Գիրքերու քովն ի վեր

ՎԱՀԱՆ ԹԷՔԷԵԱՆ («ԿԷՍ ԳԻՇԵՐԷՆ ՄԻՆՉԵՒ ԱՐՇԱԼՈՅՍ»)

Պ. Վահան Թէքէեան մեր մէջ ներկայացուցիչն է բանաստեղծութեան մը, որ քիչ մը օտար կուգայ աժան հռետորութեան կամ հերարձակ քնարերգութեան վարժուած մեր ճաշակներուն։

Անիկա ստորագրած է մէկ քանին այն քերթուածներէն (« Հրաշալի յարութիւն »), որոնք յուզումի եւ շեշտի իրենց զուսպ ազնուականութեանը մէջ, պիտի մնան մեր լեզուին ամէնէն կատարեալ էջերը:

Չեմ գիտեր՝ ինչէն, մեր բանաստեղծները կը շատցնեն իրենց քերթուածները ու հատորներ հատորներու կը կցեն ըսելու համար բաներ, որոնք մէկ անգամէն, անկեղծութեան կամ գերազանց սարսուռի պահերուն, ձեւակերպած էին արդեն այնքան վերջնական եղանակով մը։

* * *

Պ. Թէքէեանի նոր գիրքը անշուշտ ոչինչ կ՚աւելցնէ անոր արժանիքներուն վրայ։ Ես գիրքը վրիպած պիտի ենթադրէի, եթէ երբեք երկու կամ երեք իսկապես կատարեալ քերթուածներ, դժուար գտնուած ու ատով իսկ մեծվայելուչ հաճոյք մը չբերէին իմ փնտռտուքիս։

Բայց ատոնց երթալէ առաջ, հարկ է հաստատել, որ Պ. Թէքէեան ճշմարիտ յանդգնութիւն մը կը փորձէ ազգայնական լարին մատ նետելով: Ու ի՜նչ մատներ։

Մատներն են ատոնք մարդու մը, որուն ձեռքերը գողունի պարտէզներուն մէջ խուսափուկ հեւքեր, համբոյրներ հետապնդած են, աշխատելով միսերուն միջոցովը իւրացնել կամ առարկայացնել գրեթէ անկարելի զգայութիւններ։

Մատներն են ատոնք մարդու մը, որ իրերուն կը նայի, անոնցմէ անդին տեսնելու յամառ ու կանխապատրաստ մտահոգութեամբ, որ տեսարաններուն սիրտը մտածումներ կը հանգչեցնէ, եւ հոգիներէն ներս իմացական յուզումներ գահել կը սիրէ։

Ասոնք են գլխաւոր գիծերը անոր տաղանդին: Ու եթէ մեր ցեղին մեծ եղերերգութիւնը անպատճառ իր կարմիր ստուերը պիտի ձգէր մեր արուեստին ու ստեղծումին վրայ, ու եթէ այդ եղերերգութեան ամէնէն ահաւոր դրուագը պիտի պահանջէր իր երգահանը, ես պիտի ուզէի, որ անիկա ըլլար Վարուժան մը, օրինակի համար, կամ բոլորովին անտիպ մէկը, բայց ոչ Պ. Թէքէեանը։

Վասնզի տրամին լայնքն ու տարողութիւնը ճնշող ուժով մը կը խորտակեն անոր զգայութեանց սարւածը, որուն համար շատ նիհար կու գայ ան։

Ասկէ՝ գիրքին առաջին կէսը կազմող էջերը, որոնք տիտղոսուած են վայել խորհուրդով, կը ներկայանան մեզի կոկիկ, թերեւս տեղ - տեղ աղուոր, բայց հեռու կը մնան պատկերելէ ամբողջ սարսափը այդ կէս – գիշերին, որուն վրայ խորհիլը հիմա խելքի պտոյտ կու տայ մեզի եւ զոր չհասկցան աշխարհի բոլոր բարիները ու թերեւս բոլոր սուրբերը:

Օտարներէն աւելի մեզի կ՚իյնար այդ աղջամուղջին վրայ գոնէ արիւնոտ ծակէ մը, վարագոյրի պէս բան մը բանալ … ։ Չեմ կրնար երեւակայել յուզում մը, որ կարենար մօտենալ ատկէ բխող սարսուռին։

Ու մեր գրագէտները, մեր բանաստեղծները այդ պատկերին մօտիկ թափառական օտարներու հետաքրքրութիւնը միայն կրցան բռնել իրենց դէմքին:

Պ. Թէքէեան բախտաւոր չէ միւսներէն աւելի։

Քերթուածներուն ներքեւ կարմիր, կայծակի գծուած տարիները խաչի մը պէս կը լուսաւորեն զանոնք։ Անոնք յայտ կը բերեն սովորական թրամբ ով հոգի մը, որ կը սիրէ իր զգայութիւնները անպատճառ մտապատկերի ( մտածողական ) վերածել ու փոխանակ անմիջական կիզումին տակը գալարուելու, ու զգայութիւնը հարազատ երանգով մը արտաբերելու, կ՚անցընէ զայն գրագէտի իր ընդունարանէն, առնելով այսպէսով անոր ամբողջ վայրագ շեշտականութիւնը, մեղմելով անոր անկիւններն ու խստութիւնները, ներկայացնելով զայն վերջապէս կոկիկ, քիչ մը ողբերգական ու արցունքոտ տարազի մը տակ, որմէ անպատճառ անցան իր մտքին բոլոր զաւակները։

Արդի՞ւնքը։

Ան կ՚ըլլայ, որ գիրքին առաջին կէսը կը լեցուի լաւագոյն լեզուով մը գրուած, քիչ մը եղերական շունչով տրտմակար, բայց ստեղծուած ըլլալէ աւելի մտածուած, աւելի ճիշդը՝ որոճուած ոտանաւորներու տողանց մը:

Ու այդ տժգոյն դամբարանները մեր անպարփակելի ցաւին, կը գոցեն մեր Աղէտը՝ հանդարտ, քիչ մը մանուածոտ ոճով այն յիշատակարաններուն նման, որոնք ոճիրին կամ արիւնին գերազանց քնարերգութեան ու աստուածօրէն բարձր սէրերուն վրայ, ճերմակ կամ դեղին՝ կը նստին քառակուսի կամ կամարով եւ որոնք ոչինչ կը պատմեն կեանքէն, զոր մեր աչքին այսպէս ծածկելու պաշտօնը ունեցան։

Ընդհանուր այս տպաւորութենէն ետքը, տեղ տեղ ես հանդիպեցայ քարոզի մօտեցող ոտանաւորներու:

Արդար ըլլալու համար հարկ է անմիջապէս աւելցնել, որ ազգայնական լարը երբեք պոռոտ չէ իր մօտ։ Քնարերգութեան բարակութիւնը եթէ նիհար կը ձգէ քերթուածները, միւս կողմէն՝ կը խնայէ անոնց ` կոշտութիւնը գիւղացի լեցունութիւններուն:

Ոգեկոչումի անընդունակ այդ բանաստեղծը երբեմն կը յաջողի (« Միջնորդութիւն ») խմբագրական նիւթերուն տալ անհրաժեշտ գնացքը ( ալլիւր ) ու քանի մը տունի մէջ իմաստութիւններ պատմել մեզի։

Դժբախտութիւն է դարձեալ, որ ամէնէն աւելի գրականութիւն կենայ առաջին այդ մասին մէջ, երբ բնաւ պէտք չունէինք անոր։

Իր չափուած յուսահատութիւնը, ինչպէս նաեւ ամբոխային տարրեր շարժելու ( մանիէ ) իր վերապահութիւնը, դարձեալ շնչատ իր լաւատեսութիւնը, հակառակ իր թեքնիքի բոլոր նպաստին, չեն փրկեր, որ գիրքը գրականութիւն չդառնայ ու ընթերցողը չբաժնուի անկէ գեղեցիկ քերթուած մը կարդալու հաճոյքովը, բայց տխրած անոր համար, որ չտեսաւ ինչ որ սպասած էր հոն, ցաւելով անշուշտ, բայց քիչ մըն ալ համակերպած։

Գիրքին միւս մասը, « Աստղեր ու ամպեր » վերնագրին տակ մեզ կը դարձնէ իսկական Թէքէեանը, այսինքն՝ այն բանաստեղծը, որ զգալէ աւելի, մտածել սիրեց, որ զգալու համար հեռացաւ կեանքին մեծ պողոտաներէն ու սիրեց անկիւններուն ու խորշերուն մթագին քաղցրութիւնները:

Այդ գետնին վրայ, ան ունէր տեսակ մը վախկոտ հպարտութիւն, որ իր շարժումներուն լայնքն ու չափազանցութիւնը կանոնաւորեց, անոր զեղումներուն մէջ դրաւ ազնուական անկեղծութիւն մը ու խնայեց անոր աւելորդ կամ խոշոր յորդումներուն աղմուկն ու ճահիճը:

Այդ գետնին վրայ ան ունէր մտածելու եղանակ մը, որ քիչ անգամ քնարերգական, բայց բարձր մտահոգութիւնն ունէր բոլոր այն տագնապներուն, որոնք մեզ կը յուզեն։

Ան երգեց սէրը հանդարտութեամբ մը, որ զգացումներուն այդ ամէնէն կատաղին վերլուծումի մօտեցուց եւ անոր արիւնն ու մոխիրը յաջողեցաւ բուրվառել ( խնկամանել պիտի ըսէի, եթէ երբեք կարելի ըլլար ընդունիլ այս նոր բառը ) ։

Ու երգեց մեծ տրտմութիւնները, հոգիի մեծ սուգերը, տրամները, բոլոր այս խորտակումներուն վրայէն վերցնելով աղմուկն ու փոշին, ու աւերակներ դրաւ մեր աչքին, պարզ, լքումի վերմակով, բայց արեւով, բայց իսկական մեծութեամբ այն տեղերուն, ուրկէ օր մը քաղաք մը իր պալատները անկիւնեց հորիզոնին վերեւ եւ մարդեր սէր ու սիրտ վազեցուցին:

Ինչ հարկ այս վերլուծումը, Պ. Թէքէեան նոր մը չէ հոդ։ « Աստղեր ու ամպեր » ը հոգեբանական շարունակութիւնն են « Հրաշալի յարութիւն » ին։

Հարկ է փնտռել յաւելումներն ու ստացումները:

Ատոնք քիչ են դժբախտաբար ու վերջացնելէ առաջ այս համառօտ փորձը, չեմ կրնար չարտագրել սա՛ քերթուածը, ուր հին բանաստեղծը երեւան կու գայ իր բոլոր անկեղծութեամբը, շքեղութեամբը եւ թափանցող յուզումովը. -

ԵՍ ԵՐԱԶԻՍ ՏԻՐԵՑԻ

Ինչպէս տիրեց Շամիրամ իր իրմէ փախչող Արային

Ես երազիս տիրեցի՝ մեռցընելով զանիկա,

Եւ տարփավառ թագուհւոյն պէս որ լացաւ դառնագին՝

Իր դիակին վրայ ինկած կը հեծեծեմ ես հիմա ...

Ամէնուրեք, աղօտած մահադաշտին վրայ մտքիս իր

Կըռուէն յետոյ խենթի պէս փնտըռեցի զայն երկա՜ր,

Գտայ ըզքեզ հետքերէն վարդ արիւնիդ, սիրելիս,

Զարդուզէնքիդ մէջ պառկած ու ճիշդ սըրտէդ նետահար …

Համբոյրներովս հիմա զո՜ւր կենդանացնել կ՚ուզեմ քեզ,

Եւ կը կանչեմ յուշերուս հընօրեայ գունդն յարալէզ

Լիզել վէրքերըդ անբոյժ. - դուն արդ մեռած ես ի սպա ' ռ …

Բայց ո՛վ երազ, զոր կ՚ուտէն արդէն որդերը քանդիչ,

Կ՚ուզեմ խաբել ես աշխարհն, ինչպէս ինքզինքս ալ մի քիչ

Թէ դուն կ՚ապրիս՝ միշտ աղուոր, հոգիիս մէջ՝ միշտ պայծառ …

Առանց « սիրելիս » ի անիմաստ երեւումին ու յանգի համար սպրդած « մի քիչ » ին այս քերթուածը բացարձակ գլուխ - գործոց մը պիտի ըլլար, անոնցմէ, որոնց վարժուած ենք հանդիպելու Կիւոյի կամ Սիւլլի Բրիւտոմի գործերուն մէջ։

1921