հազար տարի արoրը հերկեց հողերը, առանց որ անկէ նեղուէին մարդիկ: Դարու մը մեքենան հիմնայատակ փոխեց հողագործութեան ճակատագիրը: Պատճառ չկայ, որ նոյնր չըլլայ նաեւ գրականութեան համար. «Ժողովուրդին համար» բանաձեւը արեւելահայ վէպին անկման դրդապատճառն է:

 

8. Թերթօն է անիկա —

Իմ բոլոր արհամարհանքս քիչ կու գայ՝ խափանելու համար այն մակաբույծ սեռը, որ մեծ ոստաններու ամէնէն ստորին խաւերը կ՚աշխատի բաւարարել: Խորհիլ, որ աշխարհի քանի մը հազարեակ հանդէսներ, սպասը կ՚ընեն անոր ահաւոր ախորժակին: Ու ասիկա միշտ ի վնաս արուեստին: Փոխադրուելով արեւելահայ վէպի փոքրիկ կալուածին, ինծի համար ցաւ է հաստատել, որ անոր գործերուն կէսէն աւելին թերթօնի այդ ծարաւը գոհացնելու անփառունակ դերին է յատկացուած: Բոլոր մեծերուն այս զիջումը անարգ այդ սեռին՝ աւելի քան տխուր է, քանի որ մեզ զրկած է այդ հեղինակներէն մեզի գալիք այլապէս անկորուստ արժէքներէն: Միւս կողմէ՝ պայմանաւորելով տեսակ մը անողոք բռնակալութիւն, ընթերցողին կշիռը, որ կը բռնանայ ստեղծողին ազատութեանը վրայ: Պէտք չէ մոռնալ, որ կարդացուելու համար թերթօն պէտք է ըլլալ: Զանց կ՚ընեմ թերթօնով մեզի հասած վնասներուն խորացումը: Բաւ է միայն դիտել տալ, որ արեւելահայ վէպին շղթաներ զարկաւ անիկա:

 

 

9. Անտարբեր է արուեստին. —

Այս քանի մը paragrapheներուն մէջ ընթացք գտած գաղափարները զիս կը տանին տեսակ մը համադրական աշխատանքի. [52] ատիկա արուեստի հարցին հանդէպ մեղաւոր  անտարբերութիւնն է: Ինչպէ՜ս ալ հազար կտոր կ՚ըլլան մահացու այս մեղքը ոչ միայն արտայայտելու, այլեւ առաքինութեան վերածելու, ու չեն խորհիր, թէ արուեստը այս անգամ գիտականութեան կամ բառերու գիտութեան, հին բառով մը՝ հռետորութեան հանգանակ չէ այս տողերուն վրայ: Իրենցմէ աւելի կ՚արհամարհեմ այդ սնոտիքը: Բայց կը պահանջեմ, որ արուեստը տէրը ըլլայ ո՛չ միայն հոգիին, այլեւ՝ անոր մարմնի զգեստին: Վիճակներ, տագնապներ, սլաքներ, մեզ բզկտող յուզումներ, մեր մտքին մէջ բռնկող կրակներ անխուսափելի իրականութիւններ են, որոնք իրենց համապատասխան տարազը առանց գտնելու չեն կրնար նիւթականանալ: Եթէ մէկ է հոգին գեղջուկ բանուորի մը եւ իր պալատին մէջ դալկացող կայսերազունի մը, մէկ չեն այդ հոգին յուզող հարցերը ոչ իրենց խորութեամբը եւ ոչ ալ ընդարձակութեամբը:

 

Արուեստագէտը հարկին տակն է այս տարբերութիւնները նուաճելու նաեւ ձեւի տարազներով: Ահա թէ ինչու անոնց վէպին մէջ տիրական երեւոյթ է գռեհկութիւնը, անխնամութիւնը, աղքատութիւնը, հարազատութեան պատրուակին տակ անկանգնելի խեղճութիւնը, թեքնիք պահանջին տակ անիմանալի pullulation կամ cortège օտար ասութիւններու, բառերու, ոճերու, եւայլն:

 

Արուեստի հանդէպ իրենց այս արհամարհոտ կեցուածքը աւելի քան վատթարացաւ փրոփականտի օրերէն ասդին, գրեթէ սպաննելով ինչ որ կը շարունակուէր գալ մեզի իրապաշտ մեծ սերունդէն, հոգ չէ թէ նիհար եւ տժգոյն բուխքով մը:

 

[53] Ա մփոփելով յատկանիշներու այս արագ թւումը, [54] կարելի է տարակուսիլ այն նպաստին վրայ, զոր այդ վէպը բերաւ արեւելահայ գրականութեան: Խնդրոյ նիւթ չեմ ըներ իր մեծ առաքինութիւնը, բարքերու իր մթերքը, բայց չեմ կրնար դիտել չտալ, թէ ազգագրական փաղանգ մը  խղճամիտ պատմական ուսումնասիրութիւններ կրնար կատարել, աւելի պարկեշտ, հարուստ տուեալներով մէկ քանի հատորներու մէջ տալով [55] արեւելահայ ընկերային պայմաններուն, իրենց բառով՝ հասարակական կեանքին բնա շրջումը [56]:

 

Մեզի խնայուած պիտի ըլլային հարիւրաւոր հատորներ, հասարակ պատմումի, աճպարար թերթօնի, գռեհիկ իրապաշտութեան, եղջերուաքաղային ռոմանթիզմի [57]:

 

Չմոռնալ, որ գրականութիւնները կ՚ապրին միշտ ապագաներու վրայ: Ի՞նչ կ՛անցնի այդ վէպէն այժմեան արեւելահայ սերունդին սրտին: Ատոր պատասխանը տուին անոնք, զայն որակելով, [58] միակտուր արհամարհանքի մը մէջ, – քաղքենի պղծութիւն: 

 

Դ. – Արեւմտահայ վէպին նկարագիրները. —

 

Վէպը, իբրեւ ծաւալ զանցառելի՝ Արեւմտահայ գրականութեան մէջ, չունեցաւ անհրաժեշտ զարգացում եւ կազմեց երկրորդաբար կամ երրորդաբար մշակուած սեռի մը թոյլ արժէքները: Սեղմելով քիչ մը մեր վերլուծումը, կը ճշդենք քանի մը նկարագիրներ եւս այդ վէպէն: Այսպէս՝

 

 

1. Թերթօնային է անիկա —

Ռոմանթիք, զգայաշունչ թարգմանութիւններ բացառաբար, հետաքրքրական յօրինուածքով տեսակ մը միջին ճաշակ ստեղծեցին, որ տիրական մնաց նոյնիսկ թեքնիք աշխատութեանց վրայ: Միայն գրականութիւնը չէ պատճառ, որպէսզի արեւմտահայ վէպերը երեւին լրագիրներու մէջ իբրեւ թերթօն: Այն [59] մէկ-երկու յաջողակ վէպերը, որոնք յետոյ հատորի մտան, ճնշումին տակն են թերթօնին: Լրագրական այս երանգը պիտի չաղօտէր [60] աւելի վերջն ալ, պատերազմէն ետք:

 

 

2. Քարոզչական է անիկա —

Տիկին Տիւսաբի երեք վէպերը ամուր փաստեր են այս ուղղութեամբ: Տիկինը անոնց մէջ իրեն սիրելի, բայց մեր միջավայրին համար խորթ երազներ կը հետապնդէ: Այս ձգտումը առանց ընդհանրանալու դժուար չէ հաստատել նաեւ Ծերենցի, Մուրացանի, Աբովեանի մօտ: Կը զգաս, թէ վիպական գործողութենէն առաջ, անձերու յօրինումէն եւ բարքերու stockէն անկախաբար, յիշուած հեղինակները էջերուն մէջ պաշտպանուելիք կամ թափուելիք գաղափարներու մթերք մը ունին ի նկատի: Մեղադրանք մը չէ, որ կը բանաձեւեմ: Դիտել կու տամ միայն, թէ արուեստի գերագոյն նպատակը կեանքի ազատ խաղաղութիւնը [61] ըլլալով՝ կ՚այլափոխուի, երբ կ՚ենթարկուի այս կամ այն thèse-ի ճնշումին: Դարձեալ ճիշդ պիտի չըլլայ շփոթել կեանքի հում եւ աննպատակ ներկայացումը ( գերազանցօրէն թերթօնային ) արուեստի յաջող գործերուն հետ: Կը հաւատամ, թէ ամէն արուեստի գործ ինքն իսկ թեզ մը պաշտպանած կը լայ, երբ յաջողի զոյգ կեանքերու ( մտքին եւ նիւթին ) հարազատութիւն մը թելադրել ընթերցողին:

 

Յեղափոխական փրոփականտը գրաքննութեամբ արգիլուած, ընկերային թեզերը մեր ընկերութեան շրջաբերուող պայմաններուն ենթակայ, հասկնալի է, որ մուտք չունենային արեւմտահայ վէպին մէջ:

 

 

3.. Հոգեբանական է անիկա. —

Թէ՛ Երուխանի, թէ՛ Տիկին Եսայեանի եւ թէ՛ յետ-պատերազմեան մէկ-երկու վիպողներու մօտ այս յատկանիշը ուշագրաւ է, [62] ու քիչ մը շատ: Տիկին Եսայեանով կարելի եղան գիրքեր, որոնց մարմինը կու գար հոգեկան տագնապներէ, լայնօրէն լուսաւորուած ու խղճմտօրէն ուսումնասիրուած: Համաշխարհիկ գրականութեանց մէջ 1890 ին շատ յարգի գրելու այս ձեւը եթէ չունեցաւ ընդհանրական անդրադարձ եւ մշակողներու մեծ թիւ մը, բայց տուաւ արեւմտահայ վէպին հաստատ նկարագիր մը: Անշուշտ պարտաւոր եմ պահել այս վերագրումները համեմատութեան պարունակին մէջ: Աւելորդ է սպասելս սուզումի մեծ կարելիութիւններ ընկերութեան մը ծոցը, ուր կեանքը պարագրելի է առաջին իսկ շարժումներով: Հայ հոգին խոր տագնապներ չէ ունեցած, որպէսզի զանոնք պարագրելու համար ստիպուէր անդրադառնալ կամ գագաթուիլ: Այս վարկածը իմացական տագնապներու կ՚ակնարկէ: Ու ժամանակակից հոգեբանական վէպը այդ կարգի տագնապներով է, որ կը սնանի: Չշփոթել հոգեբանութիւնը իմացական խորութեանց հետ: Հայ ծերունին, որ քանի մը անգամ կործանած ու նորէն ծնած իր հիւղակին առջեւ կը տեսնէ կտոր կտոր իյնալը իրեններուն գլուխին, նիւթ մըն է արուեստին վեր, զայն նուաճել չէ տրուած մարդերու հոգեբանութեան: [63] Ա յս [64] է, որ կ՚ուզէի թելադրել վերի վարկածով:

 

 

4. Վերլուծական է անիկա —

Մա՛նաւանդ պատերազմէն ետքը, գլխաւորաբար Կ. Զարեանի վիպաշունչ կառուցումներուն մէջ: Բայց հոգեբան թէ իրապաշտ սերունդներուն մօտ այս եղանակը կը հաստատուի հաւասարապէս: Իրապաշտները զայն կը կիրարկեն յաճախ արտաքին հոգեբանութեան մը յատակ ծառայեցնելով անով դիզուած կտաւը:

 

Հոգեբանները առանց ատոր պիտի չկրնային յառաջանալ մութ բաւիղներէ, ուրկէ կանցնի կիրքերուն կծիկը: Նոյնիսկ քարոզապաշտ ոգին ալ շահագործած է եղանակը՝ կեանքի պակասը, գործողութեան նուազումը, [65] հակակշռելու համար առաւելապէս քանի մը մայր գաղափարներու արձագանգները ( Տիկին Տիւսաբ ) :

 

Ճիշդ է, որ չունինք լիրիք գործ մը, որ հանդարտօրէն, առանց յաւակնութեան եւ խղճամիտ գիտութեամբ մեր ընկերութեան շատ մը կարեւոր ներքին եւ արտաքին արժէքները տող առ տող սեւեռէր, որուն մէջ ընտրուած հոգեվիճակի մը, ընկերային համապատկերի մը գրաւիչ արտածումը կատարուած ըլլար, թէկուզ արուեստին քիչ ընտանի՝ չըսելու համար օտար մտահոգութիւններով: Հարիւր  տարի ետքը ոչ ոք պիտի կրնար ըմբռնել, թէ ինչպէս կը մտածէին, ինչ հոգեկան խարիսխներու վրայ կը կռթնէին մեր երիտասարդները, օրինակի մը համար, 1900 ին: Չրաքեանի «Ներաշխարհ» ը անհաւատարիմ վերլուծում մըն է այլափոխուած, բռնաբար ընդարձակուած եւ հետեւաբար ոչ թեքնիք: Ինտրա չէր կրնար հանդուրժել եղանակէն պարտադրուած պարկեշտութեան: 

 

5. Իրապաշտ է անիկա. —

Ահաւասիկ տարազ մը, որ կարելի է առանց վերապահութեան ընդարձակել՝ անոր ծոցը ամփոփելու համար յաջողակ արեւմտահայ վէպը:

 

Իրապաշտ հանգանակը ունի իր նրբերանգները, որոնցմով չեմ զբաղիր: Դիտել կու տամ, որ «Վարժապետին աղջիկը», Զօհրապի նորավէպերը, Սիպիլի պատմուածքները, Բաշալեանի պատկերները հասարակաց կողմեր ունին, որոնց վառարանը կու գայ արուեստի նոյն ըմբռնումէն: «Ամիրային աղջիկը» մեծ վէպը կը խտացնէ դպրոցին բոլոր հանգամանքները: Յիշել միշտ, որ մեր գրականութեան փոքր պարունակը դուրս է ն բերուած բոլոր théorie ները կ՚ենթարկէ իրեն: [66] Կ՚ըսեմ ասիկա, որպէսզի չփորձուինք անոր մէջ փնտռել մեծ տուրքեր եւ գեղեցկութիւններ եւ արդիւնքներ, որոնք կապուած ըլլան այդ վարդապետութեան անունին, համաշխարհիկ գրականութեանց մէջ: Դարձեալ միշտ պէտք է յիշել, որ արեւմտահայ վէպը գրաքննութեան [67] կապանքներովն է դժբախտ: Կը տարբերի արեւելահայերու իրապաշտութենէն՝ իր հետաքրքրութեանց սեղմութեամբը, որոնք շատ սահմանափակ միջավայրէ մը վերցուած ըլլալով, անկարելի կ՚ընեն ապագայ համադրութիւն մը իր էջերէն յառնելի: Ինքն իր մէջ դիտուած՝  անիկա քանի մը դասակարգի փորագրութիւն մըն է կարծես, բայց կատարեալ: Մա՛նաւանդ փոքր արհեստաւորներու, սպասուհիներու, վարպետներու, քանի մը թափթփուկ հարուստներու, վաճառականներու կատարելատիպ կաղապարներ իրմով փրկուած են կորուստէ: Երբ իրապաշտութիւն կ՚ըսեմ՝ մտքիս վրայ կը բռնանայ իրական կեանքի մէկ շտեմարանը, հայ գիւղը, որ որոշ չափով սեւեռուած է դարձեալ պատերազմէն առաջ, ինչպէս յետոյ:

 

Իրապաշտութիւնը [68] արեւմտահայ վէպին ամէնէն արդիւնաւոր, ամէնէն վճռական caractèreները տուաւ, նոյն ատեն այդ գրականութեան տիրական փորձերէն մէկը կազմեց:

 

6. Ռոմանթիք է անիկա. —

Փաստ է, որ ութ-տասը կտոր, [69] մեր ինքնագիր վէպերուն կէսէն աւելին, [70] կը պատկանին ռոմանթիք թեքնիքին: Թերեւս այս արեւելումը կու գայ իրեն թարգմանութիւններէն, որոնք առաջին շրջանին բացառաբար ռոմանթիք եղած են: Գրականութիւնն ալ նուազ դատապարտելի չէ, երբ գրողները կը հեռացնէ անմիջական իրականութենէն՝ անոնց առջեւ լայն բանալով քմայքին դուռները: Սիպիլ, Ծերենց, Մամուրեան, Տիւսաբ՝ յիշելու համար միայն իրական տաղանդները:

 

Անշուշտ ռոմանթիզմը, իբր յատակ մարդկային հոգիին՝ չէր կրնար չէզոքացուիլ: Թերեւս աւելորդ չէ հոս յիշեցնել, թէ մեր ամէնէն մեծ վիպասանին մէջ ( Երուխան ) ռոմանթիզմը virtuellement գոյ է: Պէտք է հաստատել միւս կողմէն, որ մեր վիպակը [71] կամ նորավէպը զգոյշ մնաց եւ չվարակուեցաւ անկէ:

 

 

7. Նպաստը մեր գրականութեան —

Հակառակ գեղարուեստական միջակ իր արդիւնքին ( մա՛նաւանդ քանակը ուշագրաւ է հոս [72] ), Արեւմտահայ գրականութիւնը ոչ մէկ սեռէ այնքան օգուտ տեսաւ, որքան վէպէն:

 

Անիկա է, որ մեզի պատճառ եղաւ գրական համախմբումներու [73]: Մեր աշխարհաբարը թերթօններուն մէջն էր, որ ձեւակերպուեցաւ: Գրական հասկացողութեան առաջին փաստերը վէպէն եկան մեզի: Ի հարկէ չկրցաւ եւրոպական ընդարձակութեամբ շարժում մը ակօսել մեր մտքին մէջ: Լրագրութեան չափ ընդարձակ չեղաւ իր շրջանակը, բայց մեր գրականութեան ամէնէն ապահով գործերը վէպի կալուածին վրայ իրացան: Չունեցաւ գագաթներ՝ նման Դուրեանի եւ Մեծարենցի, բայց ստեղծեց միջին սերունդ մը, ուր խմբուած էին մեր մեծագոյն անունները: Չմոռնալ, որ «Կարմիր ժամուց»ը, «Ներաշխարհ»ը, «Վերջին բաժակը» վէպեր են:

 

Ունի՞նք աւելի մեծ անուններ մեր գրականութեան մէջ, որոնց շուքը ծանր գայ այս գիրքերուն: 

Ե. – Արեւելահայ վէպին պակսածները. —

 

  1. Ստեղծագործուած աշխարհ. —

Ըսել կ՚ուզեմ այն երկրորդ աշխարհը, որուն արմատները թէեւ կ՚ընկղմին մեր նիւթական խմորին մէջը, բայց որուն ամբողջական պատկերը [74] հասարակ կրկնութիւնը չէ այդ նիւթին, այլ աւելի բան մը:

 

Մեծ վիպասաններու մէջ ի նորոյ կերտուած աշխարհ մը կայ, որուն տարրերը անշուշտ պիտի գան անմիջական իրականութենէն, բայց որուն վերջնական պատկերը պիտի տարբերի: Ստանտալ, Պալզաք, Տիքընս, Թոլստօ, Տոստոեւսկի օրինակներ են այդ ձեւ ըմբռնուած ստեղծումին: Բացի Րաֆֆիէն, որ այդ օրէնքին ազատ ընդնշմարանքն ունեցաւ, միւսները բոլորը կը կրկնեն նիւթեղէն իրենց աշխարհը, առանց ստեղծելու, որ հոս մտացածինը, քմածինը չէ, այլ՝ ընկերութիւնները յեղաշրջող գաղափարներու խաւի մը ճարտարապետումը: Ուրիշ խօսքով՝ վէպերը յառաջահայեաց caractère պիտի ունենան:

 

Չունինք վիպասան մը արեւելահայ, որուն գործին մէջ գոնէ սերունդի մը մտայնութիւնը քսան տարի առաջ ճշդուած ըլլայ: Կ՚ըսեմ ասոնք, վասնզի կը կարծեմ, թէ ընկերութիւնները քալող organisme ներ են եւ արուեստագէտները անոնց ռահահորդները: Արեւելահայ ընկերութեան բնա շրջումը [75] ոչինչ կը պարտի իրենց վէպին:

 

Այս պակասը վճռական է:

 

 

2. Տիպարներու մշակուած կատարելութիւն —

Զուր տեղը չէ, որ անոնց թատրոնէն կենդանի տիպարներ մտած ըլլան ժողովրդական կեանքին: Այս կարելիութիւնն է, որ ինծի իրաւունք կու տայ նոյն պահանջը բանաձեւել տիպարի մեծ շտեմարանը կազմող վէպին հանդէպ, ու չկայ ասիկա, թերեւս անոր համար, որովհետեւ ռոմանթիք կամ իրապաշտ, անոնց մօտ վիպասանը իր տիպարները յ օրինած պահուն ինքզինքը կը բաւարարէ, երբ յաջողած է տիպարին միջակ կենդանութիւն մը շնորհել: Չեմ զբաղիր չափազանցուած գծագրութիւններով, որոնք Րաֆֆիի մը կամ Շիրվանզադէի մը մէկ քանի անձնաւորութիւնները կը փչեն՝ իրականութիւնը եղծելու մեղքով: Մտքի առջեւ ունիմ շրջան մը մտայնութիւն իրենց կարելի կարկառներով խտացնող արտայայտիչ մարդերը, որոնք թէեւ սահմանափակ, բայց գոյ են արեւմտահայ [76] վէպին մէջ. «Մեծապատիւ մուրացկանները» ին type-երը հակառակ ուրուագրային ըլլալնուն, իրենց նմանը չունին Արեւելահայ գրականութեան մէջ: Սանկ ու նանկ մարդեր են անոնց մօտ հերոսները, որոնք ( յեղափոխական յօրինումները Րաֆֆիին՝ կ՚ենթարկուին վերապահութեանս ) կը բաւականան արտաքին քիչ - շատ խնամուած տարազով եւ Մոսկուա կամ Փեթրոկրատ կամ Դորպատ ճարուած գաղափարագրութեամբ մը, որոնց բոլորին ալ կը պակսի յատկանշական մշակում, ան՝ որ մարդ մը նմոյշ մը կ՚ընէ ինքն իր մէջ կատարեալ եւ ամբողջ, տարուած շրջանէ մը եւ մտայնութենէ մը: Բախտովի յօրինուած այդ մարդոց շահեկանութիւնը գրագէտին ուժգնութեամբը պայմանաւոր է միայն, մինչդեռ տիպարները իրենք զիրենք պարտաւոր են հարկադրել մեզի, անկախաբար գրագէտին պաշտպանութենէն:

 

 

3. Թելադրական ստեղծում. —

Գիրքերը ընկերութեան մը կարեւորագոյն զսպանակներն են: «Emile» ը աշխարհ մը ստեղծեց: «Աղբար Թոմասի տնակը» մարդկութեան մէջէն վերցուց դարաւոր աղէտ մը: Ուրիշ ժողովուրդներու մօտ, ազգագրական՝ ինչպէս ընկերային շարժումներ, նպաստ գտած են մեծ չափով գրականութենէն: Դառնալու համար մեզի՝ ճիշդ է, որ Րաֆֆիի վէպը ծնունդ տուաւ դասակարգի մը: Արդիւնքը գիտենք: Արեւելահայ ընկերութիւնը չստացաւ այդ վէպէն իր բնաշրջումը դիւրացնող որեւէ թելադրանք: (Փրոփականտի եւ ձգտումի գրականութիւնները չեն անցնիր մտքէս սա տողերուն հետ): Ուզածս խորհող, խանդավառ ընտրանք մը լիացնող մթերք մըն է մտածումներու եւ զգայնութիւններու, որոնք իբրեւ խմոր պիտի գործեն՝ առաջ բերելու համար անհրաժեշտ փոփոխութիւնները: Ամէնէն աչքի ի նկող հերոսները այդ վէպերուն՝ են վարժապետներ, ingénieur ներ, փաստաբաններ, բժիշկներ ու պետական պաշտօնեաներ, իրենց իմացական տափակութեանց ամբողջ պատկառանքովը: Անոնցմէ չէր, որ դաս պիտի առնէր իր ցեղին ազնուական ճակատագիրը գրելու կոչուած պատանին: Րաֆֆիի գործին միւս մասը ( պատմական եւ ոգեկոչական ) դարձեալ վար կը մնայ իր առաջադրութիւններէն, վասնզի պակասաւոր է հմտութեամբ եւ ուսումնասիրութեամբ: Թերեւս անոնց թատրոնին մէջ այս գիծէ ձգտում մը բաւարար նկատուեցաւ, որպէսզի անոնց վէպը հրաժարի թելադրիչ ստեղծումի պարտքէն:

 

 

4. Լեզու. —

Լեզուական կատարելութեան հանդէպ կամաւոր եւ աւելորդ անտարբերութիւն մը եթէ ընդլայնելի է անոնց ամբողջ գրականութեան վրայ, վէպին մէջ այդ զանցառութիւնը հասած է մեղաւոր չափազանցութիւններու: Բացի Րաֆֆիէն եւ Աւետիս Ահարոնեանէն, որոնք խնամք [77] որոշ չափով մը ցոյց [78] կու տան իրենց վէպերուն մէջ, միւսները խարսխուած միայն իրենց ամբարիշտ տգիտութեանը [79] մէջ՝ օգտագործելով աժան պատգամներ [80] (տեղական գոյն, հարազատութեան հարց, իրապաշտութիւն, գեղեցկութիւն, եւայլն): Ամէնէն համբաւաւոր գործը Շիրվանզադէի պէտք ունի ծանօթագրուելու՝ լայնօրէն, հասկնալի ըլլալու համար Կովկասէն դուրս [81] ( ի՞նչ պիտի ըսէինք մերիններուն, եթէ նոյն այդ հանգանակներէն մղուած Տիկին Եսայեան իր կիներուն բերանը դնէր ընթացիկ բարբառը պոլսուհիներուն ) :

 

Մօտաւորապէս 80 տարի կեանք ունեցող այդ վէպը՝ գրեթէ պահեց վաթսունի սերունդին անփութութիւնը, հասարակութիւնը, տափակութիւնը:

 

 

5. Արուեստի զգայարանք. —

Որ գրքունակ տարազ մըն չէ, այլ՝ ամէն գրականութեան խարիսխ ծառայող մեծ սկզբունք մը: Չունիմ անոնց մէջ անուն մը ( թերեւս բացի Րաֆֆիէն ), որուն համար կարենայի առանց խղճահարութեան գործածել արուեստագէտ վերադիրը: Անշուշտ օրուան պէտքերուն գոհացում տուող վիպական սա գործունէութիւնը վրայէ վրայ դիզուող մթերքէ մը անդին պիտի չանցնէր, եթէ չըլլար օժտուած ուրիշ առաքինութիւններով, որոնց մասին կ՚անդրադառնանք քիչ ետքը:

 

  Արուեստի զգայարանքը չի սահմանափակուիր նաեւ լեզուական գեղեցկութեան դիւրին տարազին մէջը: Անիկա պայմանաւոր է տրուածէն վեր ձգտումներով: Անիկա պահանջն է, որ կը բռնանայ ամէն գրիչ բռնողի ուսին, որպէսզի ան բանով մը աւելցնէ հասարակաց ժառանգութիւնը, չմնալով նոյնօրինակ կրկնումը նախորդին: Անիկա տակաւին սրբազան նախանձախնդրութիւն մըն է, որ մեզի կու տայ մեր ակնոցները մեր շրջապատը դիտելու գեղեցկութեան գօտիէ մը, բարձր յոյզերու մթնոլորտէ մը, երկրորդ աշխարհի հոգեբանութեամբ մը, ուրկէ իրերն ու դէմքերը կ՚այլանան, կ՚այլակերպուին:

 

Արեւելահայ վէպը ինծի չի ներկայացներ հատոր մը, ուր իմ այս պահանջներս գոհացում գտնէին: 

Զ. – Արեւելահայ վէպին առաւելութիւնները. —

 

1. Միջին մը մեր ժողովուրդէն. —

Թերեւս այս արժանիքը ուղղակի ենթակայ չէ քանակի պարագայի մը, թէեւ չի կրնար զանց ընել նման հարկ մըն ալ: Հարիւրը անցնող անոր հատորներուն մեր ընթերցումէն մեր մտքին մէջ մարմին կ՚առնէ հայ ժողովուրդի ընդհանուր միջին մը, անշուշտ միջակ գործերով, բայց documentaire արժէքով:

 

Եթէ օտար մը հետաքրքրուէր մեզմով, արեւմտահայ վէպին մէջ պիտի նշմարէր [82] բացառիկ գիծեր, դժբախտաբար քանակով շատ խնդրական (ի վերջոյ արեւմտահայ վէպը մեր ժողովուրդէն քանի՞ հոգի ունի իր մէջ ), մինչդեռ արեւելահայ վէպէն [83] նոյն այդ օտարը մեծկակ թիւ մը պիտի կրնար հանել՝ չեմ ըսեր յատկանշական ու կատարեալ մեծ դէմքերու, այլ՝ բաւարար թիւով միջին նմոյշներու: Յետոյ՝ պէտք է աւելցնեմ, որ արեւելահայ ժողովուրդին ամէնէն յատկանշական ստեղծագործութիւնը վէպը եղած է, ինչ որ մեր լեզուով պիտի նշանակէր, թէ ամէնէն աւելի ամբողջական պատկեր մը այդ ժողովուրդէն, իր վէպին մէջն է, որ կը խտանայ:

 

 

2. Բարքի, սովորութիւններու  շատ աւելի ստուար stock: —

Գերազանց է այս ուղղութեամբ այդ վէպին արժանիքը եւ այս արժանիքով անիկա կրնայ դիմաւորել իր բոլոր տկարութիւնները, ինչպէս նաեւ հակակշռել արեւմտահայ վէպը: Սկսեալ «Վէրք Հայաստանի»էն մինչեւ այսօրուան Մեծամասնական շանթաձիգ գրականութիւնը, ամէն գիրք  անպայման քանակ մը ունի անոնց մօտ մեր բարքերէն: Պռօշեանցի գործը, ամբողջութեամբ, կանխող դարու կիսուն մեր բարքերը, Րաֆֆի, Շիրվանզադէ, Մուրացան, Նար-Դոս, [84] libéralisme-ը [85], այսինքն՝ անոնց գործակատարներուն բարքերը, լայնօրէն սեւեռման տակ են առնուած: [86] Այսօրուան անոնց վէպը, [87] հակառակ միաժամանակ փրոփականտի սէզերուն մէջը խեղդուելու չափ նեղուելուն, մեծ պաշար մը ունի դարձեալ օրուան բարքերէն: Այս տեսակէտէն անհուն է այդ վէպին ծառայութիւնը մեր ժողովուրդին: Կրնայինք սրտի մեծ հանդարտութեամբ անոնց բանաստեղծութեանց հատորները լուցկիին տալ, մոխրացող այդ դէզէն ցաւ պիտի չզգայինք: Բայց անոնց ամենաանարժէք վէպն իսկ պիտի չենթարկէի նման փորձի մը, հասկնալի խղճահարութեամբ մը, վասնզի վտանգը կայ միշտ մեր բարքերէն բան մը կորսնցնելու:

 

Ուրախալի է, որ հիմնական սա ձգտումը չտկարանայ դարձեալ բոլորովին ժամանակակից վէպին մէջն ալ:

 

 

3. Յատկանշական գիծեր  ժողովրդային հոգեբանութենէն . –

Գրուած ըլլալով զանգուածներու կարիքներուն համար եւ որպէսզի մօտիկը կենայ անոնց ախորժակներուն, այդ վէպը, կարելի եղածին չափ, ուզեց հարազատ մնալ իր վերարտադրած աշխարհին [88]: Ասկէ՝ անշուշտ յատկանշական գիծերը, մեծ հակադրութիւն մը հարկադրաբար ցեղային ընդունակութեանց միջին մը կը դառնայ [89], երբ բաղդատուի մեր տարտղնուած ժողովուրդին ամբողջութեան: Յետոյ, մա՛նաւանդ մեր երկրին այդ մասը իր լեռնաշխարհովը շատ աւելի քիչ ենթարկուած մնաց աղաւաղող, խաթարող ազդակներու, որոնք գերութեան դարուն գործեցին մեր հոգիին վրայ, մեր գաղթականութիւնը կերպադրելով գրեթէ խորակնիք հոգեբանութիւն մը իբրեւ: Արեւմտահայ գրականութիւնը, իբրեւ գաղթային, ճնշումին տակն է այս մեղքերուն: Այս է պատճառը, որ արեւելահայ վէպը մեզի կը ներկայանայ հայադրոշմ նկարագիրներու առատ մթերքով: Ռուս տիրապետութիւնը անշուշտ [90] սկիզբ մը բացած պէտք է ըլլայ այդ հոգիին մէջ. [91] խաթարումներ՝ որոնք զգալի են Շիրվանզադէէն ասդին մանաւանդ:

 

 

4. Հայեցիութիւն —

Ասկէ դէպի հայեցիութիւն պարզ է ճամբան: Տիկին Տիւսաբի վէպերուն մէջ անուններէ զատ ոչինչ կայ հայ: Տիկին Եսայեանի հերոսուհիները կրնան շատ դիւրութեամբ փոխանակուիլ ֆրանսուհիներուն հետ: Միայն մեր նորավէպը՝ անոր ալ գաւառական թեւը (Թլկատինցի, Զարդարեան, Համաստեղ) աւելի հարազատ գեղեցկութիւն մը կը ցուցադրէ: Այս նիհար արդիւնքին փոխարէն արեւելահայ վէպը ամբողջութեամբ հայեցի է եւ ասիկա՝ իր գերագոյն արժանիքը: Նոյնիսկ քաղաքական հարկադրանքով այլայլուած մեր նոր կենցաղին մէջ (Հոկտեմբերեան յեղափոխութենէն ետք մեր ժողովուրդին ընկերային կեանքը) դժուար յաջողութիւն մը կ՚արձանագրէ ցեղային կարենալ մնալու ու ասիկա՝ ի հեճուկս կարգախօսներու: Այս գեղեցիկ արդիւնքին մէկ փաստը կու գայ Ստեփան Զօրեանի գործէն: Նոյնիսկ խեղճ ու պատառ, հիմնովին անյաջող Չարենցի կիսատ վէպը՝ «Երկիր Նայիրի»ն իր բոլոր մեղքերուն քով ունի հայեցիութեան այս չքմեղանքը: Աւելի զարմանալի — արեւմտահայ մեծ վիպասան Տիկին Եսայեան իր «Նահանջող ուժեր»ը վէպին մէջ ակնյայտնի վրիպանքի մը կ՛ենթարկուի, երբ կը փորձէ այդ հայեցիութիւնը բռնի հայթայթել:

 

 

5. Հայ աշխարհ. —

Վէպը կռթնելով արտաքին աշխարհի մը վրայ՝ պարտաւոր է անոր կարկառները մեծ գիծերու մէջ սեւեռել: Այս սկզբունքով ինչ որ իբրեւ արտաքին աշխարհ ինկած է արեւելահայ վէպին էջերուն խորը, շահեկան ու սիրելի է մեզի, մա՛նաւանդ գաղթահայերուս, որոնց զգայարանքները սահմանուած են օտար պատկերներու բռնութեան: Ճիշդ է, որ արեւելահայոց ընդհանուր տկարութիւնը, նկարագրելու արուեստին մէջ, մեծ չափով կը վիրաւորէ գեղեցկութիւնը, բայց ինչ որ ալ ըլլայ, դարձեալ մեր երկիրը աւելի հարազատ, աւելի հայադրոշմ իր պատմութեան ընդհանուր կնիքովը աւելի իրական է այդ վէպին մէջ, մինչ անիկա գոյութիւն իսկ չունի արեւմտահայոց վէպին մէջ: (Այս paragrapheը չի հետապնդեր բանաստեղծական նկարագրութիւններ, որոնք աժան ռոմանթիզմ պիտի հոտէին, այլ՝ հաստատ, ամրագիծ, ուղիղ պատկերացում գործողութեան, որ անհրաժեշտաբար կ՚անդրադառնայ իբր այդ՝ հերոսներուն հոգիին վրայ: Միւս կողմէ՝ պարտաւոր աւելցնել, որ այս տեսակէտէն դիտուած՝ արեւելահայ վէպը քիչ չափով իրագործած է այս պահանջը):

 

 

6. Հայադրոշմ caractèreները.

Ի վերջոյ գտնելու համար հայկական խորունկ եւ վաւերական caractèreներ, մենք պարտաւոր ենք գրեթէ անուշադիր անցնիլ արեւմտահայ վէպէն ու բաւարարուիլ այնքանով, որ կու գայ մեզի արեւելահայ վէպէն: Այս նկարագիրները, ցաւ է ինծի, որ տարուած չըլլան իրենց խորագոյն եզրերուն ու մենք չհաստատենք անոր մէկ քանի կարկառուն նմոյշներուն վրայ այն հզօր յատկութիւնները,  որոնք մեր ցեղը պաշտպաներ են այնքան դարեր: Արեւելահայ [92] վէպին քաղքենի թեւին մէջ անշուշտ կան caractèreներ, բայց միշտ նոյն մեղքով վիրաւոր: Ո՛չ Րաֆֆին, ո՛չ Շիրվանզադէն եւ ո՛չ ալ Նար-Դոսը վճռական մարդեր չունին մեր պահանջը բաւարարող: Անոր գիւղական թեւը աժան տեղական գոյնէ մը անդին չէ ուզած անցնիլ: Այս անփութութիւնը թերեւս արդիւնք ըլլայ գրական հանգանակներու, բայց չի դադրիր իր վրիպանքէն: Անշուշտ բաղդատուած արեւմտահայ վէպին ընդհանուր տժգունութեան, անկնիք ու բոպիկ աղքատութեան, արեւելահայերու տուածը կը բարձրանայ փառքի:

 

Ամփոփելով կ՚ըսեմ. — արեւելահայ վէպը այդ գրականութեան մեծագոյն նուաճումն է թէ՛ իբրեւ շունչ, ձգտում, թէ՛ իբրեւ իրագործում: Զինքը միջակ ձգող ազդակները հետաքրքրական է, որ գան մեծ չափով Արեւմուտքէն: Հակառակ անոր, որ սքանչելի ռուս վէպ մը ունէին իրենց տրամադրութեան տակ, չես գիտեր ո՞ր սատանային թելադրութեամբ, աչքերնին դարձուցած են դէպի Արեւմուտք եւ ինկած ֆրանսական ազդեցութեան տակ: Չմոռնալ, որ Րաֆֆի իր ճամբան գտած է արեւմտահայերէնի թարգմանուած Տիւմայէն, Հիւկոյէն: Շիրվանզադէն ռուսերէնի թարգմանուած ֆրանսացի իրապաշտներ ունի իրեն առաջնորդ: Այս երկու մեծերուն մէջտեղ միւս աշխատաւորները կրկնած են մեծերուն մղումը:

 

Մինչ Արեւմտահայ գրականութեան լաւագոյն նուաճումը իր քերթողութիւնն է եղած, Արեւելահայ գրականութեան մէջ վէպին սա մենաւորութիւնը [93] հաճոյքով պէտք է արձանագրել: [94] Այլապէս մեզի պիտի տրուի միջակ քերթուածներուն անվերջանալի տաղարանը Գամառ-Քաթիպայէն մինչեւ Չարենց երկարող, պարզօրէն եւ աղքատօրէն հասարակ, տիրացու, անթռիչ, ինչպէս է իրականութիւնը այսօր այդ քերթողութեան համար: 

 

Է. -Արեւմտահայ վէպին կը պակսին. —

 

1. Հարազատութիւն (դԷմքի, ձգտումի, միջավայրի).

Թիւով սակաւ [95] այն անձնաւորութիւնները, որոնց կը հանդիպինք արեւմտահայ վէպին մէջ, սանկ ու նանկ մարդիկ են՝ ցեղային կնիքէ մեծ չափով աղքատ: Հասկնալի՝ այս նուազումը, վասնզի արեւմտահայ հատուածին ընկերային դիմագիծը, աւելի ճիշդ՝ անոր այն մասը, ուրկից սնած է մեր գրականութիւնը, գոյութիւն է առած քաղաքներու մէջ, որոնք մերը չեղան, ուր՝ մեր ժողովուրդը, ենթարկուած խաթարիչ ազդեցութիւններու, հարկադրուեցաւ յարմարիլ նոր միջավայրին եւ վրայ տալ իր ցեղային հարազատութիւնը: Ի հարկէ նոյն այդ պայմանները ի զօրու էին նաեւ արեւելահայ հատուածին վրայ:

 

Բայց տարբերութեամբ մը. - [96] Դար մը կանուխ հեռացող բռնապետութիւնը կը զուգադիպի դար մը կանուխ սկսող գրական վերանորոգման: Յետոյ չմոռնալ, որ արեւելահայ հատուածը ջախջախիչ տոկոսով գիւղական բնակչութիւն կը պարունակէր: Ու նոր չէ, որ գիւղերը հաւատարիմ եղան իրենց ցեղային դիմագիծին: Ինչպէս դիտել տրուեցաւ քիչ վերը, արեւմտահայ վէպին գաւառական թեւն է, որ աւելի հարազատ սեւեռումներ ունեցաւ: Տիկիններու վէպերը (Տիւսաբ, Սիպիլ, Եսայեան) հիմնովին վրիպած են հարազատութեան տեսակէտէն: Այս հարազատութիւնը դարձեալ խնդրական է միջավայրին տեսակէտով. [97] 3/4ը արեւմտահայ վէպին, իրեն թատերավայր ունի Պոլիսը, այսինքն՝ հայրենիքէն հազարաւոր մղոններով հեռու տեղ մը: Մեր գրականութեան նոր այդ կեդրոնին մէջ անտեղի պիտի ըլլար մեր երկիրը փնտռել: Թէեւ զարմանալի՝ որքան գեղեցիկ շրջումով մը, յիշատակներու՝ որքան երջանկութեան  գրականութիւն մը, միշտ այդ քաղաքին մէջ իրագործուած, մեզի տուաւ թանկագին գործեր, որոնց մէջէն կարելի է բարձրանալ՝ անշուշտ աղօտ ու պակասաւոր, հայրենի միջավայրի մը intuitionին: Խրիմեան, Սրուանձտեանց, Հրանդ, Սիամանթօ, Մեծարենց, Վարուժան (վէպէն դուրս ըլլալս [98] շեղում պէտք չէ նկատել) տուած են նշխարներ այդ միջավայրէն, բայց այդքան:

 

Բայց ինչ որ ամէնէն աւելի կը պակսի այդ վէպին, հայեցի ձգտումներուն յատուկ դրութիւն մըն է, զոր անշուշտ կենցաղը պիտի հարկադրէր [99] արուեստագէտին:

 

Մեր արուեստագէտը գրիչ բռնելէ առաջ, երբ կը հարցնէր [100] իր խղճմտանքին, թէ ի՞նչ պիտի գրէր, ունեցաւ իր մտքին առջեւ մեր ժողովուրդին ընդհանուր հոգեվիճակը, զայն ակօսող բարդ խռովքները... Պատասխանը բացայայտ է: Մօտ կէս դար մեր ժողովուրդը գոյութեան իր պայքարը ապրեցաւ, եւ այդ տագնապը մեր արուեստէն մուտք չունեցաւ արժանաւոր լրջութեամբ: 1850-80 այդ տագնապը դիմաւորեց ճառերով, երգերով եւ անցելապաշտ ներկայացումներով: Երկրորդ երեսնամեակին գրաքննութիւնը [101] փակեց ճամբաները, որոնցմէ այդ տագնապները մեր արուեստին պիտի իջնէին: Փոքր շրջան մը, մինչեւ պատերազմ՝ մենք վատնեցինք մեր հասակէն վեր երազներու կառուցումին: Պատերազմը եւ անոր յաջորդող diaspora-ն [102] տարտղնած են գեղարուեստական ստեղծումներ կարելի ընող ջերմութիւնը, համախմբումը, կենցաղը: Այնպէս որ, արեւմտահայ վէպէն հաստատ, իրաւ, խոր ձգտումներ սպասել աւելորդ աշխատանք մը պիտի ըլլար: Իրապաշտ հանգանակը, որ ձգտում մըն [103] է, առաւելապէս գրական նկարագրով է, որ ուշագրաւ կը դառնայ, մինչդեռ իմ պահանջը անդին է գրականութենէն: Տիւսաբի թեզերը դուրս են մեր ժողովուրդէն. գաւառական թեւը պատկերներ միայն հետապնդեց: Գէշ կամ աղէկ արեւելահայ վէպը գիտէր, թէ ուր պիտի  երթար եւ ուր պիտի տանէր զանգուածը: Այդ գիտակցութիւնն է, որ ահաւասիկ պակսած է արեւմտահայ վէպին:

 

 

2. Ընդհանրութիւն.

Այդ վէպը կազմող երկու կեդրոնները (Պոլիս եւ գաւառ) ինչպէս իբրեւ արտաքին իրականութիւն կը պահեն իրենց նկարագիրը, նոյնպէս՝ երբ կը զատուին իրարմէ իբրեւ գեղարուեստական ստեղծումի աշխարհ: Առաջին ակնարկին իսկ պիտի զանազանուէր տարբերութիւնը Սիպիլի եւ Թլկատինցիի գործերուն, ոչ միայն իբր լեզու եւ գրականութիւն, այլեւ՝ իբրեւ հոգեյատակ: Այս իրականութիւնն է պատճառը, որպէսզի արեւմտահայ վէպը չներկայացնէ մեզի ընդհանրական նկարագիրներ: Արեւմտահայ բանաստեղծութիւնը վեր է այս տեսակ ճեղքուածէ մը (ճիշդ է, որ գաւառը բանաստեղծ չտուաւ մեզի ինքզինքը երգող): Մինչդեռ Աբովեանէն մինչեւ Ստեփան Զօրեան, արեւելահայ վէպը մէկէ աւելի հասարակաց մեծ կողմեր կը հանէ քննադատի ուշադրութեան, արեւմտահայ վէպը կը խուսափի կարծես կեդրոնացման, ընդհանրացման ամէն ձեռնարկէ: Ամէն վիպող իրեն համար կը ստեղծէ իր վէպը, առանց նկատի առնելու կանխողները՝ ինչպէս իր յետին ները: Ասկէ՝ իրար չբռնող, նոյնիսկ իրար հերքող յատկութիւններ. [104] «Անհետացած սերունդ մը» եւ «Վարժուհին» ժամանակակից են իրարու: Երկուքին ալ հեղինակները շրջանին յառաջապահ միտքերը կը նկատեմ, բայց երեւոյթները դատելու եւ վերածելու իրենց կերպը գլխովին հակամարտ են իրարու: Ասիկա այսպէս՝ [105] Արփիարին եւ Սիպիլին համար, Երուխանին եւ Չիֆթէ Սարաֆին համար:

 

Իրարմէ անկախ եւ նույնիսկ իրարու ներհակ սա մտայնութիւնները արեւմտահայ վէպէն կ՚առնեն ընդհանրութեան ամէն կարելիութիւն եւ թերեւս անոր տկարութեան խորունկ զսպանակները կը մնան:

 

 

3. Շունչ. —

Մեծագոյն թերութիւնը արեւմտահայ վէպին, եթէ նկատի չունենանք [106] յետ-պատերազմեան քանի մը ստեղծագործութիւն՝ «Սպիտակ ձիաւորը», «Բանկօօպը». արեւմտահայ վէպը չունի գործեր, որոնց ծաւալը երեք հարիւր էջը անցնի: Ասիկա թերութիւն մըն է անշուշտ եւ միեւնոյն ժամանակ ախտանիշը, որ կը կապուի դիւրութեամբ արեւմտահայ ժողովուրդին ընկերային կեանքին ու մա՛նաւանդ ենթարկուած քաղաքական պայմաններուն: Ըսի, թէ անիկա աղքատ է մեր բարքերէն, թէ՝ կը տառապի [107] ձգտումի պակասէն: Շունչի պակասը բնական հետեւութիւն է այդ նախադրեալներուն (կը յանձնեմ ձեր ուշադրութեան նորավէպի հաւասար ծաւալը վէպին հետ մեր մէջ): Ոչ միայն չենք ունեցած հեղինակներ, որոնք ծրագրէին մեծաշունչ գործերու մէջ զետեղել շրջաններ, այլեւ դժբախտութեան տակն ենք հաստատելու, թէ նոյնիսկ անոնք՝ որոնք մէկէ աւելի գործեր են տուած (Տիկին Եսայեան, Տիւսաբ) դատապարտութեան տակն են միօրինակ մնալու: Անոնցմէ մէկ հատին ընթերցումը պիտի սպառէր անոնց ներքին իրականութիւնը:

 

 

4.  Զանազանութիւն. –

Այս paragrapheը շարունակութիւնն է նախորդին: Շունչի այս աղքատութիւնը կ՚անդրադառնայ աշխարհի միօրինակութեան: Թերեւս այսքան քիչ ծաւալով արդիւնքի մը առջեւ, որ քանակն է արեւմտահայ վէպին, սա վերլուծումի, ճշգրտումի ճիգերը դառնան աւելորդ: Այդպէս չեմ մտածեր ես, անոր համար, որ մէկ գործ երբեմն բաւ է ամբողջ սեռ մը համադրելու, ատոր բոլոր յատկութիւնները կրելու արժանիքով:

 

 

5. Գիտակցութեան չափը, զոր ան ցոյց տուաւ է իր քնարերգութեան մէջ —

Ուշագրաւ է դարձեալ, որ մեր նորավէպը ձգտում ունենայ, բայց վէպը՝ ոչ: Չես գիտեր, թե ինչու գրուած են այն քանի մը վէպերը, որոնց վրայ ակնարկներ ունեցայ այս գլուխին մէջ: Մեր վէպը հասարակաց խանդավառութեան մը ծնունդ չէ ու չի սնանիր մեր ժողովուրդէն այն չափով, որչափով որ կայ այս կախումը մեր քերթողութեան համար: Ժամանակի եւ տեղի ընդհատն ալ զանցառելի պարագայ մը չէ: Երբ խորհինք, թէ Րաֆֆիի վէպերը ամէն տարի գեղեցիկ կանոնաւորութեամբ մը իրարու կը յաջորդէին օրուան ընդհանուր մտայնութեան կարիքները դիմաւորելու համար, պիտի տրտմինք, թէ ինչո՞ւ Տիկին Տիւսաբ մը փղոսկրէ իր աշտարակին մէջ ամրափակ իր հերոսները անուններովը միայն հայ մկրտելով կա՛մ թերթօն պիտի հետապնդէ, կա՛մ օտար գաղափարագրութիւններ պիտի փորձէ:

 

Բոլոր այս վերապահումներս հասկնալի կը դառնան այն մեծ վէրքով, որ մեր հրապարակը ամբողջ կէս դար վիրաւոր պահեց: Ատիկա հարիւրաւոր հատորներու հասնող թարգմանածոյ մեր վէպն է, որ ողողեց մեզ եւ սպաննեց ամէն ինքնատիպ գործունէութիւն: Քիչ մըն ալ սեռին իսկ նկարագիրը դեր ունի, վասնզի վէպը cosmopolite պայմաններով ապրող ստեղծում մըն է: Պիտի չկրնայինք Հիւկոյի եւ Լամարթինի թարգմանութիւններով բաւարարել բանաստեղծութեան մեր ճաշակը (այս ալ այդ սեռին ուրիշ մէկ յատկութիւնը):

 

Ը. -Արեւմտահայ վէպին առաւելութիւնները [108]. —

Նուազումներու այս ընդհանուր ցուցահանումէն ետք, արդար է, որ քանի մը խօսք արձանագրենք մէկ-երկու առաքինութեանց մասին, որոնցմով տոգորուած են արեւմտահայ վէպին կարեւոր բոլոր նմոյշները:

 

Այսպէս՝ ան ունի.

1. Սիրուն կառոյց. —

Կազմուած ըլլալով ֆրանսական ռեալիստ դպրոցի հանգանակներուն մէջ, արեւմտահայ վէպը չինկաւ ձգձգուն, անհամաչափ այն ճարտարապետութեան մէջ, որով գրեցին արեւելահայերը: Յատակագիծ, թեքնիք բաժանումներ, մասերու ընդլայնում, ամէն ինչ որ գրքին թեքնիք շինուածքը կը յատկանշէ, յարգուած է անոնց մէջ: Հակառակ անոր, որ արուեստի մեծ զգայարանք մը հաստատելի չէ հոն, գործերը կը մնան յաջող [109] իբր կառոյց:

 

 

2. Պատմական վէպի մէջ աւելի խորութիւն. –

Րաֆֆիի գործէն կէս դար յետոյ, այսօրուան սերունդը իր խանդավառութիւնը կը մեղմէ անոր պատմական ստեղծագործութիւններուն դէմ, որոնց մէջ ամէն ինչ արտաքին է, չխորացուած: Ծերենցի նոյն սեռի գործերը գոնէ աւելի առարկայական ու աւելի խղճամիտ խուզարկութեանց կը կռթնին: Թերթօնական առաքինութիւններով միայն ոտքի՝ արեւելահայ պատմական վէպը յաւելում մը չեղաւ մեր գրականութեան, ինչպէս մեր պատմութեան թափանցումին: Անոնք, որ «Սամուէլ»ի անունով երդում կ՚ընեն, պէտք չէ անտես ընեն այն ջախջախիչ անկումը, որուն վիճակուեցաւ ֆրանսերէն թարգմանութիւնը այդ վէպին: Ծերենցի գործերը աստիճանով մը աւելի են եւ այդ աւելին շնորհն է Արեւմտահայ գրականութեան:

 

 

3) Շնորհ (լեզուէ, հոգեբանութենէ, արուեստէ). —

Այս շնորհը բացարձակ է եւ թանկագին՝ նորավէպին մէջ, որուն մօտ արեւելահայերու դանդաղ, փչուած կամ այլապէս գռեհիկ պատմուածքները կը դալկանան: Արեւմտահայ գրականութեան ստեղծումներուն մէջ քերթուածներէն ետքը կու գան նորավէպերը: Ու ինչպէս շնորհը մեր քերթողներուն ներգոյակ [110] (inhérant) տուրքերէն մէկն է, այնպէս ալ նոյն յատկութիւնը մեր վէպին մշտապէս հաւատարիմ առաքինութիւնն է: Նոր ժամանակներու գերագոյն այս սեռին մեր գրականութեան մէջ անհաւասար սա կշիռը [111] երբ պարտք կը զգամ փակելու, [112] կ՚այցուիմ յուսադրիչ, որքան յուսակտուր մտածումներէ: Գաղութները իբրեւ կեդրոնէ զրկուած տարրեր, կրնան ատենի մը համար կցկտուր էջեր մէկտեղել ջանալ, որոնց մէջ երբեմն պիտի տրուի մեզի ողջունել հաստատ արժէքներ, բայց որոնց ամբողջութիւնը պիտի չկրնայ դիմագիծ մը հանել՝ արտայայտելու համար մեր ընկերութեան սա թշուառագոյն հատուածին [113] գաղթային լրիւ հոգեբանութիւնը: Ասիկա ցաւ մըն է ինծի համար: Արեւմտահայ վէպին ապագան աւելի քան մութ է միւս բոլոր սեռերէն: Եւ սակայն խորհիլ, թէ ինչ աղեկտուր տեսարաններու ագոյց մըն է կեանքը, զոր կ՚ապրինք ամէնքս: Միւս կողմէ՝ արեւելահայ վէպը, զերծ՝ մեզի սպառնացող գերագոյն վտանգներէն, կանչուած է մեծ ապագայի, սնանելով մեր ժողովուրդին հարազատ խորքերէն: Հերիք է, որ բռնադիր վարդապետութիւններ մշուշ չկաթեն ժողովուրդին եւ ստեղծողին միջեւ: Քնարերգութիւնը դժուար թէ ամբոխանայ: Վէպը անով միայն պայմանաւոր է, որ դիւրութեամբ ինքզինքը հաշտեցնէր նոր կարգերուն: Թէեւ հարկ է աւելցնել, որ Հոկտեմբերեան շարժումէն ասդին փոքր անուններու հաստատումը միայն ըրինք: