Երբ մեռնիլ գիտենք. Վարդանանք (Խորհուրդ հայ միջնադարէն)

ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՏԿԵՐ

 

(Դահլիճ մը, Յազկերտի ապարանքին մէջ: Բեմը կիսաբոլոր, որուն մէջտեղը կը գրաւէ Յազկերտին գահը: Եհտզհետէ երկթեւ կը հեռանան աթոռներ, իրարմէ զգալի աստիճանով մըցածնալով: Նրբանցքներուն վրայ բացուող դռներ):

 

Յազկերտ. – Վռա'մ, ամբողջացուցա՞ծ ես տեղեկութիւնը:

Վռամ. – Ամբողջացուացծ, Արքայից Արքայ: Խորհած են դիմել արեւմուտքի թագաւորին բայց չեն դիմած: Հիւսիսի Սկիւթներուն հետ ուզած են դաշինք կնքե, լ չեն համաձայնած:

Յազկերտ. – Իրե՞նք իրենց մէջ:

Վռամ. – Երեք երկիրներու նախարարները երդում ունին մերժելու կրօնափոխութեան առաջարկը, իրենց կրօնական գիր քին վրայ:

Յազկերտ. – Հայոց մարզպա՞նը:

Վռամ. - Անվստահելի ինչպէս միշտ: Մեզի հետ, ինչպէս անոնց մէջ:

Յազկերտ. – Սպարապե՞տը:

Վռամ. – Այդ տունը դէմ է Արիներուն ու Զրադաշտին: Ճի՞շտ է երկրին ուժերը վստահիլ Մամիկոններուն, Տէր Ա րքա&յ, երբ անցեալը այնքան պարզ է ամէնուս: Արքայից Արքան անշուշտառիթը պիտի շահագործէ փոքր ընդդիմութիւնը ընդարձակելով…:

Յազկերտ. – Այսի՞նքն:

Վռամ. - Ուղղակ իկոտորելով այդ վայրենիները քանի որ մեր ձեռքին մէջ ունինիք:

Յազկերտ. – (Քիչ մը մտածելէ վերջ) Այդ թելադրութիւնը դէմ է մեր աւանդութեանց: Արքայից Արքային ձեռքը ուժով է ինքնին իր կամքը պարտադրելու համար նոյնիսկ անոնց պա շտպանարեւմուտքի թագաւորին:

Վռամ. – Իրենց նամա՞կը:

Յազկերտ. – Այո': Պիտ կրեն պատիժը այդ լեզուին: Բայց բռնութենէն առաջ արդարութիւն: (Մովպետին) Մովպետան Մովպետ, ի՞նչ է կամ քը մեծ Զրադաշտին:

Մովպետ. – ինչ որ յարմար կը դատէ պետը այս դիւանին: Զրադաշտը տիեզերական արքայութիւնը կ՚ուզէ:

Յազկերտ. – Օրհնեալ է արքայութիւնը Զրադաշտին: Պիտի հաստատեմ անիկա քաղցրութեամբ ինչպէս ուժով: Սուրով ու հուրով, եթէ հարկ ըլլայ. սրբազան արեւին ծագած կողմէն մնչեւսահմանները անոր մուտքին:

Մոգեր. – (Կշռաւոր ձայնով մը) Մոինչեւ սահմանները անոր մուտքին:

Մովպետ. - Նախ հիւսիսէն, Արքայից արքայ:

Մոգեր. - Նախ հիւսիսէն

Վերջն արեւմուտք

Ազգ եւ ազինք

Արեւին սուրբ երկրպագու:

Յազկերտ. – Ապրին ձեր եռանդուն բերանները: Մովպետան Մովպետ, խօսէ մեզի մեծ Զրադաշտին կամքէն, քանի որ երեք անգամ արեւը արդէն տրած անցած է մեր աղօթքներունճամբան: Քաղցրութեա՞մբ թէ բռնութեամբ:

Մովպետ. – (Ծանր, պատգամակերպ կշռելով իր բառերը) Եւ երկուքով, Արքայից Արքայ: Այսպէս կ՚ուզէ սուրբերու սուրբ Զրուանի աչք Զրադաշտը:

Յազկերտ. – Եւ երկուքով: Թող օրհնուի անոր կամքը որ պիտի գործադրուի: Եւ երկուքով:

Միհրներսէհ. – (Խոնարհելով խոր կործանումով) Եւ աւելիո՜վ, Արքայից Արքայ. եթէ զգացուի կարիքը ասոր:

Մովպետ. – Զրադաշտին ա րքայութիւնն է արեաց աշխարհին: Յաւիտենական բարիք բոլոր մարդերուն:

Միհրներսէհ. – Եւ աւելիո՜վ: Բոլոր ազգերը պիտի մասնակցին Ահրիմանին դէմ մեր պայքարին: Բոլոր ազգերը պիտի զգան, մտածեն ու գործեն ինչպէս կը մտածէ Արքայից Արքան: Պիտիկազմուի մեծ ու մէկ կայսրութիւնը հոս, ինչպէս երկինքին մէջ: Եւ աւելիով, Արքայից Արքայ:

Յազկերտ. – Ի՞նչ է իմաստը այդ աւելիին:

Միհրներսէհ. – Եւ արիւնո՜վ, Արքայից արքայ: Մարդիկ քի'չ անգամ հասկցան ուրիշ լեզու:

Յազկերտ. – Ապրի հազար քու իմաստուն գլուխը:

Միհրներսէհ. - Հազար հազար ապրի Արքայից Արքան արեաց բարիքին ու Զրադաշտին փառքին համար:

Մովպետ. - Ապրի անվերջ,

Բազուկը մեծ

Զրադաշտին,

Արիաց արի

Ու մեծ արքան…

Միհրներսէհ. - Մեծ բարերար ողջ աշխարհին:

Մոգեր. - Մեծ մարդասէր, Մեծ ողորմած,

Խնամարկու մարդոց բոլոր.

- Արիներուն ու խուժերուն:

Մովպետ. - Մեծ բարերար ողջ աշխարհին:

Միհրնեսրէհ. - Հանդերձեալին…

Մովպետ. - Եւ երկուքի: ն Վարուէ Զրադաշտին կամքովը անոնց հետ. անարիներէն որոնք դուրսը կը սպասեն: Ու անոնց հետ` որոնք սրբազան արեւի մուտքի կողմերուն կը մնանմոլորեալներ: Վարուէ համաձայն Զրադաշտի կամքին բոլոր աշխարհին հետ: Այսպէս կ՚ըսէ Զրադաշտը այսօրուան համար. -

«Երանութիւն ձեզի ազգ եւ ազինք…»:

Յազկերտ. – Ցուլե՞րը:

Մովպետ. - Երեք անգամ եօթը թիւով սպիտակ ցուլերը զոհուեցան Սրբազան Կրակին: Ու անոնց բոլորին ալ լեարդին վրայ արեւելքը կամար կը նետէր աշխարհին չորս կողմերուն: Զրադաշտը անհո՜ւն է երբ կուտայ:

Յազկերտ. – Լուացո՞ւմը:

Մովպետ. - Լուացումը, սրբացումը, բոլո'րը, համաձայն Զրադաշտի հրամաններուն: Այլեւս այդ թշուառական իշխաններուն կը մնայ փրկուիլ մեզի հետ կամ մատնուիլ Ահրիմանին:

Յազկերտ. – Ուրեմն ատեն է որ կանչուին մեծ ատեանին:

Ձայներ. - Թող կանչուին մեծ ատեանին:

Յազկերտ. – Արարողապե'տ… (երկու արարողապետ կը զատուին իրենց տեղերէն, գլխակործան յառաջանալով մինչեւ գահը ու սպասելով գետնատարած: ) Ելէք (արարողապետները ոտքի: )Մտցուցէք հիւսիսի իշխանները գահնամակի կարգով: (Արարողապետները դուրս: )

Յազկերտ. – Մովպետան Մովպետ. պատրա՞ստ են բոլոր փաստերը:

Մովպետ. - Ահա սրբազան մատեանը (ձեռք կ՚առնէ մագաղաթեայ մեծ ոլորք մը) ասկէ պիտի կարդացուին բոլոր այն կէտերը որոնց պէտք կայ: Ահա նամակը որ այս ատեանին կողմէգրուած էր իրենց եւ որուն պատասխանին յիմարութիւնը դուրս է մեր օրէնքներէն:

Միհրներսէհ. - Արքայից Արքային սուրը փշուր փշուր կը խո տակէ անոնց յամառութիւնը:

Մովպետ. - Այո՜: Բա'յց: Այս ատեանը նոր չէ ար գործ կ՚ունենայ այդ անսուրբ արարածներուն յիմարութեան որքան յամառութեանը եհտ: Երջանկայիշատակ արքաներ սա աթոռէն, տառապած են անոնց փրկութեան համար, անոնց խելագար ընդդիմութիւնը չի կրնալով հասկնալ: Նորագոյն ու ահաւոր վկա՜յ: - իրենց այլապէս անհեթեթ ինչպէս յիմար պատասխան նամակը:

Յազկերտ. – (Մեղմ) Հասկնալի սակայն այդ յիմարութիւնը, իրենց լեռներուն վրայ` արեաց ահէն ապահով: Բայց Տիզբոն է հոս:

Միհրնեսրէհ. - Ատիկա գիտնալու շնորհէն զուրկ են ծանծ, Արքայից Արքայ: Ու հոս է իրենց դժբախտութիւնը: Ու ճիշտ ատոր համար է որ ձեր իմաստութիւնն ու գութը կը միջամտէ որպէսզիփճրկուին այդ յիմարները նոյնիսկ բռնի: Անհասանելի են խորհուրդները մեծ Զրադաշտն որ սակայն Ձեզ է ընտրած սրբազան անօթ զանոնք մարդոց սրտերուն փոխադրելու: Երանութիւն ուփառք այն օրին, երբ Արքայից Արքային իշխանութեան ենթակայ միլիոնները պիտի ազատուին իրենց մոլորանքէն: Ի՜նչ հոյակապ պատկեր է որ կը բացուի մտքիս: Աշխարհներէ աշխարհներպիտի վառին ատրուշանները: Ըմբոստութիւն, դաւ, պետական հոգեր ընդմիշտ պիտի դադրին մեր կայսրութեան սահմաններէն: Մեծ, անբացատրելի են փառքն ու բարիքը որոնց գործաւորնէք նշանակուած Սուրբ Զրադաշտին կամքովը: Երկինքն ու երկիրը հաւասարապէս գոհ են ձեզմէ:

Յազկերտ. – Փշուր փշուր կը խորտակուին բոլոր անոնք որոնք չեն խոնարհիր Արքայից Ար քային հրամաններուն:

Մովպետ. - Այո՜: Բա'յց: Փշուր փշուր  որտակուեցան, կը խորտակուին ամէն օր ու չեն ուտեր մեր զոհը: Միայն Տիզբոնի մէջ հազարներով համրուեցան անոնք որ մերժեցին մեր միսը եւ վիզերկարեցին դահիճին:

Միհրներսէհ. - Մի բաղդատեր, Մովպետան Մովպետ, սա ասորիի կտորուանքները հիւսիայիններու նախարարներուն: Անօթի, ցաւագար, որդնոտ այդ նազովրեցիներուն, որոնք Տիզբոնիպողոտաներուն վրայ մուրալէն զատ զբաղում չունին, մահը աւելի կ՚արժէ կեանքէն:

Մովպետ. - Ազնուականներ ալ չի պակսեցան:

Միհրներսէհ. - Ազնուականնե՜ր: Այսինքն անարիներ որոնք իրենց գլուխը կը կրեն իրենց ուսերուն մեր բարեացակամութեամբ, չէ՞: Ո'չ, մի բաղդատեր Հայ նախարարները այդ խուժանինհետ: (Երկարաձիգ շեփոր: Որմէ վերջ խռովակոծ լռութիւն: Մէկէն երկթեւ ճեղքով կը բացուի, ինք իր վրայ ծալլուելէն, խորքի վարագոյրը: Արարողապետները, երկւո կարգի գլուխէն, կ՚առաջնորդեն նախարարները, պայմանադրական ծնրադրութեամբ: Ոչ մէկ բառ: Վայրկեան մը լուռ տեսարան: Որմէ յետոյ Յազկերտին հրամանը` ոտքի ելլելու: )

Յազկերտ. – Ելէ'ք…: Քարտուղար… (Քարտուղարները կը նետուին վէջտեղ. պայմանադրական ծնրադրումով: ) Բերէք ինծի հարիւր կնիքով նամակը զոր այս մարդիկը ղրկած են Դուռ: (Քարտուղարներ դուրս: ) Չեմ կրնար, ուրիշ անգամներուն նման, ձեր գալուստը ողջունել բարիով: Դուք կը հասկնաք ատիկա:

Կամսարական. - Այս անգամ ալ ձեր հրամանն է մեզ հոս բերողը սակայն, Արքայից Արքայ: Ըլլային պարզ մարդեր սա եկողները եւ ոչ նախարար, դարձեալ կուգան Աստուծմէ: … Հիւրըպատուելը Աստուած պատուել է:

Յազկերտ. – Ո'ր Աստուածը:

Կամսարական. - Երկինքն ու երկիրը ստեղծող Աստուածը: Ո'չ միայն այդ:

Յազկերտ. – Ուրի՞շ:

Կամսարական. - Մեզի զլացուեցան դարաւոր օրէնքներով նուիրագործուած պայմանները նախարարական ընդունելութեան: Ո'չ միայն այս:

Յազկերտ. – Ուրի՞շ:

Կամսարական. - Ոչ ոք եկաւ մեզ դիմաւոր: Ոչ ոք որ մեզ առաջնորդէր քաղքէն ներս: Ոչ միայն այդ:

Յազկերտ. – Շարունակէ':

Կամսարական. - Պալատին մէջ մեզ հետ վարուեցան անարգանքով: Երեք օր է մեր գալը, եւ բշտիպաններէն դուրս մ էկը չենք տեսած: Հակառակ դարաւոր օրէնքներու, մեզմէ առին մերզէնքերը ու զատեցին մեր թիկնապահները:

Յազկերտ. – Ուղիղ ինչպէս սուր են դիտողութիւններդ: Եղան այդ ամէնը, միայն ու միայն ձեր ուզելովը: Անցած էք հպատակութեան սահմանները:

Կամսարական. - Մենք դարերով հաւատարիմ հպատակներն ենք Արքայից Արքային:

Յազկերտ. – Հիմա` ո'չ: Ու ձեզի զլացուած հանդիսանքն ու մեծարանքը պտուղն են ձեր ըմբոստութեան որ ձելմէ առաջ հասած է հոս (կը մտնէ քարտուղարը մեծկակ մագաղաթ մը դնելովսեղանիկի մը վրայ, Յազկերտի մօտ):

Յազկերտ. – Ու ասիկա սկիզբն է ըմբոստներու հետ վարուելու կերպերուն:

Վասակ. - Արքայից Արքային հաւատարիմ հպատակները չեն կրնար ընդունիլ այդ վերագրումը: Իր հրամանին հնազանդ երեք աշխարհներու աւագնաիին հոս ներկայութիւնը փաստ մըն էուրիշ բաներու:

Յազկերտ. – Մարզպա՜ն, կրնայիր չգա՞լ:

Վասակ. - Եկած եմ սակայն, Արքայից Արքայ, ու սրտի մեծ միամտութեամբ: Երկիրը պարտք չունի գանձին: Այրուձին կազմ ո պատրա'ստ` ձեր ցոյց տալիք ուղղութեան:

Յազկերտ. – (Թուղթը առնելով սեղանէն ու գտնելով մարզպանին կնիքը) Սիւնեաց իշխան, քուկդ չէ՞ այս կնիքը: Մօտեցիր ու տես (մագաղաթը զուսպ արհամարհանքով մը կը հրէ անորքիթին): Տեսա՞ր: Լա'ւ: Հիմայ, լռէ: Անշոշտ հաշիւը պիտի տաս, պիտի տաք` հոս պառկեցուած սա քաջագործ բառերուն: Բայց ատկէ առա'ջ, Աշուշա իմ սիրելիս, եւ դուն Աղուանից աշխան, դուքհամակարծի՞ք էք այս նամակին պարունակութեան:

Աշուշա. - Մեր ստորագորւթիւնը կա՞յ հոն:

Յազկերտ. – Պակասը ի՞նչ պիտի նշանակէր:

Աշուշա. - Քրիստոնեաներ ենք ու եղբայր, Արքայից Արքայ, առանց ըմբոստներ ըլլալու ինպչէս չէին մեր պապերը:

Յազկերտ. – Այսինքն կը բաժնէք նամակին գաղափարները:

Աշուշա. - Քրիստոնեաներ ենք ու ձեր պապերը գիտէին ատիկա, Արքայից Արքայ, ու կը սիրէին մեզ ինչպէս դուք կը սիրէք մեզ:

Յազկերտ. – (Տրտում) Անշո'ւշտ, կը զգա՞ս թ ինչ ցաւ կը պատճառես ինծի: Բաներ կան որոնք վեր են սուրէն: Ու ատոնցմէ մէկն է մտերմութիւնը: Բայց հիմա ատոր տեղը չէ հոս: … Հիմաերկրորդ հարցում մը այս անգամ ձեր բոլորին - դուք ո՞վ կը կարծէք զիս:

Կամսարական. - Ատիկա գիտեն արիներն ու արաիները:

Յազկերտ. – - Ոչ այդպէս: Ոչ` խուսափող բառերով: Ձեր իմաստութիւնը պահեցէք ձեր շինականներուն հիացումին: Ուրիշ է պահը: Կշռէ բառերդ, ու տուր պատասխան` ուղիղ ու անվախ, ինչպէս եղած է ատիկա սա մագաղաթին վրայ: Ով է ան որ այս րոպէինկը խօսի ձեզի հետ:

Վասակ. - Արքայից Արքան:

Յազկերտ. – Լրացուր նախադասութիւնդ այնպէս ինչպէս սորվեցար հոս, իմ պալատիս մէջ, պատանդ օրերէդ: Ինչպէս սորվեցան դարերէ ի վեր քու նախնիքը: Սիւնի, հաւաքէ ինքզինքդ: Ո՞վէ Արքայից Արքան:

Վասակ . - Ան որ տէրն է արիներուն եւ անարիներուն:

Յազկերտ. – Աւելի՞:

Վասակ. - Որ իշխանութիւն ունի կենաց եւ մահուան

Միհրներսէհ. - Ֆեր բոլորին վրայ:

Վասակ. - Մեր բոլորին վրայ: վ

Յազկերտ. – Բայց այս թուղթը (ձեռքին մէջ զուսպ բարկութեամբ մը դողացնելով մագաղաթը) ուրիշ բան ալ կ՚ըսէ: Անշուշտ զայն կարդացիր կնիքովդ հաստատելէ առաջ: Ու անշուշտ դուքբոլորդ ալ գիտէք ինծի տրուած դասը ձեր շատ գիտցող կրօնաւորներուն կողմէ, ու համամիտ էք սա լրբութեան, ձեր կնիքները փռելով այս թուղթին տակ: Այո՞:

Կամսարական. - Կը մերժենք բլրութիւնը, կ՚ընդունինք համամտութիւնը, քանի որ ենք արդէն:

Յազկերտ. – (Զուսպ բարկութեամբ) Ուրախ եմ: Կանչուած էք հոս ուրեմն լուսաբանելու համար զիս թէ որոնք կրնան ըլլալ ինչ ինչ կէտերը որոնց մասին ձեր վերապահութիւնը կըյայտարարէք: Մտքերնուդ չանցա՞ն որ հաշիւը տայիք պիտի ձեր յանդգնութեան երբ ինծի կ՚ելլէք վերագրել տգիտութիւն, մոլորութիւն ու մանաւանդ կ՚ուրանաք սրբազան արեւինաստուածութիւնը ու կը պաշտպանէք խելքի դէմ առասպելներ: Խորհած ունի՞ք ձեր անհեթեթ, անմարդկային հաւատքին:

Կամսարական. - Անհեթեթ, անմարդկային, մե'րն է անիկա: Ու մեր մտքէն չէ անցած զայն պարտադրել ուրիշներու:

Յազկերտ. – Ձեր ո՞ր ուժովը:

Կամսարական. - Քրիստոսին հաւատքը առանց սուրի եւ բանակի կը նուաճէ, Արքայից Արքայ…:

Յազկերտ. – Ծանր, չափազանց ծանր է ձեր մեղքը Ձեր թագաւորին ու իր Աստուծոյն դէմ: Բայց ահա խորհրդաւորը: Նոյն աստուածն է որ զիս մեղմ, գրեթէ բարեացակամ կ՚ընէ ձեր դեմ:

Կամսարական. - Շնորհակալ ենք այդ զգացումներէն: Կրկնապէս պիտի ըլլայինք ատիկա եթէ մեզ ազատ ձգէիք մեր հոգեւոր կեանքին մէջ. ձեզ խնայած ալ կ՚ըլլայիք ձեր բազմազբաղօրերուն սա աւելորդ խնամքը մեր հոգիներուն համար որոնց տէրը չենք արդէն:

Յազկերտ. – Ո՞վ ուրեմն, տէրը ձեր հոգիներուն:

Կամսարական. - Մեր Աստուա'ծը:

Յազկերտ. – Ա՞ն` որուն համար կ՚ըսեն թէ խաչին վրայ լալով մեռաւ:

Կամսարական. - Մեր մեղքերուն համար:

Յազկերտ. – Ձեր մեղքերուն համար որոնք մաքրուած ըլլալու էին սակայն: Մինչ հակառակն է որ ճիշտ է: Աչք ածէ շուրջդ ու պիտի տեսնես:

Մովպետ. - Իմաստուն աստուած մը ի'նչ գործ ունի անարգ գործիքի մը վրայ: Ինչո՞ւ մեռնի մանաւանդ: Ինչպէ՞ս կը մեռնի աստուած մը:

Կամսարական. - Որպէսզի մենք ապրինք:

Յազկերտ. – Ապրի՞ք: Պտտցուր աչքդ տեսնելու համար ի'նչ է ապրիլը: Թէ որո'ւն աստուածն է իմաստուն, արիներո՞ւն թէ անարիներուն, ազատներո՞ւն թէ անազատներուն: Ձերդժբախտութիւնը կը սկսի այն օրէն երբ բաժնուեցաք մեր աստուծմէն:

Կամսարական. - Բայց երբ երջանիկ ենք մեր դժբախտութեամբ… !

Մովպետ. - Արքայից Արքայ, անկարելի է խօսիլ այս մտայնութեամբ մարդոց հետ:

Յազկերտ. – Վայրկեա'ն մը: Չէ՞ք ընդունիր որ արեաց պալատը, աւագանին, մովպետները, հազարապետները ըլլան աւելի իմաստուն, ու ձեր հոգիներուն որու պատկանիլը, ձեր իրականբարեբախտութիւնը ձեզմէ լաւ գիտնան, քանի որ, կը հասկնաս անշուշտ, ուրիշ բաներ ձեզմէ աւելի գիտեն:

Կամսարական. - (Քիչ մը տրտում) Քով քովի չեն գար երկու գիտութիւնները:

Յազկերտ. – Բայց ինչպէ՞ս կ՚ուրանաս անուրանալի փաստը ձեր վճռական անգիտութեան, քանի որ ձեր հայրենի ժառանգութիւններն անգամ կառավարելու անկարող եղաք: Առանցարիներու վարչութեան դուք իրար հալածելէ, սպաննելէ անդին ի'նչ ունիք գիտցած: Ան որ պակասաւոր է այս աշխարհին վրայ, պակասաւոր է առաւել աստիճանով միւսին ալ վրայ:

Մովպետ. - Անհուն է իմաստութիւնը Արքայից Ա րքային ու անոր մեծանձնութիւնը նոյնպէս` հանդէպ կոյրերու, տգէտներու, յիմարներու: Ահա թէ ինչու մեր աստուածը մեզ կը թելադրէզբաղիլ նաեւ փրկութիւնովը անժառանգ ծնածներու: Մեր երկինքը ընդարձակ է ու կ՚ուզենք որ մեր հպատակները իրենց արժանաւոր հատուցումը գտնեն նաեւ երկնքի մէջ:

Կամսարական. - Շնորհակալ ենք, Մովպետան Մովպետ, այդ բարձր հոգածութեան համար: Նոյն ատեն ներեցէք որ այդ շնորհապարտութիւնը բեռի մը պէս չի կրենք: Ամէն ոչխար իր ոտքէնկը կախուի:

Յազկերտ. – Շատ խօսեցար: (Մաիկոնեանին) Ինչո՞ւ լուռ կը մնայ Հայոց սպարապետը:

Վարդան. - Մտիկ ընող պէտք է:

Յազկերտ. – Համաիտ չե՞ս մեր փաստերուն

Վարդան. - Փաստերը չյայտնուեցան: Ըսուեցան խօսքեր երբեմն արդար, աւելի յաճախ վիրաւորիչ ու անարդար, որոնք կրնային խնայուիլ: Արքայից Ար քան հմոզուած է որ հոս տգէտներ, յիմարներ չեն հաւաքուած այլ մարդեր: Հազարապետը Ուշաններուն դէմ մեր կռիւէն ետքը ուրիշ կերպ գնահատած է մեզ:

Յազկերտ. – Չշեղինք, սպարապետ: Այս թուղթին խմբագրութիւնը չե՞ս ընդունիր որ, կը նշանակէ հպատակութեան պայմանները անարգել:

Վարդան. - Այդ նամակը հաւատարիմ արտայայտութիւնն է Հայոց աշխարհին:

Յազկերտ. – Այն ատեն Հայոց աշախրհը իր թագաւորին դէմ ըմբոստ ըլլալէ առաջ, ըմբոստ է մանաւանդ անոր Աստուծոյն դէմ:

Վարդան. - Մենք մեր մարմնաւոր թագաուրին հանդէպ կը պահենք մեր պարտքն ու պատկառանքը:

Յազկերտ. – Մի խաղաք բառերու վրայ: Երկու անուն չունի արարքը որուն խոստովանութիւնն է սա թուղթը: Դուք կը մերժէք մեր գորովը, խնամարկութիւնը որոնք հոս յիշելը թերեւս դէմ էճաշակի, ձեզ երախտագիտական զգացումներով չբեռնաւորելու համար, ինչպէս քիչ առաջ դիտել տուաւ Կամսարականը: Բայց դուք կ՚անտեսէք մեր տագնապը, ձեզմով մեր սրտինբեռցուցած ցաւը որուն իրաւունքը չունիք:

Վարդան. - Ու չէք մտածեր թէ ինչ նոր տագնապ կը բարդէք մեր հոգիներուն, զանոնք այսպէս վիրաւորելով, երբ ոչ մէկ կարիք կայ այդ բանին, քանի որ նախարարներուն, բանակին, ժողովուրդին տրամադրութիւնը պարզ է Արքայից Արքային:

Յազկերտ. – Շեշտդ դիւր չէ ինծի, սպարապետ: Գիտնալու ես հարկաւ թէ ուր կը գտնուիս:

Վարդան. - Արքայից Արքային պալատին մէջ ուր եկեր են իմ նախնիքը. եկեր ենք մենք ընկերներով կամ առանձին, այնքան անգամներ, առանց վախի ու առանց ցաւի…:

Յազկերտ. – Երբ այս թուղթը չէր գրուած:

Վարդան. - Թուղթէն վերջն ալ: Ահաւասիկ ես եւ ընկերներս:

Յազկերտ. – Քու շեշտդ դիւր չէ սա ատեանին, սպարապետ: Ինծի համար դժուար չէր, առանց ձեզ իմ ներկայութեանս կանչելու, արժանապէս կարգադրելու սա անիմաստ ըմբոստութիւնը…:

Վասակ. - Մենք ըմբոստներ չենք: Ձեր հրամանին հնազանդ հոս գալէ անդին բան չենք ըրած:

Յազկերտ. - Բայց հոս գալէ ասդի՞ն…:

Վասակ. - Բան չէք ըսած մեզի, բացի անարդար տեղը նախատելէ: Նոյնիսկ մեզի անծանօթ կը մնայ նպատաը մեր հոս կանչուելուն:

Յազկերտ. - Օ՜, ատ ալ նոր իմաստութիւն բայց չեմ զ բաղիր: Խօսքս կ՚ուղղեմ երեք աշխարհներու նախարարներուն: Մեծ Զրադաշտին գերագոյն կամքը, պատգամը արդարութիւնն է: Արիներն ու անարիները գիտեն ատիկա: Իմ նախնիքներէս Կմբիւսը, ծանօթ է ձեր բոլորին. ի՜նչպէս քերթել տուաւ անիրաւ դատաւորին մորթը, ի՜նչպէս չորցուց այդ մորթը, գամել տուաւաթոռին որուն վրայ նստած այդ դատաւորին տղան իր վճիռները կուտար իրեն ներկայացող դատերէն: Մենք անարդար չենք, չենք եղած, չենք ըլլար: Ու կապելու համար կարճ, կ՚ուզեմ Ձեզպատուով, փարթամ ընծաներով, փառքով ու հանդէսներով ուղարկել ձեր երկիրը եթէ յօժարիք դառնալ ետ ձեր մոլար հաւատքէն եւ ընդունիլ Զրադաշտին լուսեղէն օրէնքը: Ձեզի կը մնայ հիմա, սա րոպէին իսկ տալ ձեր որոշումը: Այն պարագային ուր կ՚ընդունիք մեր հրաւէրը, երանելի էք թէ' հոս, թէ' հանդերձեալ աշխարհին մէջ ուր պիտի շարունակուի այլապէս մեծ ու գեղեցիկ մասըսա անցաւոր կեանքին, անվախճան ժամանակով: Այն պարագային ուր կը մերժէք մզե, հաւատարիմ մնալով յիմար առասպելին, զիս կը հանէք ձեր դէմ իմ ամբողջ բարկութեամբս: Ու դուք շատլաւ գիտէք թէ ինչ կը նշանակէ Արքայից Արքային զայրոյթը. ինչ` իր բանակները. ինչ` իր փիղերը: (Ընդհանուր լռութիւն: Իշխաններուն գլուխները կը կախուին գետին):

Յազկերտ. – Լռութիւնը իմաստ չունի: Խօսք կ՚ուզեմ: (կ՚ելլէ գահէն) Ահա կը սկսի երկրորդ Յազկերտը, տէրը ամբաւ աշխարհներու. աջ բազուկը Զրադաշտին…:

Մոգեր. - Մեծ մարդասէր, մեծ ողորմող,

Խնամատար մարդոց բոլոր…

Յազկերտը մեծ,

Ահէն որուն կը դողդըղան

Հարաւ հիւսիս:

Որուն զէնքէն, բանակներէն,

Ամպակոհակ

Դեռ չէ հանգչած խարտեաշ փոխին,

Երկիրներէն

Ձեր բոլորին:

Մեծ մարդասէ՜ր,

Ու պահապան անողոք

Զրադաշտին պատգամներուն:

Ով կ՚ընդվզի`

Կ՚ըլլայ փոշի,

Տերեւն ինչպէս դիմաց բոցին:

Յազկերտ. – (հանդիսաւոր) Ու դուք գիտէք թէ կ՚ըլլայ ատիկա: Սպարապե՛տ, պատասխան:

Վարդան. – (Խումբէն բաժնուելով քիչ մը առաջ) Թէեւ վճռական խօսքին իրաւունքը կը պատկանի ուրիշներու, տարիքով ու դիրքով աւագ, բայց Արքայից Արքային ստիպումովն է որկ՚անցնիմ յայտնելու մեր բոլորին մտածումը որ ուրիշ բան չի կրնար ըլլալ թուղթին մէջ գրուածէն: Այս է մեր որոշումը:

Յազկերտ. – Այսպէ՞ս:

Վարդան. – Այո՛: Ու ասիկա` առանց անդրադառնալու նախատինքին որուն եընթարկեցիք ձեզի համար իրենց արիւնը չսակարկող սա իշխանները:

Յազկերտ. – Դասի պէտք չունիմ:

Վարդան. – Դա՜ս: Արիւն թափելը դաս մոռնալուն չի նմանիր, Արքայից Արքայ, վասնզի այդ արիւնը թափողը ինք միայն գինը կը կտրէ իր ըրածին: Անոր համար է որ բոլոր այս իշխանները, պարտաւոր են քեզ յիշեցնելու թէ ինչ զգացումներով իրենց բազուկներն ու կուրծքերը լարեցին արեաց թշնամիներուն ընդդէմ: Հազարապետը, մովպետը, աւագները, դուք իսկ անձամբ, կրնա՞քանուանել տեղ մը, րոպէ մը, ուր, հոս այսպէս արհամարհուողները վարանած ըլլան մահուան դիմելու, երբ, հաւատարիմ իրենց երդումին, իրենց զօրասիւներով կը կռուէին քուճակատամարտներուդ մէջ:

Յազկերտ. – Ես երբեք խնդրոյ նիւթ չեմ ըրած հիւսիսային նախարարներու կորովը, քաջասրտութիւնը, հաւատարմութիւնը, սխրագործութիւնները արեաց սուրերուն վրայ…

Վարդան. – Լաւ է որ ձեր բերանէն կը  բխի սա բարձր գնահատումը մեր բոլորին արժանաւորութեան, առնութեան: Ինչո՞ւ կ՚ուզէք որ այս քաջարի կորիւնները փոքրանան, աղուիսանան, ստորնանան…

Յազկերտ. – Հեռու ինձմէ նման մտադրութիւն: Քաջութիւնը իմ պաշտած առաքինութիւնն է, սպարապետ: Իմ լաւագոյն փափաքս է` ձեր մեծութիւնը. հպարտ ու գեղեցիկ երջանկութիւնըայս աշխարհին վրայ: Չի վայլեր ձեզ նման առիւծներու տրտում այն հոգեվիճակը որ ձեր կրօնքին նուէրն է ձեզի: Ինչո՞ւ պահք կը պահէք: Ինչո՞ւ զաւակները չէք բազմացներ: Ինչո՞ւ գոհ կ՚ըլլաքմէկ կինով: Ես կ՚ուզեմ որ լեցուին ձե գիւղերը, դաշտերը պզտիկներով ու մեծերով: Հնչէ ուրախութիւնը ձեր երկրին ամէն խորշերուն, զի ձեր բարօրութիւնը մերն ալ է: Արեաց թագինազնուագոյն գոհարն է ձեր աշխարհը: Ու իմ բանակներուս մէջ ա րիագոյնը ա՛ն` որուն դուն կը հրամայես սպարապետ: Ինչո՞ւ իմ կրօնին հրաւէր մը նուաստացուցիչ կը գտնես: Նուա՞ստմարդեր էին քու նախնիքներդ որոնք մեզի պէս կը պաշտէին մեծ արեգակը, անմահ կրակը, մաքրութիւնն ու քաջութիւնը: Անշուշտ ոչ, բոլորովին ոչ: (Լռութիւն):

Միհրնեսրէհ. – Ի զուր է ճշմարտութենէ խօսիլ այս մարդերուն:

Վարդան. – Կ՚ուզես խօսին փիղերով ու բանակներո՞վ:

Յազկերտ. – Հազարպետը իրաւունք ունի, սպարապետ: Հասած է րոպէն երբ պիտի փոխուի իմ լեզուն: Ու բանակն ու փիղը բառ չեն իմ բերանէն: Դուն գիտես թէ մինչեւ ուր կը հասնիարեաց բազուկը:

ՎԱրդան. - Ու այդ բանակները, փիղերը շարժման պիտի դրուին որպէսզի սա պատուական, անձնուէր, հաւատարիմ նախարարները վերածուին կեղծաւորներու, ուրացողներու, այսինքնմարդու կտորներու որոնք  շահու, վախի, փառքի համար դէմ գործեն իրենց համոզումներուն:

Յազկերտ. – Եթէ սխալ են այդ համոզումները…

Վարդան. – Սխալ, ուղիղ, մերն են անոնք, ու նուիրականՅազկերտ. –: Ու ներուի ինծի չհասկնալ թէ ինչո՞ւ Արքայից Արքան զբաղի արժէքներով որոնք պայմանաւոր են հոգեղէնիրողութիւններով: Խղճմտանքն ու հաւատքը այրուձի կամ հարկ չեն, որպէսզի իյնան ձեր հաշիւներուն: Արեաց մեծ ատեանը հատուցե՞ր է իր ընելիքները…:

Միհրնեսրէհ. – Արեաց ատեանը կարօտ չէ քու թելադրութեանդ, ոչ ալ երկիր կառավարելը քեզմէ պիտի սորվի: Կը յիշեցնեմ քեզի միայն որ ձեր մարմինը ինչպէս հոգին շնորհն է սա գահինտիրոջը:

Վարդան. - Մի դառնար ետ, զիս ալ ստիպելով դառնալ ըսուած խօսքերու: իմ հոգին կը պատկանի իմ Աստուծուն: Ու ասիկա վճռական է: Գալով մարմնաւորին, մենք շատ լաւ գիտենք մերպարտքն ու չափը: Ըսէք մեզի` բազուկի պէտք կայ կայսրութեան այս կամ այն սահմանին, հոն ենք մենք, մեր բոլոր զօրութիւնովը: Մէկով երկուքով չեն, այլ տասնով, քսանով` այն սպիներըորոնք իմ մարմնին վրայ կնիքը կը կազմեն մեր տո հմին ասպետութեան, հաւատարմութեան, հանդէպ իր երդումին: Ու ատիկա ճիշտ է բոլոր նախարարներուն համար: Ի՞նչ է այս տաեանինշահը, մարդերը այսպէս արժեզրկելու: Խամաճիկնե՞ր ենք թէ նորահաս տղայ: Քառսուն ու աւելի տարի կայ որ ես վազեր եմ կայսրութեան բոլոր վտանգուած կէտերը ու կատարեր երդումիսպարտադրանքը: Ինչո՞ւ այս ատեանը չի կրնար խորհիլ որ իր աստուածը ուրացողը կրնայ ուրանալ նաեւ իր թագաւորը:

Յազկերտ. – Շեշտդ նորէն հաճելի չէ, սապարպետ:

Վարդան. - Մ եր արիւնը չէ դաւած մեզի, ոչ ալ մեր շեշտը ինքզինքը ուրացած:

Յազկերտ. – Շեշտդ դիւր չի գար, Մամիկոնեան: Չըլլային քու փառաւոր արարքներդ քեզի պաշտպան, այս վայրկեանին գլուխդ իջած էր վար ուսերէդ:

Վարդան. – Երբեք չեմ կրնար մոռնալ որ այն գահէն կը խօսիք ինծի ուր նստած է Կոմբիւս` մեծ ու արդար թագաւորը:

Յազկերտ. – Սպարապետ, մի վստահիր իմ հանդարտութեան: Արիները ծանր բայց արդար կը բարկանան:

Վարդան. – Բարկանալը կապ չունի արդարութեան հետ:

Յազկերտ. – Չափիդ չարձիր, Մամիկոնեան:

Վարդան. – Իր մտածումը ծածկելը չի վայլեր իմ տոհմին:

Յազկերտ. – Կ՚արգիլեմ քեզ խօսելէ:

Վարդան. – Բայց չես արգիլեր ինքզինքս ըլլալէ:

Յազկերտ. – (Տարօրէն խիստ) Լռէ՛: (Միւսներուն ուղղելով ձայնը) Վերջնական` իմ հրամա՛նը  ձեր բոլորին: Քիչ ետքը յատկապէս պատրաստուած խնջոյքին պիտի մտնէք ինծի հետ եւ պիտիուտէք աստուածներուն զոհուած միսերէն: Յետոյ մեզի հետ պաշտպամունք պիտի կատարէք սրբազան կրակին: Վաղը առտու մեծահանդէս տօն արեւի, եւ արկրպագութիւն: Չեմ հանդուրժերոչ մէկ ընդդիմութիւն:

Վարդան. - Չեմ ուրանար իմ պապերուս Աստուածը:

Յազկերտ. – Պապանձէ:

Վարդան. - Չեմ ուտեր զոհերուդ միսը:

Յազկերտ. – (Կատղած, գաւազանը նետելով գլխուն) Կարկէր այդ լեզուդ:

Վարդան. – (Հանդարտ) Չեմ երկրպագեր արեւին ու կրակին:

Յազկերտ. – (Ինքնիրմէ դուրս) Դահի՜ճ…: (Երկու դահիճ արդէն բռնած են բազուկներէն):

Վարդան. - Չորս պատի մէջ մարդոց գլուխը աւելի չ՚արժեր քան անոնց ձայնը: Տղայ չես վախցներ: Արքայից Արքայ: Մի ստիպեր զիս ըսելու բաներ որոնք կրնան ցաւ պատճառել քեզի: Քուդահիճդ շատ շատ այս գլուխը կրնայ առնել ուսերէս: Աւելի՞, Կոմբիւսի գահին առջեւ թող իյնայ այն գլուխը որ քառսուն տարի աշխատաւորը եղաւ քու փառքին: Մահը երկու անգամ չի գարինծիպէսներու:

Յազկերտ. – Երդում կ՚ընեմ սուրբ արեգակին վրայ եթէ երբեք հրամաններուս փոքրագոյնն իսկ չգործադրուի…

Մովպետ. – Եւ քաղցրութեամբ եւ խստութեամբ, Արքայից Արքայ:

Միհրներսէհ. – Եւ երկուքով եւ աւելիով:

Մոգեր. – Սուրով ու հուրով:

Յազկերտ. – Ու արիւնով:

Մոգեր. - Ու արիւնով:

Ողջ խաչելով…

Յազկերտ. – Ձեզմէ ոչ մէկուն գլուխը չի կենար ուսերուն վրայ եթէ չխոնարհի վաղը առտու ծագող սրբազան արեւին:

Վարդան. - Մեզ ազատած միայն կ՚ըլլաս եւ ուրիշ ոչինչ:

Մովպետ. – Բոլորն ալ այսպէս կը խօսին, Արքայից Ար ք այ…

Յազկերտ. – Մի կարծէք թէ Նազովրեցիներուն նման գլխատուիք պիտի որպէսզի արժէք հագցնէք ձեր ոսկորներուն:

Ովպետ. – Ատիկա մեծագոյն երջանկութիւնը պիտի ըլլար իրենց:

Յազկերտ. – Երբեք: Բզիկ բզիկ պիտի փրցուին ձեր միսերը, ձեր յօդուածները, ամենածանր տանջանքներուն ասեղովը: Ոսկոր առ ոսկոր պիտի քակուի շէնքի ձեր մարմինին ձեր չմեռածաչքերուն առջեւ:

Վարդան. - Մեր արժանիքը պիտի աճեցնէք եւ ուրիշ ոչինչն: Մեզի համար մեռնող մեր Աստուծուն առջեւ մեզ կը ղրկես զարդարուած ու գեղեցիկ, թա՛գաւոր, եւ ուրիշ ոչինչն:

Յազկերտ. – Ձեր երկիրները հիմնայատակ պիտի կործանեմ:

Վարդան. - Մեր գանձերը երկինքն են: Քու երկիրդ է որ կը կործանես: Սա րոպէին մեր աշխարհը երկինքն է, ու քու փիղերդ չեն հասնիր հոն:

Յազկերտ. – Բայց շատ լաւ կը հասնին Տարօնի դաշտը:

Վարդան. – Վեր ենք ՏԱրօնէն ու Տիզբոնէն: Գրեր ենք քեզի. - Քու սուրը եւ մեր պարանոցը:

Յազկերտ. – Ձեր կիներն ու աղջիկները ցիցերու վրայ պիտի գամեմ: Ձեր ժողովուրդը գերի պիտի վաճառեմ:

Վարդան. – Խորհեր ենք այդ ամէնուն, երբ գրեցինք թուղթին մէջ թէ քուկդ են մեր մարմինները ու ինչքերը: Բոլոր ընելիքներդ ուրիշ բանի չեն ծառայեր եթէ ոչ աւելի մաքուր, արժանաւորղրկելու մեզ մեր Աստուծուն, որուն, չես կրնար հասկնալ թէ ինչ սիրով կապուած են մեր սիրտերը:

Յազկերտ. – Դահիճ, կապէ այս մադրը:

ՎԱրդան. – Առանց կապի, Արքայից Արքայ, առանց կապի: Այս ատեանին մէջ քանի անգամ քու ձեռքերդ յաղթանակի սուր բաշխեցին ինծի: Հիմա` նահատակութեան պսա՛կը: Դուն չես որկը շահիս:

Յազկերտ. – Տարէք սա մարդերը ուղղակի բանտ: Թող իմ մարմինս ածուխ դառնայ եթէ երբեք վաղը առտու արեւը չտեսնէ ասոնց գլուխը ծռած իր պաշտամունքին: Տարէք:

(Փողեր: Զինուորները ըթ մտնեն ներս ու կը ձգեն իրենց շարքին մէջ նախարարները որոնք լուռ կը մեկնին մինչ վարագոյրը կ՚իյնայ դանդաղ):